در مقاله حاضر، چهل ویژگی در حضرت مریم(س) طبق آیات و روایات اسلامی برشمرده شده و با بیان آیات و روایات و اقوال تاریخی نشان داده شده که آن ویژگیها در حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز وجود داشته‏است.
بدون تردید هر گام در شناخت فاطمه زهرا علیهاالسلام گام ما را در تبعیت و الگوپذیری از آن بانوی مقدس استوارتر می‏سازد و خدمتی به اسلام و فاطمه زهرا علیهاالسلام می‏باشد که مزد آن تسهیل و تسریع در عبور از پل صراط است. متأسفانه صاحبان حقدها و کینه‏ها در صدر اسلام با انگیزه خنثی‏سازی مبارزات فاطمه زهرا علیهاالسلام در دفاع از رسالت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و امامت حضرت علی علیه‏السلام به قداست‏پوشی فاطمه زهرا علیهاالسلام دست زدند. آنان نه تنها قداست فاطمه علیهاالسلام را منتشر نکردند، بلکه کتمان هم کردند. آن کینه‏ها در بستر جهل و تعصب در عالم اسلام جاری شد و تقدس‏پوشی استمرار پیدا کرد و تا آنجا پیش رفت که عقاید بدعت‏آمیزی مانند شرک بودن زیارت قبور و احترام مؤمن بعد از مرگ وارد اسلام شد و بسیاری از آثار مقدس اسلامی در سرزمین اسلام از میان رفت.
مخاطب اصلی مقاله حاضر، نخست آن دسته از مسلمانان است که هنوز تقدس فاطمه زهرا علیهاالسلام را درک نکرده‏اند و ثانیا کسانی که پس از درک قداست آن بانو، مطامع سیاسی، جناحی یا هوس روشنفکرنمایی آنان باعث شده که قداست آن بانو را فراموش کنند یا قداست حضرت زهرا علیهاالسلام را به پشت پرده تعدد قرائات دین برانند. ثالثا مقاله به کسانی نظر دارد که تشنه آگاهی از جایگاه زن در آیین اسلام می‏باشند.

جواز مقایسه میان مریم(س) و فاطمه علیهاالسلام

یکی از بهترین روشهای شناخت بزرگان، مقایسه و مقارنه میان شخصیت، نظریات، رفتار و گفتار آنان و دوستان و دشمنان ایشان می‏باشد. امّا این سؤال مطرح است که آیا مقایسه میان حضرت مریم(س) و حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام جایز و بایسته است؟
پاسخ این سؤال مثبت است، چون در طول تاریخ به مناسبتهای مختلف معصومین علیهم‏السلام و اولیاء میان آن دو بانوی برگزیده مقایسه به عمل آورده‏اند. پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله اولین شخصی است که بارها با مقایسه فاطمه علیهاالسلام با مریم(س) عظمت و برتری فاطمه علیهاالسلام بر مریم(س) را به مسلمانان، بلکه بشریت تفهیم می‏نمود(۱). بعد از آن جناب خود حضرت زهرا است که از پدر گرامیشان سؤال می‏کنند: «ای پدر آیا من بهترم یا مریم؟! رسول خدا جواب می‏دهد: تو در میان قوم و امت اسلامی بهترین هستی و مریم در میان قوم خود»؛ «یا أبه أنا خیر أم مریم؟ فقال رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : أنت فی قومک و مریم فی قومه»(۲).
در کلمات امام صادق علیه‏السلام و امام باقر علیه‏السلام بیشترین مقایسه میان مریم(س) و فاطمه زهرا علیهاالسلام به چشم می‏خورد(۳). از بزرگان صدر اسلام جناب ام سلمه که در مسجد پیامبر پس از اهانت ابوبکر به دفاع از زهرا علیهاالسلام می‏پردازد و می‏فرماید: «فاطمه بهترین و برگزیده زنان و مادر جوانان اهل بهشت و عدیله و نظیر مریم است»(۴). باز حسان بن ثابت که در شعر مقایسه کرده و گفته است:
و ان مریم أحصنت فرجها*و جائت بعیسی کبدر الدجی
فقد أحصنت فاطمه بعدها*و جاءت بسبطی نبی الهدی(۵)
هی البتول الطهر و العذراء*کمریم الطّهر و لا سواء
او بتول، طاهر و عذراء است؛ مانند مریم طاهره، ولی این دو یکسان نیستند(۶).
شاعری دیگر چنین سروده است:
إن قیل حواء قلت: فاطم فخرها*أو قیل مریم قلت: فاطمه افضل
اگر گفته شود حوا، گویم فاطمه افتخار وی است و اگر گفته شود مریم، گویم فاطمه برتر از اوست.
أفهل لحواء والد کمحمّدٍ؟*أم هل لمریم مثل فاطمه اَشْبُلُ
آیا حوا را پدری مانند محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏باشد؟ و آیا برای مریم مانند فاطمه، شیربچگانی است.
کلّ لها حین الولاده حاله*منها عقول ذوی البصائر تذهل
برای هر یک از آنان به هنگام تولّد حالتی است که از آن حالت عقول صاحبان خرد می‏روند(۷).
جناب دکتر بی‏آزار شیرازی در مقاله‏ای میان آن دو زن به طور موجز، سیزده مورد مقایسه به عمل آورده است(۸).

شایستگی بیشتر فاطمه علیهاالسلام برای تقدس

بیشتر اوصافی که قرآن و روایات برای حضرت مریم(س) برشمرده‏اند به طریق اولی در فاطمه زهرا علیهاالسلام وجود داشت که در ضمن مقایسه آن دو بانو خواهد آمد. در رفتار و گفتار شگفت و رمزآلود پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در باره فاطمه زهرا علیهاالسلام پیام مهمی برای مسلمانان و جامعه بشری نهفته است. آن پیام عبارت است از اعلام بالاترین تقدس برای فاطمه علیهاالسلام و معیار قرار دادن آن حضرت در سنجش ایمان قلبی و دینداری مسلمانان. قرآن با تعبیر شگفت «نسائنا» (زنان ما) از فاطمه زهرا علیهاالسلام در آیه مباهله بیان می‏کند که فاطمه علیهاالسلام تجلی اوصاف نیک زنان بهشتی بوده، تقدس همه آنها در او جمع است.
با این همه بسی جای تأسف است که عده‏ای از مسلمانان در صدر اسلام با آگاهی از تقدس آن بانو در مقابل ثمنی بخس، نه تنها قداست فاطمه زهرا علیهاالسلام را به بشریت اعلام و تثبیت نکردند، بلکه آن را کتمان نمودند. آنان برای حفظ حکومت غاصبانه مهم‏ترین مانع یعنی فاطمه علیهاالسلام را ترور شخصیت و شخص نمودند و از طرف دیگر برای عقده‏گشایی‏ها و بالا بردن عایشه نگذاشتند قدر آن بانوی مقدس شناخته و معهود گردد.
متأسفانه آنان با آن کتمان و ترور نه تنها به اسلام جفا کردند، بلکه بر بشریت ظلم روا داشتند؛ زیرا اگر امروز فاطمه علیهاالسلام همانند مریم(س) در میان تمام مسلمانان به عنوان فاطمه مقدس مشهور و معهود بود، بالاترین نماد و دلیل مبنی بر احترام اسلام به زن در اختیار مسلمانان بود. آنان مهم‏ترین معیار سنجش دینداری و تقرب به پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را از مسلمانان گرفتند.
بسی مایه تعجب است که امروز هیچ مسیحی نیست که مریم را به عنوان مقدس نشناسد و نام نبرد، امّا با کمال تأسف نگارنده با یک افسر مصری در کنار خانه کعبه در سال ۱۳۷۶ ملاقات و گفت و گو نمود و معلوم گردید او اصلاً فاطمه زهرا علیهاالسلام را نمی‏شناسد و نمی‏داند پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله چنین دختری داشته است؟!
در میان پیروان مسیح نیز اختلاف و شکافی عمیق پدید آمده است. پروتستانها اختلافات فراوانی با کاتولیکها دارند و حتی میان آنها نزاعهای خونین در گرفت که هنوز ادامه دارد. لوتر به عنوان رهبر پروتستانها که با تقدس‏زدایی از کلیسا و کشیشها مبارزه خود را علیه کاتولیکها شروع نمود، هرگز در صدد برنیامد که تقدس حضرت مریم یا حضرت مسیح را نفی کند، بلکه در بالاترین حد به تقدس حضرت مریم اعتراف دارد و تأکید می‏کند. با تمام اختلافاتی که در میان مسیحیها وجود دارد روی تقدس مریم اتفاق نظر دارند، لذا چه کاتولیک و چه پروتستان در گرفتاریها ندا می‏دهد: ای مریم مقدس. این در حالی است که فاطمه زهرا علیهاالسلام برای مقدس‏بودن شایسته‏تر و سزاوارتر است، امّا متأسفانه برخی بعد از رحلت رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از سر غرض یا جهل بعد از غصب خلافت و خانه‏نشین کردن علی علیه‏السلام به تقدس‏زدایی از فاطمه علیهاالسلام اقدام کردند.
تأسف‏آورتر اینکه امروزه برخی از روشنفکران مسلمان حتی شیعی، با تقلید از لوتر، به گمان خود به دنبال نهضت اصلاح دینی و پروتستانتیسم اسلامی هستند، امّا هرگز حد لوتر را نگه نداشته، اعتقادی به تقدس فاطمه زهرا علیهاالسلام از خود نشان نمی‏دهند.

مقایسه فاطمه مقدس علیهاالسلام با مریم مقدس(س)

۱ ـ شرافت خانوادگی

مریم از خاندان ماثان از فرزندان حضرت داوود علیه‏السلام بود و عمران پدر مریم، بزرگ این خاندان پیش از عهد هیرودوس(۹) و از خانواده نبوت و دیانت بود(۱۰).
در شرافت خانوادگی حضرت مریم همین بس که حضرت عیسی علیه‏السلام از پیامبران بزرگ و ولیده آن خانواده است. خداوند سوره مریم را به نام این خانواده نام نهاده و چندین بار از این خانواده سخن گفته است. در آیه «اِنَّ اللّه‏َ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحا وَ آلَ اِبْرَاهِیمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَی العَالَمِینَ»(۱۱) این خانواده را یکی از چهار خانواده برگزیده معرفی کرده است.
در بیان شرافت خانوادگی حضرت فاطمه نیز سخن بسیار و امری روشن برای مسلمانان است. طبق روایت امام رضا علیه‏السلام (۱۲) و روایات(۱۳) دیگر، آل ابراهیم در آیه یاد شده ـ خانواده پیامبر اکرم ـ از چهار خانواده برگزیده است.
افزون بر اینکه بدون هیچ تردیدی خداوند در آیه تطهیر(۱۴) از اهل بیت رسول به صراحت یاد کرده است و در سوره ابراهیم با تعبیر شجره مبارکه(۱۵) و بیوت در آیه «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللّه‏ُ أَنْ تُرفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالغُدُوِّ وَ الآصَالِ»(۱۶) به خانواده حضرت فاطمه اشاره کرده است. خداوند سوره دهر یا هل أتی را در باره اهل بیت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نازل فرموده است(۱۷). از همه مهم‏تر اینکه خداوند اجر رسالت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را عشق به خاندان محمّد (قربی) قرار داده و فرموده است: «قُل لاَ أَسْأَ لُکُمْ عَلَیهِ اَجْرا إلاَّ المَوَدَّهَ فِی القُرْبی»(۱۸).
صاحب الغدیر نُه روایت از طریق اهل سنت با اسناد آن آورده است که در آیه یاد شده مراد از قربی، اهل بیت رسول اکرم است(۱۹). در روایات حتّی به طرق اهل سنّت آمده است که آل محمّد همان صادقون(۲۰) در آیه شریفه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّـقُوا اللّه‏َ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»(۲۱) و سابقون(۲۲) در آیه شریفه «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ. أُولـئِکَ المُقَرَّبُونَ»(۲۳) و صراط مستقیم(۲۴) در آیه «اِهْدِنَا الصِّرَاطَ المُسْتَقِیمَ»(۲۵) می‏باشند. بدون تردید شرف هر خانواده به شرافت پدر، مادر و فرزندان است که در ادامه به بحث در این باره می‏پردازیم.

۲ ـ پدر

عمران پدر حضرت مریم بود که قبل از تولّد حضرت مریم درگذشت(۲۶). نام او در قرآن آمده است: «اِذ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ»(۲۷). طبق گزارش ابن اسحاق، نسب او با چهارده واسطه به حضرت داوود علیه‏السلام می‏رسد و او را صاحب صلاه بنی‏اسرائیل خوانده‏اند(۲۸). او از بندگان مؤمن و پاک خداوند بود. مورخان او را از روحانیون و کاهنان بزرگ زمان خود معرفی کرده‏اند(۲۹)، امّا با توجّه به وحی الهی به عمران، بر طبق دلالت روایت امام صادق علیه‏السلام و تصریح امام باقر علیه‏السلام ، از پیامبران قوم خود بوده است(۳۰).
امّا پدر فاطمه زهرا علیهاالسلام محمّد بن عبد اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، برترین پیامبران الهی(۳۱) و خاتم آنان بود.

۳ ـ مادر

مادر حضرت مریم حنه همسر عمران از زنان عبادتگر زمان خود بود(۳۲). خداوند متعال در قرآن از او به بزرگی یاد کرده است: «اِذ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ…»(۳۳) حدود سی سال(۳۴) صاحب فرزند نمی‏شد، تا اینکه با قلبی شکسته از خداوند درخواست نمود و آن‏گاه با لطف الهی(۳۵) باردار شد. او به شکرانه این نعمت با نیّت خالص نذر نمود که فرزند عزیز خود را معتکف و خدمتگزار بیت المقدس قرار دهد: «اِنّی نَذَرتُ لَکَ مَا فِی بَطْنی مُحَرَّرا» او نذر خود را ادا کرد. شرف ایشان وقتی معلوم می‏شود که خداوند اعلام داشت که نذر او را به نیکی قبول کرده است: «فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ»(۳۶).
امّا مادر فاطمه زهرا علیهاالسلام حضرت خدیجه سلام‏اللّه‏ علیه است. قرآن به کنایه از آن حضرت یاد می‏کند: «وَ وَجَدَکَ عَائِلاً فَاَغْنَی»(۳۷). مرحوم مجلسی طبق روایات می‏گوید که این آیه شریفه به حضرت خدیجه اشاره دارد(۳۸). ابن عبّاس در تفسیر این آیه می‏فرماید: «خداوند پیامبر را فقیر یافت و مردم می‏گفتند پیامبر مالی ندارد؛ پس خداوند با مال خدیجه وی را غنی و بی‏نیاز گرداند.»(۳۹)
در شرافت حضرت خدیجه همین بس که او اولین زنی بود که اسلام آورد و رسالت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را تصدیق نمود و تا آخرین لحظه در کنار رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ماند و برای ایشان کمک‏کار و دلسوز و مهربان بود. پیامبر فرمود: «دین اسلام به وسیله دو عامل استوار شد؛ یکی شمشیر علی علیه‏السلام و دیگر مال خدیجه علیهاالسلام .»(۴۰) او تمام اموال خود را وقف اسلام و اهداف پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نمود.
در روایات آمده است که او یکی از چهار زن برگزیده(۴۱) و بهشت مشتاق اوست(۴۲). او بعد از مرگ، همدم مریم و آسیه خواهد بود(۴۳).
آن حضرت این شرف را داشت که نطفه آخرین دخترش فاطمه علیهاالسلام از مائده بهشتی(۴۴) باشد و در هنگام حزن و نگرانی نسبت به رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در زمان بارداری، فرزندش فاطمه علیهاالسلام از باطن او با او سخن گوید و به او دلداری دهد(۴۵).

۴ ـ آگاهانیدن پدر به پاکی فرزند قبل از ولادت

خداوند قبل از انعقاد نطفه و ولادت حضرت مریم از طریق بشارت ولادت فرزندش عیسی علیه‏السلام خبر داد که فرزندی سالم و مبارک به او هدیه خواهد کرد؛ پسری که به اذن پروردگار بیماران را شفا خواهد داد و مردگان را زنده خواهد کرد و او را رسول خود قرار خواهد داد(۴۶).
امّا ولادت حضرت فاطمه علیهاالسلام به طور مستقیم به پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در معراج و در زمین و حتّی چگونگی شکل‏گیری او از طعام بهشتی خبر داده شد(۴۷).
خداوند قبل از ولادت فاطمه علیهاالسلام به پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله خبر داد که شکم خدیجه ظرف امامت است. پیامبر به مناسبتی به فاطمه زهرا علیهاالسلام فرمود: «إنّ بطن أمّک کان للإمامه وعاء»؛ یعنی شکم مادر تو ظرف امامت بود(۴۸).

۵ ـ قابله و پرستار هنگام تولد

هنگام ولادت، قابله حضرت مریم و پرستار مادرش همسر حضرت زکریا به نام الیزابت بود، امّا قابله فاطمه زهرا علیهاالسلام چهار زن بهشتی به نام حضرت حوا، آسیه، کلثوم خواهر موسی و حضرت مریم بودند(۴۹).

۶ ـ نامگذاری آسمانی

نامگذاری حضرت مریم توسط مادر ایشان صورت گرفت: «اِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَم»(۵۰) و مریم به معنای عابد یا خدمتگزار است.
امّا اسم فاطمه علیهاالسلام از جانب خداوند متعال تعیین گردید. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: «برای فاطمه نزد خداوند نُه اسم است. آنها عبارت‏اند از: فاطمه، صدیقه، مبارکه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، محدثه و زهرا.»(۵۱)
امام باقر علیه‏السلام در روایت دیگر می‏فرماید: «هنگامی که فاطمه زهرا علیهاالسلام ولادت یافت خداوند متعال به فرشته‏ای وحی نمود تا این نام (فاطمه) را بر زبان محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله جاری نماید؛ لذا حضرت او را فاطمه نام نهاد.»(۵۲)
از اهل سنّت قسطلانی، زرقانی، غسانی، خطیب بغدادی و حافظ دمشقی با نقل روایت اعتراف کرده‏اند که اسم فاطمه از طرف خداوند بوده است(۵۳).

۷ ـ رویش نیکو و مبارک

خداوند درباره حضرت مریم فرمود: «وَ اَنبَتَها نَباتا حَسَنا»(۵۴). مراد این است که به مریم و فرزند او رشد و پاکیزگی داده شد و به او و هر یک از ذریه و شاخه‏ای که از تنه درخت وجودی او می‏رویَد، حیاتی افاضه شد که آمیخته با نفس شیطان و پلیدی و نفسانیات و وسوسه‏های او نباشد، خلاصه آنکه حیاتی طیب و طاهر و مستمر به او و فرزندش افاضه گردید(۵۵) و نسل پاک او هنوز استمرار دارد و حضرت عیسی علیه‏السلام در حال حیات طیب است.
فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز مبارکه؛ یعنی خیر، سعادت و فزونی، نافع و مقدس(۵۶) و زکیه؛ یعنی نمو و زیادتی(۵۷) و کوثر یا خیر کثیر، کثیر الخیر و کثیر النسل(۵۸) است.
خداوند به او و نسلش پاکی، برکت، کثرت و استمرار بخشید و عمر فرزندش حضرت بقیه اللّه‏ را به استمرار عمر عیسی علیه‏السلام قرار داد. حضرت زهرا علیهاالسلام پس از شهادت، دو پسر و دو دختر بر جای گذاشت و به رغم واقعه کربلا که از امام حسن علیه‏السلام هفت فرزند و از زینب کبری یک فرزند و از امام حسین علیه‏السلام جز امام سجاد بقیه شهید شدند وام کلثوم نیز فرزندی نداشت و نیز به رغم واقعه حره(۵۹)، واقعه زید بن علی بن الحسین که در مقابل هشام بن عبد الملک ایستاد و سرانجام تمام همراهان او که بیشتر آنها از ذریه فاطمه علیهاالسلام بودند شهید شدند و واقعه فخ که جنگ یکی از نوادگان امام حسن علیه‏السلام با بنی العباس بود و تمام آنان کشته شدند، نسل فاطمه علیهاالسلام به طور گسترده ادامه یافت و اسلام ناب به دست آنها تا امروز استمرار پیدا کرد و بالاخره امام عصر ـ روحی و ارواح العالمین لمقدمه الفداء ـ که از نهمین نسل فاطمه زهرا علیهاالسلام است، ثمره انماء و رویاندن پاک الهی می‏باشد و امروز کلمه باقیه علی علیه‏السلام و فاطمه زهرا علیهاالسلام است «وَ جَعَلَهَا کَلِمَهً بَاقِیَهً فِی عَقِبِهِ»(۶۰)، تا حکومت الهی و مورد خواست خدا را برپا نماید.

۸ ـ کفیل و سرپرست

پدر مریم قبل از تولّد او وفات یافت و مادرش او را نذر معبد نمود و چون نمی‏توانست سرپرستی و کفالت او را برعهده گیرد وی را به معبد سپرد. درباره کفالت او میان راهبان معبد اختلاف شد و بر اساس قرعه کفالت او بر عهده حضرت زکریای پیامبر که شوهر خاله او بود(۶۱) قرار گرفت: «وَ کَفَّلَهَا زَکَرِیّا»(۶۲).
امّا کفیل و مربی فاطمه زهرا علیهاالسلام پدرشان پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله مربی، معلم و هادی تمام مردم بود و تا چندین سال حضرت خدیجه، مادر آن بانو در کنارشان بود.

۹ ـ محل تربیت

محل تربیت حضرت مریم مسجد و محراب بود: «کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا المِحْرَابَ»(۶۳). محل تربیت حضرت فاطمه علیهاالسلام ، بیت رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در جوار خانه کعبه در مکه و در مدینه خانه آن حضرت در جوار مسجد و خانه رسول اکرم بود. خداوند از تربیتگاه و خانه او در قرآن به نیکی یاد کرده و فرموده است: «فِی بُیُوتٍ اَذِنَ اللّه‏ُ أنْ تُرفَعَ وَ یُذکَرَ فِیهَا اسْمُهُ…»(۶۴).

۱۰ ـ صاحب محراب

محراب جایی ویژه عبادت است؛ حال چه در مسجد باشد و چه در خانه(۶۵). حضرت مریم دارای محرابی بود که در آن به عبادت خداوند و ستیز با پلیدی و شیطان مشغول بود: «کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا المِحْرَابَ»(۶۶).
حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز دارای محرابی بود که پیامبر و ائمه بارها از آن سخن گفتند. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: «اذ قامت فی محرابها زهر نورها لأهل السماء.»(۶۷)
امام حسن علیه‏السلام در روایتی از محراب مادر چنین یاد می‏کند: «رأیت أمّی فاطمه قامت فی محرابها لیله جمعتها.»(۶۸)

۱۱ ـ زیبایی ظاهری

امام باقر علیه‏السلام درباره حضرت مریم می‏فرماید: «او زیباترین زنان بود؛ اجمل النساء.»(۶۹)
در روایت دیگر نقل شده است که در قیامت زنانی که به خاطر زیبایی خود دچار فتنه شده‏اند و آن زیبایی را بهانه قرار می‏دهند، حضرت مریم را حاضر می‏کنند و از آنان می‏پرسند آیا شما از حضرت مریم زیباتر بودید؟!(۷۰) در واقع زیبایی آن حضرت حجتی برای سایر زنان است.
از حضرت فاطمه علیهاالسلام در قرآن به کوکب دُرّی یاد شده است(۷۱) و طبق روایات از شدت درخشندگی چهره، آن حضرت را زهرا نامیده‏اند(۷۲). پیامبر صلی‏ الله‏ علیه‏ و ‏آله درباره خلقت ایشان فرمودند: «فاطمه حوراء انسیه خلق شده است»(۷۳)؛ یعنی او حوریه‏ ای است به صورت انسان. از مجموع روایات به دست می ‏آید که بانوی دو عالم، از چهره درخشنده و نورانی و پر تلألؤ بهره ‏مند بودند.
او آن‏چنان زیبا بود که گویی ماه شب چهارده است و پنداری که گردن وی از سپیدی مانند تُنگ بلوری می‏ماند، همواره متبسم بود و زمانی که تبسم می‏نمود دندانهایش مانند لؤلؤ منظم مشاهده می‏شد(۷۴).

۱۲ ـ قلب پر از ایمان و یقین

حضرت مریم قلبی پر از ایمان و یقین به خداوند داشت. به همین سبب نیز خداوند درباره ایشان می‏فرماید: «صَدَّقَت بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَ کُتُبِهِ»(۷۵). روشن است کسی که وحی الهی به پیامبران و تمام وعد و وعید و اوامر و نواهی خداوند و تمام کتب آسمانی را تصدیق می‏کند، قلبی پر از ایمان و یقین دارد.
وجود مطهر حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام از هر نوع شرک خالی بود و قلبی که پاک و مطهر از هر نوع آلودگی و دنسی باشد پر از ایمان و یقین است. به طور خاص درباره ایمان و یقین فاطمه زهرا علیهاالسلام روایات متعددی به دست ما رسیده است. پیامبر گرامی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در این باره می‏فرماید: «یا سلمان إنّ ابنتی فاطمه ملأ اللّه‏ قلبها و جوارحها ایمانا الی مشاشها تفرغت لطاعه اللّه‏.»(۷۶)
تأمل و دقت در خطبه زهرا علیهاالسلام در مسجد مدینه در دفاع از فدک(۷۷)، منزلت ایمان آن حضرت را روشن می‏سازد.

۱۳ ـ نیل به آخرین درجه کمال

حضرت مریم(س) و حضرت فاطمه علیهاالسلام هر دو به نهایت کمال ممکن دست یافته بودند. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «مردان زیادی به نهایت کمال رسیدند، امّا از زنان فقط حضرت آسیه دختر مزاحم همسر فرعون، مریم دختر عمران، خدیجه دختر خویلد و حضرت فاطمه علیهاالسلام به نهایت کمال رسیدند.»(۷۸)

۱۴ ـ مقام ولایت الهی

حضرت مریم چنان عبادت پروردگار نمود که خداوند به او ولایت بخشید. از همین‏رو در باب پیامبری او اختلاف است و جمعی از مسلمانان او را از پیامبران دانسته‏اند(۷۹).
فاطمه زهرا نیز ولیه اللّه‏ بود و مقام ولایت به او اعطا شده بود و پدرش رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله همسرش علی علیه‏السلام و فرزندانش و خود آن حضرت به آن مقام مفتخر بودند.

۱۵ ـ صدیقه و هم‏رتبه با انبیاء

حضرت مریم صدیقه بود: «وَ اُمُّهُ صِدِّیقَه»(۸۰). حضرت زهرا نیز صدیقه بود، لذا یکی از اسامی آن بانو صدیقه است. به طرق متعددِ اهل سنت از عایشه نقل شده که گفت: «ما رأیتُ أصدق لهجه من فاطمه.»
پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در روایتی فرمود: «… ای علی علیه‏السلام ، همسری صدیقه مانند دختر من به تو داده شد که من چنین همسری ندارم.»(۸۱)
امام صادق علیه‏السلام فرمود: «فاطمه را علی علیه‏السلام غسل داد، چون صدیقه را کسی جز صدیق غسل نمی‏دهد.»(۸۲)
معانی متعددی برای صدیقه ذکر کرده‏اند:
۱ ـ بسیار راستگو؛ ۲ ـ کسی که فراوان راست می‏گوید؛ ۳ ـ کسی که در راستگویی کامل است؛ ۴ ـ کسی که هرگز دروغ نگفته است؛ ۵ ـ آن‏که سخن خود را باعمل خویش تصدیق می‏کند؛ ۶ ـ کسی که آنچه خدا به او فرموده و به انبیاء خود امر نموده تصدیق می‏کند و در وحی الهی هیچ‏گاه دچار تردید نمی‏شود.
از آیات و روایات به روشنی به دست می‏آید مرتبه صدیقین در ردیف مراتب انبیاء و شهدا می‏باشد: «وَ مَنْ یُطِعِ اللّه‏َ وَ الرَّسُول فَاولـئِکَ مَعَ الَّذِینَ اَنعَمَ اللّه‏ُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ اولـئِکَ رَفِیقا»(۸۳).

۱۶ ـ کمال علم و آگاهی

حضرت مریم از علم و آگاهی بالایی برخوردار بود. قرآن درباره ایشان می‏فرماید: «وَ صَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَ کُتُبِهِ»(۸۴). پر واضح است که تصدیق تمام کلمات خداوند و تعالیم وحیانی و کتب انبیاء الهی فرع بر علم و آگاهی داشتن به آنهاست و گر نه تصدیق بدون علم تصدیق نیست، بلکه جهل است.
حضرت زهرا علیهاالسلام نیز در علم و آگاهی به کمال رسیده بود. امام باقر علیه‏السلام در وجه تسمیه آن حضرت به فاطمه می‏فرماید: هر آینه من (خداوند) شیر را به وسیله علم در وجود تو (فاطمه) قطع نمودم؛ «… انّی فطمتک بالعلم.»(۸۵)
علاوه بر گواهی سخنان حضرت فاطمه علیهاالسلام به خصوص خطبه طولانی در مسجد مدینه(۸۶)، میزان علم آن حضرت از پاسخگویی به پرسشهای زنان(۸۷) و از تبادل افکار با علی علیه‏السلام و ازمصحف فاطمه(۸۸) به دست می‏آید.
عمار یاسر درباره آگاهی و علم بی‏نهایت آن حضرت نقل می‏کند: «روزی حضرت فاطمه علیهاالسلام خطاب به حضرت امیر علیه‏السلام فرمود: علی جان نزدیک بیا تا اطلاع دهم شما را از آنچه در گذشته اتفاق افتاد و آنچه در حالِ به وقوع پیوستن است و آنچه در آینده رخ خواهد داد.»(۸۹)

۱۷ ـ عصمت و تطهیر

خداوند هم حضرت مریم(س) و هم حضرت فاطمه علیهاالسلام را تطهیر نمود. قرآن درباره حضرت مریم می‏فرماید: «وَ اِذ قَالَتِ المَلائِکَهُ یَا مَریَمُ إنَّ اللّه‏َ اصْطَفَاکِ وَ طَهَّرَکِ»(۹۰).
از اسامی حضرت زهرا علیهاالسلام یکی طاهر است و روشن‏ترین و بهترین سخن درباره تطهیر فاطمه علیهاالسلام قول خداوند متعال است که فرمود: «اِنَّما یُرِیدُ اللّه‏ُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهلَ البَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا»(۹۱).
بدون هیچ تردیدی فاطمه زهرا یکی از اهل‏بیت و از مصادیق قطعی آیه یاد شده است. بیش از بیست نفر از بزرگان محدث و مفسر از اهل سنت اعتراف کرده‏اند که فاطمه زهرا علیهاالسلام جزء اهل بیت در آیه مزبور می‏باشد(۹۲).

۱۸ ـ پاکی از خون زنانه

پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در نامه‏ای که به نجاشی می‏نویسد از مریم با صفت طیبه بتول یاد می‏کند(۹۳). طبق سخن رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، مریم مانند فاطمه علیهاالسلام بتول بود: «عن علی علیه‏السلام أن النبی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله سئل ما البتول؟ فانا سمعناک یا رسول اللّه‏ تقول: إن مریم بتول و فاطمه بتول، فقال: البتول لم تر حمره قطّ، ای لم تحض، فانّ الحیض مکروه فی بنات الأنبیاء»(۹۴).
از رسول خدا درباره کلمه بتول سؤال شد که ای رسول خدا، شما فرموده‏اید: مریم بتول است و فاطمه نیز بتول است، فرمودند: بتول کسی است که هرگز خون ندیده؛ زیرا خونریزی ماهیانه در دختران انبیاء ناپسند است.
در باره فاطمه زهرا علیهاالسلام احادیث صحیحی بر این معنی تصریح می‏کند. دانشمندان بزرگ اهل سنّت نیز به این ویژگی حضرت فاطمه اقرار کرده‏اند(۹۵).
قندوزی در ینابیع الموده از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقل می‏کند که فاطمه بتول نامیده شد؛ زیرا خدای متعال حیض و نفاس را از وی دور فرمود(۹۶). البته پاک بودن از حیض و نفاس در خصوص فاطمه زهرا علیهاالسلام امری قطعی است، امّا درباره مریم(س) روایات متفاوت است. در برخی روایات آمده است که ایشان هنگام عادت ماهانه از مسجد بیرون می‏رفتند(۹۷). در این صورت بتول درباره ایشان به معنای بریدن از دنیا و ناپاکیها خواهد بود.

۱۹ ـ پاکدامنی و عفت

قرآن درباره حضرت مریم یادآوری می‏کند: «مَرْیَمُ ابْنَتِ عِمْرَانَ الَّتِی أَحصَنَتْ فَرْجَهَا»(۹۸). این عبارت به عفت و پاکدامنی آن حضرت اشاره دارد.
پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز به همین معنی درباره فاطمه زهرا علیهاالسلام تصریح می‏کند: «عن الرضا عن آبائه علیهم‏السلام قال: قال النبی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : أنّ فاطمه أحصنت فرجها فحرّم اللّه‏ ذرّیتها علی النار.»(۹۹)
محدّثان و دانشمندان متعددی از اهل سنت این عبارت را درباره حضرت زهرا علیهاالسلام از پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقل کرده‏اند و به نهایت پاکدامنی و عفت آن بانو اعتراف کرده‏اند(۱۰۰). علامه امینی شانزده نفر از بزرگان اهل سنت را نام می‏برد که حدیث مزبور را در کتب خود نقل کرده و بر آن صحه گذاشته‏اند(۱۰۱).

۲۰ ـ فرزند پاک؛ نتیجه پاکدامنی

قرآن در باره حضرت مریم می‏فرماید: «مَریَمُ ابْنَتِ عِمْرَان الَّتِی اَحصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ منْ رُوحِنَا»(۱۰۲). خداوند به دنبال پاکدامنی حضرت مریم، روح خود را در او دمید و نتیجه آن پدید آمدن حضرت عیسی علیه‏السلام بود.
خداوند امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را نیز به دنبال پاکدامنی حضرت زهرا علیهاالسلام به آن بانوی مقدس عطا فرمود. حسان این مطلب را به شعر کشیده و گفته است:
و إن مریمٌ أحصنت فرجها*و جاءت بعیسی کبدر الدجی
فقد أحصنت فاطم بعدها*و جاءت بسبطی نبیّ الهدی(۱۰۳)

۲۱ ـ بشارت خداوند به فرزند

خداوند، حضرت مریم را به عیسی (کلمه اللّه‏) بشارت داد و فرمود: «إنَّ اللّه‏َ یُبَشِّرُکَ بِکَلِمَهٍ مِنْهُ اسْمُهُ المَسِیحُ عِیسَی ابنُ مَریَمَ»(۱۰۴).
فاطمه زهرا علیهاالسلام به حسن و حسین علیهماالسلام ـ دو کلمه باقیه و از کلمات تامه خداوند ـ بشارت داده شدند(۱۰۵). در حدیث نبوی آمده است که در هنگام ولادت هر یک از دو سرور جوانان بهشت، پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به فاطمه زهرا علیهاالسلام بشارت داد و پیشاپیش تبریک گفت که از او امامی متولد می‏شود که اهل بهشت از وی سود خواهند برد(۱۰۶).

۲۲ ـ سفارش خدا به احسان به مادر

حضرت مریم بعد از شش ماه بارداری حضرت عیسی علیه‏السلام را به دنیا آورد(۱۰۷) و ایشان به اذن الهی در گهواره کودکی سخن گفت: «قَال إنِّی عَبدُ اللّه‏ِ… وَ جَعَلَنِی مُبَارَکا أینَ مَا کُنْتُ وَ اَوصَانِی… وَ بَرّا بِوَالِدَتِی…»(۱۰۸)؛ یعنی… من عبد اللّه‏ هستم و خداوند مرا هر کجا که باشم مبارک قرار داده و مرا به… و احسان و نیکی به مادرم توصیه کرده است.
حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز بعد از شش ماه بارداری حضرت حسین علیه‏السلام را به دنیا آورد(۱۰۹) و قبل از آنکه حسین علیه‏السلام فرزندی به نام عبد اللّه‏ داشته باشد به جهت کمال و اوج عبودیت خدا کنیه ابا عبد اللّه‏ را به وی دادند و آیه شریفه: «وَ وَصَّینَا الانسَانَ بِوَالِدَیهِ اِحسَانا»(۱۱۰) در شأن او و مادر مقدسش نازل گردید(۱۱۱).

۲۳ ـ واسطه الحاق نسل به انبیاء

از آنجا که حضرت مریم شوهر نداشت واسطه الحاق حضرت عیسی علیه‏السلام به نسل انبیاء بود. قرآن می‏فرماید: «… وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ دَاوُدَ وَ سُلَیمَانَ وَ اَیُّوبَ وَ یوسُفَ وَ مُوسی وَ هَارُونَ وَ کَذَلِکَ نَجْزِی المُحْسِنِینَ. وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیَی وَ عِیسی…»(۱۱۲)؛ یعنی از اولاد ابراهیم، داوود، سلیمان و… عیسی… بود.
حضرت زهرا علیهاالسلام نیز واسطه الحاق و انتساب نسلش به پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و انبیاء بود(۱۱۳). امام موسی بن جعفر علیه‏السلام در مناظره با هارون الرشید می‏فرماید: «خداوند حضرت عیسی را از طریق مریم(س) به نسل انبیاء ملحق نمود و به همین گونه ما را از طریق مادرمان فاطمه علیهاالسلام به نبی اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ملحق نموده است.»(۱۱۴)
از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقل شده که خداوند متعال نسل هر پیامبری را در صلب خود آن پیامبر قرار داد و حال آنکه نسل مرا در صلب علی علیه‏السلام قرار داد(۱۱۵).

۲۴ ـ عبادت و قنوت

قرآن در باره حضرت مریم می‏فرماید: «وَ کَانَتْ مِنَ القَانِتِینَ»(۱۱۶) و «یَا مَریَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ»(۱۱۷). طبق دلالت آیات یاد شده آن حضرت دارای دوام طاعت، نماز، طول قیام و دعا بود. ابن خلدون می‏نویسد مریم چنان در عبادت پای فشرد که به او مَثَل می‏زنند(۱۱۸).
عبادت و مداومت حضرت زهرا علیهاالسلام در طول عمر کوتاهشان بر قیام، نماز و دعا زبانزد است. امام حسن علیه‏السلام در این باره می‏فرماید: «مادرم فاطمه علیهاالسلام را دیدم که در شب جمعه‏ای در محراب عبادت ایستاده بود و مرتب در حال رکوع و سجود بود تا سپیده صبح آشکار شد و می‏شنیدم که مردان و زنان مؤمن را دعا می‏فرمود…»(۱۱۹).
حسن بصری گوید: در این امت عابدتر از فاطمه زهرا علیهاالسلام پیدا نمی‏شود، آن‏قدر در عبادت بر سرپا می‏ایستادند تا پایشان ورم می‏کرد(۱۲۰).
ابن فهد حلی در کتاب خود آورده است که صدیقه طاهره در نماز از ترس خدا نفس نفس می‏زد(۱۲۱). از همه گویاتر اینکه دغدغه حضرت علیهاالسلام در شب عروسی، عبادت و قنوت پروردگار بود. امام علی علیه‏السلام می‏گوید در شب عروسی فاطمه را نگران و گریان دیدم، پرسیدم: چرا ناراحتی!؟
حضرت زهرا علیهاالسلام پاسخ داد: پیرامون حال و امر خویش فکر کردم که هنگام مرگ و سرازیر شدن به قبر چگونه خواهد بود. امروز از خانه پدر به خانه شما منتقل شدم و روزی دیگر از اینجا به طرف قبر و قیامت خواهم رفت. پس تو را به خدا سوگند بیا تا به نماز بایستیم و با هم در این شب خدا را عبادت کنیم(۱۲۲).
قیام، عبادت و قنوت فاطمه علیهاالسلام به حدی بود که بنا به فرمایش رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آیه شریفه: «الَّذِینَ یَذکُرُونَ اللّه‏َ قِیَاما وَ قُعُودا…»(۱۲۳) در شأن ایشان نازل شد(۱۲۴).

۲۵ ـ خدمتگزار خدا

حضرت مریم به دلیل نذر مادرش خدمتگزار خداوند و خانه او بود: «اِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرا»(۱۲۵).
فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز با عرفان، آگاهی و عشق، خدمتگزار خداوند بود. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله روزی از دخترش پرسید: «فاطمه! چه درخواست و حاجتی داری؟ هم اکنون فرشته وحی در کنار من است و از طرف خدا پیام آورده تا هر چه بخواهی تحقق پذیرد.
فاطمه علیهاالسلام پاسخ داد: لذتی که از خدمت خدا می‏برم مرا از خواهش کردن از او باز داشته است، حاجتی جز این ندارم که پیوسته ناظر جمال زیبای والای خداوند باشم»(۱۲۶).

۲۶ ـ حضور عبادی در جمع مردان

خداوند به حضرت مریم امر نمود که: «وَارکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ»(۱۲۷). لازمه اجرای این دستور، حضور در اجتماع مردان نمازگزار بود و مریم این دستور را امتثال نمود و با راهبان در معبد به نماز و رکوع پرداخت.
فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز برای انجام رسالت الهی و تحقق اهداف پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و دفاع از حق و امامت علی علیه‏السلام ، با حضور در برخی اجتماعات مردان به وظایف الهی خود پرداخت.

۲۷ ـ برگزیدگی و برتری بر زنان

حضرت مریم برتر از زنان زمانش بود، امّا فاطمه زهرا علیهاالسلام برترین زنان از اولین تا آخرین است. خداوند درباره حضرت مریم می‏فرماید: «اِنَّ اللّه‏َ اصْطَفَاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفَاکِ عَلی نِساء العَالَمِینَ»(۱۲۸). درباره اصطفای اول در آیه فوق گفته‏اند گزینش برای تطهیر و رسالت الهی و اصطفای دوم ـ که همراه با حرف «علی» است ـ گزینش و برتری دادن بر زنان می‏باشد(۱۲۹).
درباره برتری فاطمه زهرا علیهاالسلام بر تمام زنان جهان از اولین تا آخرین ایشان روایات متعددی وجود دارد(۱۳۰). روایتی از پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله رسیده که فرمود: «مریم سیده نساء عالم خود بود، امّا فاطمه سیده نساء عالمین از اولین تا آخرین است و به تحقیق چون او در محرابش به عبادت می‏ایستد، هفتاد هزار فرشته مقرب به او سلام می‏دهند و با همان ندایی که به مریم می‏دادند خطاب به فاطمه ندا می‏دهند که‏ای فاطمه! خدا تو را برگزید و تطهیر نمود و تو را بر زنان عالمین برتری داد(۱۳۱).
ابن ابی الحدید از دانشمندان اهل سنت می‏گوید: سخن پیامبر که فرمود فاطمه علیهاالسلام برترین زن عالم است نص و قطعی است(۱۳۲).

۲۸ ـ محدّثه و نزول فرشتگان

مریم محدّثه بود و فرشتگان و جبرئیل بر او نازل می‏شدند و با او سخن می‏گفتند: «اِذْ قَالَتِ المَلائِکَهُ یَا مَریَمُ اِنَّ اللّه‏َ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ مِنه…»(۱۳۳)؛ یعنی یاد آر زمانی که فرشتگان به مریم گفتند: ای مریم خداوند تو را به کلمه‏ای از جانب خود بشارت می‏دهد… و یا «… قَالَ اِنَّمَا اَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لاِءهَب لَکِ غُلاما زَکِیّا…»(۱۳۴) و «یَا مَریَمُ اِنَّ اللّه‏َ اصْطَفَاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفَاکِ عَلی نِسَاءِ العَالَمِینَ»(۱۳۵).
فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز محدّثه بود؛ چون فرشتگان و جبرئیل بر او نازل شده، با او سخن می‏گفتند. در این باره روایات بسیار و متواتر معنوی وجود دارد و بزرگان اهل سنت با نقل روایات بر صحت مطلب اعتراف کرده‏اند(۱۳۶).
از جمله روایات اینکه امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: «به این جهت فاطمه زهرا علیهاالسلام را محدّثه نامیده‏اند که فرشتگان از آسمان بر ایشان نازل می‏شدند و همانند مریم به او ندا می‏دادند که‏ای فاطمه اِنَّ اللّه‏َ اصْطَفَاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفَاکِ عَلی نِسَاءِ العَالَمِینَ یا فاطمهُ اقنتی لربّک و اسجُدی و ارکَعی مع الراکعینَ». مصحف فاطمه حاصل گفت و گوی فرشته مقرب با آن حضرت بود(۱۳۷).

۲۹ ـ تسلی و رفع حزن به وسیله جبرئیل و فرشتگان

حضرت مریم پس از باردار شدن و تنهایی و خوف از زبان مردم، دچار حزن و اندوه گردید. در این حال ندایی آمد که ای مریم اندوهگین مباش، «فَنَادَاهَا مِنْ تَحْتِهَا ألاّ تَحزَنِی…»(۱۳۸). برخی از مفسران ندا دهنده را حضرت مسیح که در بطن مریم بود دانسته‏اند(۱۳۹) و برخی گفته‏اند فرشته یا جبرئیل ندا داد(۱۴۰).
حضرت زهرا پس از وفات پدر دچار حزن و اندوه شدیدی شد. خداوند متعال برای کاستن حزن و اندوه آن بانو و تسلی دادن به وی فرشتگان و جبرئیل را بر وی نازل می‏نمود تا به او تسلی دهند و از حزن او بکاهند(۱۴۱): «… و کان جبرئیل یأتیها فیحسن عزاءها علی ابیها و یطیب نفسها و یخبرها عن أبیها و مکانه…»

۳۰ ـ کرامت و تصرف تکوینی

حضرت مریم به اذن پروردگار درخت خرمای خشکیده را جنباند و بلافاصله درخت میوه‏دار شد و خرمای تازه آورد و مریم از آن تناول نمود: «وَ هُزِّی اِلَیکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ تُسَاقِطْ عَلَیکِ رُطَبا جَنِیّا».(۱۴۲) شاخه این نخل را به سوی خود تکان ده، رطب تازه بر تو فرو ریزد.
حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز دارای کرامات و معجزه‏های بسیاری بود که نشان از تصرف تکوینی آن بانو داشت؛ مانند چرخش سنگ آسیاب(۱۴۳)؛ و گردش گهواره(۱۴۴) و آماده شدن غذا(۱۴۵) بدون آنکه دست انسانی در کار باشد.
اباذر نقل می‏کند: «رسول خدا مرا فرستاد تا علی علیه‏السلام را خدمت ایشان دعوت کنم، چون به خانه علی علیه‏السلام رفتم و صدا زدم کسی جواب مرا نداد، امّا دیدم سنگ آسیاب خود به خود می‏چرخد و گندم را آرد می‏نماید و هیچ کس نیز در کنار آن نیست، پس بازگشتم و خدمت رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله عرض کردم چیزی دیدم که نمی‏فهمم! من در شگفتم که سنگ آسیاب در خانه علی علیه‏السلام می‏چرخد و هیچ کس نیز با آن نبود تا بچرخاند.
پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: هر آینه خداوند قلب دختر مرا پر از یقین و وجودش را پر از ایمان نموده است و خداوند از ضعف او خبر دارد؛ لذا به او کمک می‏کند و کفایت کارهایش را می‏نماید. آیا تو نمی‏دانی که خداوند فرشتگانی دارد که کمک‏کار آل محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هستند؟!»(۱۴۶)

۳۱ ـ دریافت غذای بهشتی

از کرامات حضرت مریم(س) این بود که غذای بهشتی از جانب خداوند دریافت می‏کرد: «کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیهَا زَکَرِیَّا المِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقا قَالَ یَا مَرْیَمُ أنّی لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّه‏ِ یَرزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیرِ حِسَابٍ»(۱۴۷).
فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز در موارد متعددی غذاهای بهشتی دریافت نمود(۱۴۸). در احادیث آمده است که در یکی از روزهای سخت زندگی که گرسنگی بر خاندان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فشار آورد فاطمه علیهاالسلام وضو گرفت و دست به دعا برداشت و پس از خواندن دو رکعت نماز از خداوند درخواست مائده‏ای از آسمان نمود. ناگهان ظرفی از غذا و طعام بهشتی نازل شد که بوی عطر آن، منزل علی علیه‏السلام را معطر ساخت.
امام علی علیه‏السلام پرسید: انّی لک هذا؟
حضرت پاسخ داد: هو من عند اللّه‏.
پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله که خبردار شد فرمود: حمد و ستایش خداوندی را که دختری به من عطا فرمود مانند حضرت مریم که «هرگاه زکریای پیغمبر در محراب عبادت او حاضر می‏شد، پیش او خوردنی می‏یافت. می‏گفت: اینها از کجاست؟
مریم جواب می‏داد: از جانب خدا»(۱۴۹).
این ماجرا را زمخشری در کشاف نقل کرده است.

۳۲ ـ ایجاد شگفتی در پیامبر

حضرت زکریا چون وارد محراب حضرت مریم گردید، مشاهده نمود که غذای زمستانی در تابستان و غذای تابستانی در زمستان نزد مریم است؛ از این واقعه به شگفت آمد، لذا پرسش نمود. «کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیهَا زَکَرِیَّا المِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقا قَالَ یَا مَرْیَمُ أنّی لَکِ هَذَا…»(۱۵۰).
فاطمه علیهاالسلام نیز کرامات بسیاری داشت و یا گفتار و رفتاری از آن بانو اظهار می‏شد که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله (۱۵۱) یا علی علیه‏السلام (۱۵۲) و گاهی اصحابی چون سلمان و اباذر(۱۵۳) را به شگفتی وا می‏داشت.

۳۳ ـ مکرمت امیدبخش

حضرت زکریا علیه‏السلام با مشاهده مائده بهشتی نزد حضرت مریم و شنیدن جمله آن زن که فرمود: «یَرزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیرِ حِسَابٍ»(۱۵۴) امیدوار شد و با خود اندیشید حال که چنین است، رزق یک فرزند از جانب خدا به وی نیز ممکن خواهد بود؛ لذا در سن پیری با این امید درخواست فرزند نمود(۱۵۵).
زهرا علیهاالسلام نیز دارای کرامات و توجهات خاص الهی بود که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، علی علیه‏السلام و به ویژه اصحاب رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله مانند سلمان، اباذر و مقداد را امیدوار می‏نمود و به آنان دلگرمی می‏بخشید.

۳۴ ـ مصائب و سختیها

مصائب و سختیها در مسیر کمال عامل مؤثری بوده، در تقرب به خداوند نقش روشنی دارد، لذا خداوند تمام اولیاء خود را به مصائب و سختیهای خاص مبتلا می‏نماید. امام صادق علیه‏السلام از قول علی علیه‏السلام فرمود: «انّ أشدّ الناس بلاء النبیّون ثم الوصیّون ثم الأمثل فالأمثل…»(۱۵۶).
حضرت مریم متحمل مصائب و بلاهای زیادی شد. سخت‏ترین آنها عبارت بود از دوری از مادر و پدر در تمام دوران زندگی، خدمتگزاری بیت‏المقدس از کودکی، تهمت و سوء ظن مردم در عین پاکی، بارداری و زایمان در تنهایی و غربت، نداشتن محل استراحت و غذا و پناه بردن به کنار درخت خرما، نگهداری کودک بدون پدر با آن برخوردها و نگاههای بد مردم.
امّا مصائب و سختیهای فاطمه علیهاالسلام از دوران کودکی حد و حصری نداشت. در بطن مادر تنهایی و نگرانی و حزن مادر را درک می‏نمود(۱۵۷) و چون چشم به دنیا گشود، شاهد اذیت و آزار پدر بود(۱۵۸). چندی نگذشت که خود را در کنار پدر در شعب ابی طالب متحمل سختیها دید و غم و رنج پدر را با خود تقسیم می‏نمود و در بیم و هراس پدر از مکه هجرت نمود. رنجهای پدر در مدینه به ویژه جنگ احد(۱۵۹) را به عنوان نزدیک‏ترین زن به پدر بر خود هموار نمود تا نوبت به وفات پدر بزرگوارش رسید. وفات پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با حزن، گریه، مصائب، رنجهای طاقت فرسا و قتل فرزندش محسن شروع شد و به آرزوی مرگ و شهادت آن بانو انجامید.

۳۵ ـ قذف و نسبت ناروا

مردم نادان حضرت مریم را قذف نمودند و نسبتهای ناروایی به ایشان دادند. این قذف به رغم آگاهی آنان به پاکی خاندان و شرافت حضرت مریم بود: «قَالُوا یَا مَریَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئا فَرِیّا. یَا اُخْتَ هَارُونَ مَا کَانَ اَبُوکِ سَوءٍ وَ مَا کَانَت اُمُّکِ بَغِیّا»(۱۶۰).
ای مریم به راستی کار بسیار ناپسندی مرتکب شده‏ای، ای خواهر هارون! پدر تو مرد بدی نبود و مادرت نیز بدکار نبود.
امام صادق علیه‏السلام نیز در روایتی طولانی درباره هفت گناه کبیره که در قرآن آمده و هر هفت مورد را برخی از نادانهای امت اسلامی نسبت به اهل بیت علیهم‏السلام مرتکب شدند می‏فرماید: «… امّا قذف محصنه همان است که برخی بر سر منابر فاطمه زهرا علیهاالسلام را قذف نمودند و نسبتهای نادرستی به ایشان دادند…»(۱۶۱).

۳۶ ـ آرزوی مرگ

حضرت مریم از شدت حزن و ترس از تکذیب مردم و افترا آرزوی مرگ نمود و از خداوند آن را درخواست کرد و فرمود: «یَا لَیْتَنِی مِتُّ قبلَ هَذَا»(۱۶۲).
حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز از شدت حزن و رنج آرزوی مرگ نمود و از خداوند درخواست کرد هر چه زودتر مرگش را برساند: «الهی عجّل وفاتی سریعا». پروردگار نیز دعای او را اجابت نمود(۱۶۳).

۳۷ ـ سکوت و تحریم سخن

حضرت مریم به امر پروردگار در مواجهه با اهانت مردم نادان و مغرض روزه سکوت گرفت و سخن گفتن با آنان را تحریم نمود: «فَلَنْ اُکَلِّمَ الیَومَ اِنسِیّا»(۱۶۴).
فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز پس از شنیدن اهانت برخی از منبر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مسجد آن حضرت و اهانت برخی دیگر در آستانه مسجد پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و تکذیب دختر رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، نسبت به آن دو سکوت اختیار نمود و آنان را از گفت و گو با خود تحریم نمود و فرمود هرگز با آنان سخن نخواهم گفت: «فلن اکلم من رأس کلمه»(۱۶۵).

۳۸ ـ غسل صدیقه به دست صدیق

حضرت مریم(س) پس از فوت به وسیله عیسی علیه‏السلام غسل داده شد. حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز به دست حضرت علی علیه‏السلام غسل داده و کفن و دفن شد. مفضل از اصحاب بزرگ امام صادق نقل می‏کند که از آن حضرت پرسیدم چه کسی فاطمه زهرا علیهاالسلام را غسل داد؟ فرمود: امیرالمؤمنین علیه‏السلام .
مفضل می‏گوید من این مطلب برایم بزرگ آمد و تعجب کردم؛ لذا حضرت فرمود: گویا از آنچه به تو گفتم دلتنگ شدی؟
عرض کردم: آری چنین است فدایت شوم.
حضرت فرمود: دلتنگ مباش؛ زیرا فاطمه علیهاالسلام صدیقه بود و جز صدیق نباید او را غسل دهد، مگر نمی‏دانی که مریم را جز عیسی کسی غسل نداد(۱۶۶).

۳۹ ـ اشتیاق به بهشت

در روایات آمده است که فاطمه زهرا علیهاالسلام و حضرت مریم دو زن از چهار زن بهشتی هستند(۱۶۷) که بهشت مشتاق آنان است: «اشتاق الجنّه الی اربع من النساء: مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم زوجه فرعون و خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمّد.»(۱۶۸)

۴۰ ـ بهشت جایگاه ابدی

آیات قرآن و عصمت و سیره حضرت زهرا علیهاالسلام و مریم(س) در این دنیا که روایات و تاریخ ثبت کرده، به خوبی جایگاه ابدی آن دو را نشان می‏دهد. افزون بر اینکه روایات اسلامی فراوانی وجود دارد که به صراحت، بهشتی بودن آنان را بیان می‏کند. روشنی مطلب به حدی است که آن را جزء ضروریات دین قرار می‏دهد. در روایات آمده است که اولین زن، بلکه اولین شخصی که وارد بهشت می‏شود حضرت زهرا علیهاالسلام است و بعد از آن جناب نوبت ورود زنان مقدس دیگری چون حضرت مریم(س) می‏رسد(۱۶۹).

نتیجه ‏گیری

نکات زیر را می‏توان به عنوان مهم‏ترین نتایج تحقیق در مقاله حاضر بیان کرد:
۱ ـ خداوند، مقدس اصیل است و اشخاص و اشیاء بر حسب انتساب خاص و تجلی خداوند در آنها و متجلی شدن خداوند به وسیله آنان از قداست نسبی برخوردار می‏باشند.
۲ ـ حضرت مریم نزد همه مسیحیها با تمام اختلافاتی که میان آنها وجود دارد مقدس است و هیچ امری در دین مسیح نتوانسته قداست آن حضرت را بپوشاند.
۳ ـ قرآن مبانی تقدس مریم(س) را صفات و ویژگیهایی در آن بانو بیان داشته است.
۴ ـ تمام صفات حضرت مریم(س) که مبنای تقدس آن حضرت بود، به طریق اولی در حضرت زهرا علیهاالسلام وجود داشت. افزون بر اینکه فاطمه زهرا علیهاالسلام از صفات دیگری نیز برخوردار بود که به تنهایی می‏تواند منشأ تقدس باشد.
۵ ـ عقده‏ها و کینه‏ها و جاه‏طلبیهای برخی از افراد در صدر اسلام باعث شد جریان قداست‏پوشی فاطمه زهرا علیهاالسلام بعد از رحلت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آغاز شود و جهل و تعصب آن را استمرار بخشید.
۶ ـ کتمان قداست زهرا علیهاالسلام نه تنها ظلم به آن حضرت بود، بلکه موجب ستم به اسلام و بشریت گردید و لوای اسلام در احترام کردن و تکریم زن و جایگاه والای زن در این آیین از مسلمانان گرفته شد. این در حالی است که در عالم غربِ مدعی مسیحیت بسیاری از کوتاهیها نسبت به زن با شعار و لوای تقدس مریم پوشش داده شده است.

منابع و مآخذ

۱ ـ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۹۶۲ م.
۲ ـ ابن خلدون، العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالحمید آیتی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
۳ ـ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، قم انتشارات علامه، بی‏تا.
۴ ـ ابن کثیر ابوالفداء اسماعیل، قصص الانبیاء، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۲ق.
۵ ـ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمّه، بیروت، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۰۱ق.
۶ ـ امینی، عبد الحسین احمد، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۳ق.
۷ ـ بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
۸ ـ بی‏آزار شیرازی، عبدالکریم، مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس علوم قرآن، قم، دارالقرآن الکریم ۱۳۷۳ش.
۹ ـ تستری، نور اللّه‏، احقاق الحق، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‏تا.
۱۰ ـ خمینی، روح اللّه‏، چهل حدیث، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجا، ۱۳۶۸ش.
۱۱ ـ دشتی، محمّد، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه علیهاالسلام ، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۷۹ش.
۱۲ ـ راغب اصفهانی، ابی القاسم الحسین، المفردات فی ترتیب القرآن، تهران، کتابفروشی مرتضوی، ۱۳۶۲ش.
۱۳ ـ سلمانپور، محمّد جواد، علی علیه‏السلام قرآن ناطق، تهران، نشر عابد، ۱۳۸۰ش.
۱۴ ـ صدوق، ابو جعفر محمّد بن علی، علل الشرایع، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۸۵ق.
۱۵ ـ صدوق، ابو جعفر محمّد بن علی، کتاب الخصال، قم، جامعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، ۱۳۶۲ش.
۱۶ ـ طباطبائی، محمّد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۲ق.
۱۷ ـ طبرسی، ابی علی، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، بی‏تا، ۵ ج.
۱۸ ـ طبری، ابو جعفر محمّد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
۱۹ ـ طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، المکتبه المرتضوی، ۱۳۶۲ش.
۲۰ ـ کلینی، ابو جعفر محمّد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت، بی‏تا، ۴ ج.
۲۱ ـ فعال عراقی، حسین، داستانهای قرآن و تاریخ انبیاء در المیزان، تهران، سبحان، ۱۳۷۸ش.
۲۲ ـ قزوینی، محمّد کاظم، فاطمه الزهراء من المهد الی اللحد، ترجمه دکتر حسن فریدونی، آفاق، ۱۴۰۴ق.
۲۳ ـ مجلسی، محمّد باقر، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
۲۴ ـ نجمی، محمّد صادق، سیری در صحیحین، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۵۹ش.

پی نوشت ها:

۱ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۴۸، ۴۹ و ۷۷؛ ج ۱۴، ص ۲۰۱٫
۲ ـ همان، ج ۴۳، ص ۷۷٫
۳ ـ همان، ج ۴۳، ص ۴۹-۴۸؛ ج ۱۴، ص ۱۹۷ و ۲۰۶٫
۴ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۴۸۸٫ ۵ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۶۱؛ مناقب، ج ۴، ص ۲۴٫ ۶ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۶۳۸٫
۷ ـ فاطمه، ص ۶۴۹٫
۸ ـ مجموعه سخنرانیها و مقالات قرآنی، ص ۸۲٫
۹ ـ تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص ۱۵۹٫
۱۰ ـ قصص الأنبیاء، ص ۳۷۶٫
۱۱ ـ آل عمران / ۳۳٫
۱۲ ـ الخصال، ج ۱، ص ۲۲۵٫
۱۳ ـ البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۲۷۸-۲۷۷٫
۱۴ ـ احزاب / ۳۳٫
۱۵ ـ ابراهیم / ۲۴٫
۱۶ ـ نور / ۳۶٫
۱۷ ـ الغدیر، ج ۳، ص ۱۰۷٫
۱۸ ـ شوری / ۲۳٫
۱۹ ـ الغدیر، ج ۳، ص ۳۱٫
۲۰ ـ همان، ج ۳، ص ۳۵۰٫
۲۱ ـ توبه / ۱۱۹٫
۲۲ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۳۰۶٫
۲۳ ـ واقعه / ۱۱-۱۰٫
۲۴ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۲۱۱٫
۲۵ ـ فاتحه الکتاب / ۶٫
۲۶ ـ قصص قرآن در المیزان، ج ۲، ص ۴۰۷٫
۲۷ ـ آل عمران / ۳۵٫
۲۸ ـ قصص الأنبیاء، ص ۳۵۲٫
۲۹ ـ تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص ۱۵۹٫
۳۰ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۸۴٫
۳۱ ـ علل الشرایع، ص ۱۲۴٫
۳۲ ـ قصص الأنبیاء، ص ۳۵۲٫
۳۳ ـ آل عمران / ۳۵٫
۳۴ ـ تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص ۱۵۹٫
۳۵ ـ بحارالأنوار، ج ۱۴، ص ۱۹۴٫
۳۶ ـ آل عمران / ۳۷٫
۳۷ ـ ضحی / ۸٫
۳۸ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۴۹٫
۳۹ ـ البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۴۷۳٫
۴۰ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۴۳۹٫
۴۱ ـ الخصال، ج ۱، ص ۲۰۶٫
۴۲ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۵۳٫
۴۳ ـ همان، ج ۴۳، ص ۲۸٫
۴۴ ـ همان، ج ۴۳، ص ۴٫
۴۵ ـ همان، ج ۴۳، ص ۲٫
۴۶ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۸۳؛ اصول کافی، ج ۲، ص ۴۸۴؛ بحارالأنوار، ج ۱۴، ص ۱۹۹٫
۴۷ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۵-۴٫
۴۸ ـ همان، ج ۴۳، ص ۴۳٫
۴۹ ـ همان، ج ۴۳، ص ۳٫
۵۰ ـ آل عمران / ۳۶٫
۵۱ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۰؛ علل الشرایع، ص ۱۷۸٫
۵۲ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۳؛ علل الشرایع، ص ۱۷۹٫
۵۳ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۲۹۵٫
۵۴ ـ آل عمران / ۳۷٫
۵۵ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۷۳٫
۵۶ ـ مفردات راغب، ص ۴۴؛ مجمع البحرین، ج ۵، ص ۲۵۸٫
۵۷ ـ مفردات راغب، ص ۲۱۲٫
۵۸ ـ همان، ص ۳۲۶؛ مجمع البحرین، ج ۳، ص ۴۶۹٫
۵۹ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۵۵۳٫
۶۰ ـ زخرف / ۲۸٫
۶۱ ـ قصص قرآن، ص ۲۳۲٫
۶۲ ـ آل عمران / ۳۶٫
۶۳ ـ آل عمران / ۳۷٫
۶۴ ـ نور / ۳۶٫
۶۵ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۷۴٫
۶۶ ـ آل عمران / ۳۷۹٫
۶۷ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۲؛ علل الشرایع، ص ۱۸۱٫
۶۸ ـ علل الشرایع، ص ۱۸۲؛ کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۵؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۸۱ .
۶۹ ـ بحارالأنوار، ج ۱۴، ص ۲۰۴٫
۷۰ ـ همان، ج ۱۴، ص ۱۹۲٫
۷۱ ـ البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۳، ص ۱۳۳٫
۷۲ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۶٫
۷۳ ـ همان، ج ۴۳، ص ۱۸٫
۷۴ ـ بنگرید به: فاطمه زهرا، از تولّد تا شهادت، ص ۳۳-۳۱٫
۷۵ ـ تحریم / ۱۲٫
۷۶ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۶۴٫
۷۷ ـ کشف الغمه، ج ۲، ص ۴۰؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۵۸٫
۷۸ ـ المیزان، ج ۱۹، ص ۳۴۶؛ مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۲۰٫
۷۹ ـ تاریخ ابن خلدون، ص ۱۶۱٫
۸۰ ـ مائده / ۷۵٫
۸۱ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۳۱۲٫
۸۲ ـ علل الشرایع، ص ۱۸۴٫
۸۳ ـ نساء / ۶۸٫
۸۴ ـ تحریم / ۱۲٫
۸۵ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۳٫
۸۶ ـ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ص ۲۱۲؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۵۸٫
۸۷ ـ بحارالأنوار، ج ۲، ص ۳٫
۸۸ ـ بنگرید به: علی قرآن ناطق، ص ۸۶٫
۸۹ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۸ .
۹۰ ـ آل عمران / ۴۲٫
۹۱ ـ احزاب / ۳۳٫
۹۲ ـ (خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، زمخشری در تفسیر کشاف، ج ۱، ص ۱۹۳، فخر رازی در تفسیر، ج ۲، ص ۷۰، ابن اثیر در اسد الغابه، ج ۲، ص ۱۲، سبط ابن جوزی در کتاب تذکره الائمه، امام واحدی در اسباب النزول، ابن صباغ مالکی در الفصول المهمه، ص ۷، سیوطی در الدر المنثور، ج ۵، ص ۱۹۸، طبری در ذخائر العقبی، ص ۲۱، قرطبی در الجامع لاحکام القرآن، ج ۱۴، ص ۱۸۲، ابن عربی در احکام القرآن، ج ۲، ص ۱۶۶، ابن عبد البر در الاستیعاب، ج ۲، ص ۴۶۰، بیهقی در السنن الکبری، ج ۲، ص ۱۴۹، حاکم نیشابوری در المستدرک، ج ۲، ص ۴۱۶، امام احمد حنبل در مسند، ج ۱، ص ۳۳۱، نسائی در خصائص، ص ۴، طبری در تفسیر، ج ۲۲، ص ۵، خوارزمی در مناقب، ص ۳۵، هیثمی در مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۶۶ و ابن حجر در صواعق المحرقه، ص ۸۵) به نقل از: فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص ۹۰٫
۹۳ ـ تاریخ ابن خلدون، ص ۴۳۴٫
۹۴ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۵٫
۹۵ ـ (قندوزی در ینابیع الموده، ص ۲۶۰، محمّد صالح کشفی در مناقب، امرتسوی در ارجح المطالب، حافظ ابوبکر شافعی در تاریخ بغداد، ج ۱۳، ص ۳۳۱، ابن عساکر در تاریخ کبیر، ج ۱، ص ۳۱۹، حافظ سیوطی و رافعی در التدوین، طبری در ذخائر العقبی، و صفوری در نزهه المجالس، ص ۲۲۷)، به نقل از: فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۱۲۱٫
۹۶ ـ ینابیع الموده، ص ۲۶۰٫
۹۷ ـ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۱۹۷؛ قصص الانبیاء، ص ۳۵۳٫
۹۸ ـ تحریم / ۱۲٫
۹۹ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۰؛ الغدیر، ج ۲، ص ۶۱٫
۱۰۰ ـ (حاکم در المستدرک، ج ۳، ص ۱۵۲، خطیب بغدادی در تاریخ خود، ج ۳، ص ۵۴، محب الدین طبری در ذخایر العقبی، ص ۴۸، صدر الحفاظ کنجی شافعی در الکفایه، ص ۲۲۲، سیوطی در إحیاء المیت، ص ۲۵۷، متقی هندی در کنزالعمال، ج ۶، ص ۲۱۹ و ۱۱۲ و شبلنجی در نورالأبصار، ص ۴۵) به نقل از: الغدیر، ج ۲، ص ۶۲٫
۱۰۱ ـ الغدیر، ج ۳، ص ۱۷۵٫
۱۰۲ ـ تحریم / ۱۱٫ ۱۰۳ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۶۱٫ ۱۰۴ ـ آل عمران / ۴۵٫
۱۰۵ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۴۸٫
۱۰۶ ـ همان.
۱۰۷ ـ همان، ج ۱۴، ص ۲۰۷٫ البته درباره بارداری حضرت مریم(س) روایت معتبری داریم که چون به وسیله نفحه روح القدس حمل برداشت نُه ساعت طول کشید هر ساعتی به اندازه یک ماه.
۱۰۸ ـ مریم / ۳۱-۲۹٫
۱۰۹ ـ بحارالأنوار، ج ۱۴، ص ۲۰۷٫
۱۱۰ ـ احقاف / ۱۵٫
۱۱۱ ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۳۶۵؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۱۷۲٫
۱۱۲ ـ انعام / ۸۵-۸۴٫
۱۱۳ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۳۷٫
۱۱۴ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۸۲٫
۱۱۵ ـ این روایت را خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۳۱۶، خوارزمی در مناقب، ص ۲۲۹، محب الدین طبری، حموینی، ذهبی، ابن حجر مکی، متقی هندی، زرقانی و قندوزی از اهل سنت نقل کرده‏اند. (بنگرید به: فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۸۳).
۱۱۶ ـ تحریم / ۱۲٫
۱۱۷ ـ آل عمران / ۴۳٫
۱۱۸ ـ تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص ۱۶۰٫
۱۱۹ ـ علل الشرایع، ص ۱۸۲٫
۱۲۰ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۷۶ و ۸۴٫
۱۲۱ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۲۲۱٫
۱۲۲ ـ ارشاد دیلمی، ج ۱، ص ۲۷۰٫
۱۲۳ ـ آل عمران / ۱۹۱٫
۱۲۴ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۳۵٫
۱۲۵ ـ آل عمران / ۳۵٫
۱۲۶ ـ فرهنگ سخنان فاطمه، ص ۸۳٫
۱۲۷ ـ آل عمران / ۴۳٫
۱۲۸ ـ آل عمران / ۴۲٫
۱۲۹ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۸۸٫
۱۳۰ ـ بنگرید به: بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۲، ۲۴، ۲۶، ۳۶، ۳۷، ۴۹ و ۷۸٫
۱۳۱ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۴۹٫
۱۳۲ ـ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱۵، ص ۱۹۷٫
۱۳۳ ـ آل عمران / ۴۵٫
۱۳۴ ـ مریم / ۱۹٫
۱۳۵ ـ آل عمران / ۴۲٫
۱۳۶ ـ بنگرید به: الغدیر، ج ۵، ص ۴۹؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۷۸٫
۱۳۷ ـ بنگرید: به علی قرآن ناطق، ص ۸۶٫
۱۳۸ ـ مریم / ۲۴٫
۱۳۹ ـ المیزان، ج ۱۴، ص ۴۳٫
۱۴۰ ـ بحارالأنوار، ج ۱۴، ص ۲۰۹٫
۱۴۱ ـ اصول کافی، ج ۱، ص ۳۴۶؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۷۹٫
۱۴۲ ـ مریم / ۲۵٫
۱۴۳ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۹٫
۱۴۴ ـ همان، ج ۴۳، ص ۴۵٫
۱۴۵ ـ همان، ج ۴۳، ص ۳۰٫
۱۴۶ ـ همان، ج ۴۳، ص ۲۹٫
۱۴۷ ـ آل عمران / ۳۷٫
۱۴۸ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۷، ۲۹، ۳۱ و ۷۷٫
۱۴۹ ـ همان، ج ۳۵، ص ۲۵۱؛ فرهنگ سخنان فاطمه، ص ۲۶۱٫
۱۵۰ ـ آل عمران / ۳۷٫
۱۵۱ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۹۱٫
۱۵۲ ـ همان، ج ۴۳، ص ۷۴، ۶۰ و ۳۱٫
۱۵۳ ـ همان، ج ۴۳، ص ۴۶-۴۵٫
۱۵۴ ـ آل عمران / ۳۷٫
۱۵۵ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۷۴٫
۱۵۶ ـ شرح چهل حدیث، ص ۲۰۳٫
۱۵۷ ـ بحارالأنوار، ۴۳، ص ۲٫
۱۵۸ ـ صحیح بخاری، ج ۱ و ۵ به نقل از: سیری در صحیحین، ص ۳۲۴٫
۱۵۹ ـ صحیح بخاری، ج ۱، ۴ و ۵ به نقل از: سیری در صحیحین، ص ۳۲۵٫
۱۶۰ ـ مریم / ۲۸-۲۷٫
۱۶۱ ـ الخصال، ص ۳۶۴٫
۱۶۲ ـ مریم / ۲۳٫
۱۶۳ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۷۷؛ احقاق الحق، ج ۱۹، ص ۱۶؛ فرهنگ سخنان فاطمه، ص ۱۷۷٫
۱۶۴ ـ مریم / ۲۶٫
۱۶۵ ـ تاریخ طبری، ج ۳، ص ۲۳۶؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱، ص ۱۳۴ و ج ۲، ص ۱۹؛ الغدیر، ج ۷، ص ۲۲۶ و ۲۲۹؛ فرهنگ سخنان فاطمه، ص ۲۴۸٫
۱۶۶ ـ اصول کافی، ج ۱، ص ۴۵۹؛ علل الشرایع، ص ۱۸۴٫
۱۶۷ ـ الخصال، ص ۲۰۶ و ۲۳۵٫
۱۶۸ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۵۳٫
۱۶۹ ـ همان، ج ۴۳، ص ۵۲٫