مشورت در تعالیم و آموزههای دینی دارای چه جایگاهی است؟
اهمیت و ضرورت مشورت در جامعه اسلامی بر اساس آیات قرآن یا روایات چیست؟
پاسخ اجمالی
معنای مشورت
واژه های «مشاوره» و «مشورت» از ماده «شور» به معناى استخراج رأى و نظر صحیح است.[۱] به این بیان که انسان در مواقعى که خود در باره کارى به رأى و نظر صحیح نرسیده، به دیگرى مراجعه کند و از او نظر صحیح را بخواهد. و کلمه «شورا» به معناى آن پیشنهاد و کاری است که در باره اش مشاوره می شود.[۲]
مشورت در قرآن
«مشاوره» در اسلام جایگاه ویژه ای دارد. قرآن کریم در آیاتی به این اهمیت می پردازد. آن جا که می فرماید: «وَ الَّذینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَیْنَهُمْ…»؛[۳] و آنان که دعوت پروردگارشان را پاسخ مى گویند و نماز مى گزارند و کارشان بر پایه مشورت با یکدیگر است… .
با توجه به معنای مشاوره، معناى این آیه چنین مىشود؛ مؤمنان کسانی هستند که برای هر کارى که مى خواهند انجام دهند، در باره آن مشورت مى کنند؛ برای به دست آوردن و استخراج رأى صحیح، دقت به عمل مى آورند، و به این منظور به صاحبان عقل مراجعه مى کنند.
براساس نظر برخی از مفسران کلمه «شورا» مصدر است، و معنای آیه چنین می شود؛ کار مؤمنان شورا در میان خودشان است.[۴]
این نکته قابل توجه است که طبق این معنا، مشورت یک برنامه مستمر در میان مؤمنان به حساب می آید، نه کاری زودگذر و موقت. قرآن مى گوید همه کارهاى آنها در میانشان با مشاوره است. جالب این که خود پیامبر اسلام(ص) با این که عقل کل بوده و با مبداء وحى ارتباط داشت، در مسائل مختلف اجتماعى و اجرایى؛ در جنگ و صلح و امور مهم جامعه، به مشورت با یاران مى نشست، تا براى مردم الگو باشد؛ چرا که برکات مشورت از زیان هاى احتمالى آن به مراتب بیشتر است. حضرتشان بویژه براى رأى افراد تأثیرگذار ارزش خاصى قائل بود، تا آن جا که گاهى از رأى خود براى احترام آنها، صرفنظر می نمود، چنان که نمونه آن را در جنگ «احد» مشاهده کردیم.
بنابر این مى توان گفت: یکى از عوامل موفقیت پیامبر(ص) در پیشبرد اهداف اسلامى همین موضوع بود.
قرآن کریم در آیه دیگر خطاب به پیامبر اسلام(ص) می فرماید در کارهای مربوط به جامعه اسلامی با مردم مشورت کن، حتی کسانی که اشتباهاتی در گذشته داشتند آنها را مورد عفو قرار ده، برایشان درخواست بخشش کن و آنها را در کارها مورد مشورت خویش قرار ده: «فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْر»؛[۵]به (برکت) رحمت الهى، در برابر آنان [مردم] نرم (و مهربان) شدى! و اگر خشن و سنگ دل بودى، از اطراف تو، پراکنده مى شدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش طلب کن! و در کارها، آنان را مورد مشورت قرار ده!
اصولاً مردمى که کارهاى مهم خود را با مشورت و صلاح اندیشى یکدیگر انجام می دهند، و صاحب نظران آنها به مشورت می نشینند، کمتر گرفتار لغزش مى شوند.
بر عکس افرادى که گرفتار استبداد رأى هستند و خود را بى نیاز از افکار دیگران مى دانند- هر چند از نظر فکرى فوق العاده باشند- غالباً گرفتار اشتباهات بزرگی مى شوند. از این گذشته استبداد رأى، شخصیت مردم را از بین برده، افکار را متوقف مى سازد، و استعدادهاى آماده را نابود مى کند، و به این ترتیب بزرگ ترین سرمایه هاى انسانى یک ملت از دست مى رود.
به علاوه کسى که در انجام کارهاى خود با دیگران مشورت مى کند، اگر مواجه با پیروزى شود کمتر مورد حسد واقع مى گردد؛ زیرا دیگران پیروزى وى را از خودشان مى دانند و معمولاً انسان نسبت به کارى که خودش انجام داده حسد نمى ورزد و اگر احیاناً مواجه با شکست گردد، زبان اعتراض و ملامت و شماتت مردم بر او بسته است؛ زیرا کسى به نتیجه کار خودش اعتراض نمى کند، نه تنها اعتراض نخواهد کرد، بلکه دلسوزى و غم خوارى نیز مى کند.
از یکى دیگر از فوائد مشورت این است که انسان ارزش شخصیت افراد و میزان دوستى و دشمنى آنها را با خود درک خواهد کرد و این شناسایى راه را براى پیروزى او هموار مى کند و شاید مشورت هاى پیامبر(ص) با آن قدرت فکرى و فوق العاده اى که در حضرتش وجود داشت، به دلیل مجموع این جهات بود.[۶]
بنابر این، از نگاه قرآن یکی از مهم ترین مسائل اجتماعى اصل «شورا» و «مشاوره» است که بدون آن، همه کارها ناقص است. یک انسان هر قدر از نظر فکرى نیرومند باشد نسبت به مسائل مختلف تنها از یک یا چند بعد مى نگرد؛ لذا ابعاد دیگر بر او مجهول مى ماند، اما هنگامى که مسائل در شورا مطرح گردد و عقل ها و تجارب و دیدگاه هاى مختلف به کمک هم بشتابند، مسائل کاملاً پخته و کم عیب و نقص مى گردد، و از لغزش دورتر است؛ از این رو پیامبر اکرم(ص) می فرماید: « ما من رجل یشاور أحدا إلا هدی إلى الرشد»؛[۷] هیچ کس در کارهاى خود مشورت نمى کند، مگر این که به راه راست و مطلوب هدایت مى شود.
مشورت در روایات
در روایات وارده از معصومان(ع) تأکید زیادى روى مشاوره شده است. در این مقال به تعدادی از آنها اشاره می شود:
۱ – در حدیثى از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: «ما شقى عبد قطّ بمشوره و ما سعد باستغناء برأی»،[۸] هیچ کس هرگز با مشورت بدبخت و با استبداد رأى، خوشبخت نشده است.
۲ – همچنین حضرتش فرمود: «إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ خِیَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ سُمَحَاءَکُمْ وَ أَمْرُکُمْ شُورَى بَیْنَکُمْ فَظَهْرُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ بَطْنِهَا وَ إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ شِرَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ بُخَلَاءَکُمْ وَ أُمُورُکُمْ إِلَى نِسَائِکُمْ فَبَطْنُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ ظَهْرِهَا»؛[۹] هنگامى که زمام داران شما، نیکان شما باشند و توانگران شما سخاوت مندان و کارهایتان به شورا انجام گیرد، در این هنگام روى زمین از زیر زمین براى شما بهتر است(یعنى شایسته حیات و زندگى هستید)، ولى اگر زمامداران تان، بدان، ثروت مندان و افراد بخیل باشند و در کارها مشورت نکنید، در این صورت زیر زمین از روى آن براى شما بهتر است.
۳ – امام على(ع) می فرماید: «مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عُقُولِهَا»؛[۱۰] کسى که استبداد به رأى داشته باشد، هلاک مى شود و کسى که با افراد بزرگ مشورت کند در عقل آنها شریک شده است.
۴ – امام صادق(ع) فرمود: مشورت کردن با مردم خوب و اهل علم، مثل تفکّر کردن در آفرینش آسمانها و زمین و فناى آسمان و زمین است که چگونه هر کدام بىقید و ستون به جاى خود ایستاده اند.
یعنى چنان که فکر کردن در اینها باعث شنا کردن در دریاهاى نور معرفت الهى است، و موجب زیاد شدن یقین به وجود خالق حکیم می شود، همچنین مشورت کردن با مؤمنان هم، موجب حصول یقین در کارها و باعث بر طرف شدن شک و تردید در شغل ها و عمل ها است.[۱۱]
ویژگی های مشاوران
امام صادق(ع) در باره شرایط و ویژگی های مشاوران فرمود: در کارهاى خود – که از نظر دین نیز جایز باشد- با کسى مشورت کن که در او این ویژگی ها باشد.
۱ – از عقل و اندیشه پاک و روشنى برخوردار باشد؛ یعنی کسی باشد که صلاح و فساد امور را مى فهمد.
۲ – داراى علم و دانش باشد.
۳ – دارای تجربه باشد.
۴ – در او روحیه خیرخواهی باشد؛ یعنی با خلوص نیت و صفای باطن در باره مسائل جامعه نظر دهد.
۵ – با تقوا باشد؛ یعنی از محرمات و تمایلات نفسانى خوددارى کند، صاحب تقوا و خویشتن دار باشد.[۱۲]
بدیهی است که با هرکس نمی توان مشاوره نمود، و هر فردی صلاحیت ندارد تا طرف مشورت قرار گیرد؛ زیرا گاه آنها نقاط ضعفى دارند که مشورت با آنها مایه بدبختى و عقب افتادگى است، چنان که على(ع) در منشوری که برای مالک اشتر -هنگام نصبش به استانداری مصر- می نویسد، یاد آور می شود که در کارها و امور مربوط به اجتماع و مردم، از مشورت با سه طایفه پرهیز کن:
۱ – افراد بخیل: «وَ لَا تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلًا یَعْدِلُ بِکَ عَنِ الْفَضْلِ وَ یَعِدُکَ الْفَقْرَ»؛[۱۳] با افراد بخیل مشورت نکن؛ زیرا ترا از بخشش و کمک به دیگران بازمى دارند و از فقر مى ترسانند.
۲ – افراد ترسو: «وَ لَا جَبَاناً یُضْعِفُکَ عَنِ الْأُمُورِ»؛[۱۴] همچنین با افراد ترسو مشورت مکن؛ زیرا آنها ترا از انجام کارهاى مهم بازمى دارند.
۳ – انسان های حریص و طماع: «وَ لَا حَرِیصاً یُزَیِّنُ لَکَ الشَّرَهَ بِالْجَوْر»؛[۱۵] نیز افراد حریص را مشاور انتخاب نکن که آنها براى جمع آورى ثروت و یا کسب و مقام، ستم گرى را در نظر تو جلوه مى دهند.
امام صادق(ع) می فرماید: «وَ لَا تُشَاوِرْ مَنْ لَا یُصَدِّقُهُ عَقْلُکَ وَ إِنْ کَانَ مَشْهُوراً بِالْعَقْلِ وَ الْوَرَعِ »[۱۶] با کسى که عقل و قلب تو نمى تواند او را تصدیق کند؛ مشورت مکن، اگر چه در میان مردم با عقل و هوش و پرهیزکار شناخته شود.
البته، امام صادق(ع) به این نکته توجه می دهد؛ چون با کسى که صلاحیت مشاوره دارد مشورت کردى؛ با نظرش مخالفت نکن، اگر چه بر خلاف نظر و رأى تو اظهار عقیده نماید؛ زیرا که نفس انسان از قبول حق خوددارى مى کند، و حاضر نیست حقیقت را بپذیرد؛ از این رو مخالفت کردن با نفس، در برابر مخالفت با حقایق بهتر است.
وظیفه مشاور
همان گونه دین اسلام در موضوع مشورت کردن تأکید زیادی نموده، به افرادى که مورد مشورت قرار مى گیرند نیز تأکید کرده است، هنگامی که مورد مشورت قرار گرفتید از هیچ گونه خیرخواهى فروگذار نکنید که خیانت در مشورت، یکى از گناهان بزرگ محسوب مى شود. این حکم حتی در باره غیر مسلمانان نیز ثابت است؛ یعنى اگر انسان، پیشنهاد مشورت را از غیر مسلمانى بپذیرد، حق ندارد در مشورت، نسبت به او خیانت کند و غیر از آنچه تشخیص مى دهد به او اظهار نماید.
در رساله حقوق که از امام سجاد(ع) آمده است: «وَ أَمَّا حَقُّ الْمُسْتَشِیرِ فَإِنْ عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ رَأْیاً حَسَناً أَشَرْتَ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْ لَهُ أَرْشَدْتَهُ إِلَى مَنْ یَعْلَمُ وَ حَقُّ الْمُشِیرِ عَلَیْکَ أَنْ لَا تَتَّهِمَهُ فِیمَا لَا یُوَافِقُکَ مِنْ رَأْیِه»؛[۱۷] حق کسى که از تو مشورت مى خواهد این است که اگر عقیده و نظر مناسبى دارى در اختیار او بگذارى و اگر در باره آن کار، چیزى نمى دانى، او را به سمت کسى راهنمایى کنى که می داند، و اما کسى که مشاور تو است این حق را بر گردنت دارد تا در آنچه با تو موافق نیست، او را متهم نسازى.
منبع:اسلام کوئست
پی نوشت:
[۱]. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص ۴۶۹، واژه «شور».
[۲]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۸، ص ۶۳، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۷ق.
[۳]. شوری، ۳۸.
[۴]. زمخشرى، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ۴، ص ۲۲۸، دار الکتاب العربی، بیروت، ۱۴۰۷ق.
[۵]. آل عمران، ۱۵۹.
[۶]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۱۴۴- ۱۴۶، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۷]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۹، ص ۵۱، ناصر خسرو، تهران، ۱۳۷۲ش.
[۸]. پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله)، ص ۶۸۷، دنیاى دانش، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش.
[۹] ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول، محقق، مصحح، غفارى، على اکبر، النص، ص ۳۶، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۰۴،ق ۱۳۶۳ش.
[۱۰]. شریف الرضى، محمد بن حسین نهج البلاغه، (للصبحی صالح)، ص ۵۰۰، هجرت، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق.
[۱۱]. منسوب به جعفربن محمد علیه السلام، امام ششم علیه السلام، مصباح الشریعه، ص ۱۵۲، اعلمی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۰ق. «وَ مَثَلُ الْمَشُورَهِ مَعَ أَهْلِهَا مَثَلُ التَّفَکُّرِ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ فَنَائِهِمَا وَ هُمَا عَیْنَانِ مِنَ الْعَبْدِ لِأَنَّهُ کُلَّمَا تَفَکَّرَ فِیهِمَا غَاصَ فِی بِحَارِ نُورِ الْمَعْرِفَهِ وَ ازْدَادَ بِهِمَا اعْتِبَاراً وَ یَقِیناً».
[۱۲]. همان، ص ۱۲۵، «قَالَ الصَّادِقُ (ع) شَاوِرْ فِی أُمُورِکَ مِمَّا یَقْتَضِی الدِّینُ مَنْ فِیهِ خَمْسُ خِصَالٍ عَقْلٌ وَ عِلْمٌ وَ تَجْرِبَهٌ وَ نُصْحٌ وَ تَقْوَى».
[۱۳]. نهج البلاغه، ص ۴۳۰.
[۱۴]. همان.
[۱۵]. همان.
[۱۶]. مصباح الشریعه، ص ۱۵۲، «وَ إِذَا شَاوَرْتَ مَنْ یُصَدِّقُهُ قَلْبُکَ فَلَا تُخَالِفْهُ فِیمَا یُشِیرُ بِهِ عَلَیْکَ وَ إِنْ کَانَ بِخِلَافِ مُرَادِکَ فَإِنَّ النَّفْسَ تجمع [تَجْمَحُ] عَنْ قَبُولِ الْحَقِّ وَ خِلَافُهَا عِنْدَ قَبُولِ الْحَقَائِقِ أَبْیَن».
[۱۷]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج ۲، ص ۶۲۴، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
پاسخ دهید