در قرآن و روایات دو نوع اجل بیان گردیده است:

۱ – اجل معلّق و متغیر،

۲ – اجل حتمی  و مسمّی.

اجل معلّق، تغییرپذیر است و اجل مسمی تغییرناپذیر است. خداوند درباره اجل مسمّی می  فرماید «إِذَا جَاء أَجَلُهُمْ فَلاَ یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَهً وَلاَ یَسْتَقْدِمُونَ»؛[۱] «زمانی که اجلشان برسد نه ساعتی به جلو رود و نه به تأخیر افتد»

در آیه ۴۱ سوره رعد خداوند متعال برای هر اجلی کتابی معین فرموده، با این تفاوت که اجل معلّق و تغییرپذیر به کتاب «محو و اثبات» تعبیر میی شود و اجل مسمّی به ام الکتاب یاد می شود.

به عنوان مثال عمر طبیعی یک فرد ۱۲۰ سال می باشد با شرط این که مانعی رخ ندهد، ولی این فرد به دلیل پرخوری و بیماری قند و فشارخون در سن ۶۰سالگی عمرش به پایان می رسد. خداوند متعال می  فرماید «وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَهٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ»؛[۲] طبق این آیه شریفه هر مصیبتی که به انسان و یا جامعه می رسد به خاطر گناهان و زشتی هایی است که انسان ها انجام می دهند و خداوند متعال از بسیاری از گناهان می گذرد. خداوند متعال در آیات ذیل می فرماید:

«ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»؛[۳]

«وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ وَلَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ»؛[۴]

همه این نوع آیات دلالت بر این واقعیت دارند که بین اعمال آدمیی و نظام جهان ارتباطی خاص برقرار است به طوری که اگر مردم عقاید و اعمال صحیحی داشته باشند خداوند متعال برکات خود را بر آنها نازل می فرماید و اگر کسی بی احتیاطی و تصادف کند، سلامتی خود را از دست می دهد.

در این باره اشاره به چند نکته دارای اهمیت است:

۱ – اجل متغیر و اجل حتمی هر دو براساس نظام مندی است و هر دو تابعی و جلوه ای از قضا و قدر الهی است.

۲ – اختیار و تلاش انسان در تحقق هر کدام از دو اجل نقش اساسی دارد و انسان در هر مسیری که قرار گیرد نتیجه آن را خواهد دید. اما از آنجا که علاوه بر اختیار و انتخاب انسان عوامل محیطی و دیگر عوامل نیز نقش دارند در میان مردم گفته می شود «قسمت» بود.

۳ – خداوند با احاطه علمی و آگاهی گسترده خود می داند که انسان با اختیار خودش در کدام مسیر قرار می گیرد و چه سرانجامی خواهد داشت.

۴ – علم پیشین خدا مستلزم جبر نیست، بلکه خداوند از اختیار انسان و مجموعه عوامل و شرایط پدیدآمدن حادثه آگاهی دارد و این آگاهی بر سلسله عوامل دلیل بر نظام

منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:علیرضا حیدرزاده/پرسش وپاسخ دانشجویی

[۱] – یونس (۱۰)، آیه ۴۹٫

[۲] – شوری (۴۲)، آیه ۳۰: آنچه از رنج و مصیبت به شما رسد به خاطر اعمالی است که انجام می‌دهید.

[۳] – روم (۳۰)، آیه ۴۱: به سبب آنچه دست‌های مردم فراهم آورد فساد در خشکی و دریا پدیدار شده است تا کیفر برخی از اعمالشان را به آنها بچشاند باشد که باز گردند.

[۴] – اعراف (۷)، آیه ۹۶: و چنانچه مردم شهرها ایمان آورند و پرهیزگار گردند همانا ما برکاتی از آسمان و زمین بر روی آنها می‌گشودیم ولکن تکذیب کردند پس آنها را به کیفر کردار زشتشان رسانیدیم.