مقایسه میان حضرت زهرا علیهاالسلام و حضرت مریم(س)

مقایسه میان حضرت زهرا علیهاالسلام و حضرت مریم(س) نیز روشن مى نماید که اگر حضرت مریم(س) به خاطر صفاتى که در قرآن آمده مقدس بود، فاطمه زهرا علیهاالسلام به طریق اولى مقدس تر است. قرآن نزدیک به بیست ویژگى براى حضرت مریم بیان کرده و روایات اسلامى آنها را به نزدیک چهل ویژگى رسانده است. در قرآن، روایات و تاریخ اسلامى همین چهل ویژگى در رتبه بالاتر و شدت بیشتر براى فاطمه علیهاالسلام ثبت شده است.

۱۹ـ پاکدامنى و عفت

قرآن درباره حضرت مریم یادآورى مى کند: «مَرْیَمُ ابْنَتِ عِمْرَانَ الَّتِى أَحصَنَتْ فَرْجَهَا»(۹۸). این عبارت به عفت و پاکدامنى آن حضرت اشاره دارد. 
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نیز به همین معنى درباره فاطمه زهرا علیهاالسلام تصریح مى کند: «عن الرضا عن آبائه علیهم السلام قال: قال النبى صلى الله علیه و آله : أنّ فاطمه أحصنت فرجها فحرّم اللّه  ذرّیتها على النار.»(۹۹) 
محدّثان و دانشمندان متعددى از اهل سنت این عبارت را درباره حضرت زهرا علیهاالسلام از پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله نقل کرده اند و به نهایت پاکدامنى و عفت آن بانو اعتراف کرده اند(۱۰۰). علامه امینى شانزده نفر از بزرگان اهل سنت را نام مى برد که حدیث مزبور را در کتب خود نقل کرده و بر آن صحه گذاشته اند(۱۰۱).

۲۰ ـ فرزند پاک؛ نتیجه پاکدامنى

قرآن در باره حضرت مریم مى فرماید: «مَریَمُ ابْنَتِ عِمْرَان الَّتِى اَحصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ منْ رُوحِنَا»(۱۰۲). خداوند به دنبال پاکدامنى حضرت مریم، روح خود را در او دمید و نتیجه آن پدید آمدن حضرت عیسى علیه السلام بود. 
خداوند امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را نیز به دنبال پاکدامنى حضرت زهرا علیهاالسلام به آن بانوى مقدس عطا فرمود. حسان این مطلب را به شعر کشیده و گفته است: 
و إن مریمٌ أحصنت فرجها و جاءت بعیسى کبدر الدجى 
فقد أحصنت فاطم بعدها و جاءت بسبطى نبىّ الهدى(۱۰۳)

۲۱ ـ بشارت خداوند به فرزند

خداوند، حضرت مریم را به عیسى (کلمه اللّه ) بشارت داد و فرمود: «إنَّ اللّه  یُبَشِّرُکَ بِکَلِمَهٍ مِنْهُ اسْمُهُ المَسِیحُ عِیسَى ابنُ مَریَمَ»(۱۰۴). 
فاطمه زهرا علیهاالسلام به حسن و حسین علیهماالسلام ـ دو کلمه باقیه و از کلمات تامه خداوند ـ بشارت داده شدند(۱۰۵). در حدیث نبوى آمده است که در هنگام ولادت هر یک از دو سرور جوانان بهشت، پیامبر صلى الله علیه و آله به فاطمه زهرا علیهاالسلام بشارت داد و پیشاپیش تبریک گفت که از او امامى متولد مى شود که اهل بهشت از وى سود خواهند برد(۱۰۶).

۲۲ ـ سفارش خدا به احسان به مادر

حضرت مریم بعد از شش ماه باردارى حضرت عیسى علیه السلام را به دنیا آورد(۱۰۷) و ایشان به اذن الهى در گهواره کودکى سخن گفت: «قَال إنِّى عَبدُ اللّه … وَ جَعَلَنِى مُبَارَکا أینَ مَا کُنْتُ وَ اَوصَانِى… وَ بَرّا بِوَالِدَتِى…»(۱۰۸)؛ یعنى… من عبد اللّه  هستم و خداوند مرا هر کجا که باشم مبارک قرار داده و مرا به… و احسان و نیکى به مادرم توصیه کرده است. 
حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز بعد از شش ماه باردارى حضرت حسین علیه السلام را به دنیا آورد(۱۰۹) و قبل از آنکه حسین علیه السلام فرزندى به نام عبد اللّه  داشته باشد به جهت کمال و اوج عبودیت خدا کنیه ابا عبد اللّه  را به وى دادند و آیه شریفه: «وَ وَصَّینَا الانسَانَ بِوَالِدَیهِ اِحسَانا»(۱۱۰) در شأن او و مادر مقدسش نازل گردید(۱۱۱).

۲۳ ـ واسطه الحاق نسل به انبیاء

از آنجا که حضرت مریم شوهر نداشت واسطه الحاق حضرت عیسى علیه السلام به نسل انبیاء بود. قرآن مى فرماید: «… وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ دَاوُدَ وَ سُلَیمَانَ وَ اَیُّوبَ وَ یوسُفَ وَ مُوسى وَ هَارُونَ وَ کَذَلِکَ نَجْزِى المُحْسِنِینَ. وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیَى وَ عِیسى…»(۱۱۲)؛ یعنى از اولاد ابراهیم، داوود، سلیمان و… عیسى… بود. 
حضرت زهرا علیهاالسلام نیز واسطه الحاق و انتساب نسلش به پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و انبیاء بود(۱۱۳). امام موسى بن جعفر علیه السلام در مناظره با هارون الرشید مى فرماید: «خداوند حضرت عیسى را از طریق مریم(س) به نسل انبیاء ملحق نمود و به همین گونه ما را از طریق مادرمان فاطمه علیهاالسلام به نبى اکرم صلى الله علیه و آله ملحق نموده است.»(۱۱۴) 
از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل شده که خداوند متعال نسل هر پیامبرى را در صلب خود آن پیامبر قرار داد و حال آنکه نسل مرا در صلب على علیه السلام قرار داد(۱۱۵).

۲۴ ـ عبادت و قنوت

قرآن در باره حضرت مریم مى فرماید: «وَ کَانَتْ مِنَ القَانِتِینَ»(۱۱۶) و «یَا مَریَمُ اقْنُتِى لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِى وَ ارْکَعِى مَعَ الرَّاکِعِینَ»(۱۱۷). طبق دلالت آیات یاد شده آن حضرت داراى دوام طاعت، نماز، طول قیام و دعا بود. ابن خلدون مى نویسد مریم چنان در عبادت پاى فشرد که به او مَثَل مى زنند(۱۱۸). 
عبادت و مداومت حضرت زهرا علیهاالسلام در طول عمر کوتاهشان بر قیام، نماز و دعا زبانزد است. امام حسن علیه السلام در این باره مى فرماید: «مادرم فاطمه علیهاالسلام را دیدم که در شب جمعه اى در محراب عبادت ایستاده بود و مرتب در حال رکوع و سجود بود تا سپیده صبح آشکار شد و مى شنیدم که مردان و زنان مؤمن را دعا مى فرمود…»(۱۱۹). 
حسن بصرى گوید: در این امت عابدتر از فاطمه زهرا علیهاالسلام پیدا نمى شود، آن قدر در عبادت بر سرپا مى ایستادند تا پایشان ورم مى کرد(۱۲۰). 
ابن فهد حلى در کتاب خود آورده است که صدیقه طاهره در نماز از ترس خدا نفس نفس مى زد(۱۲۱). از همه گویاتر اینکه دغدغه حضرت علیهاالسلام در شب عروسى، عبادت و قنوت پروردگار بود. امام على علیه السلام مى گوید در شب عروسى فاطمه را نگران و گریان دیدم، پرسیدم: چرا ناراحتى!؟ 
حضرت زهرا علیهاالسلام پاسخ داد: پیرامون حال و امر خویش فکر کردم که هنگام مرگ و سرازیر شدن به قبر چگونه خواهد بود. امروز از خانه پدر به خانه شما منتقل شدم و روزى دیگر از اینجا به طرف قبر و قیامت خواهم رفت. پس تو را به خدا سوگند بیا تا به نماز بایستیم و با هم در این شب خدا را عبادت کنیم(۱۲۲). 
قیام، عبادت و قنوت فاطمه علیهاالسلام به حدى بود که بنا به فرمایش رسول اکرم صلى الله علیه و آله آیه شریفه: «الَّذِینَ یَذکُرُونَ اللّه  قِیَاما وَ قُعُودا…»(۱۲۳) در شأن ایشان نازل شد(۱۲۴).

۲۵ ـ خدمتگزار خدا

حضرت مریم به دلیل نذر مادرش خدمتگزار خداوند و خانه او بود: «اِنِّى نَذَرْتُ لَکَ مَا فِى بَطْنِى مُحَرَّرا»(۱۲۵). 
فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز با عرفان، آگاهى و عشق، خدمتگزار خداوند بود. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله روزى از دخترش پرسید: «فاطمه! چه درخواست و حاجتى دارى؟ هم اکنون فرشته وحى در کنار من است و از طرف خدا پیام آورده تا هر چه بخواهى تحقق پذیرد. 
فاطمه علیهاالسلام پاسخ داد: لذتى که از خدمت خدا مى برم مرا از خواهش کردن از او باز داشته است، حاجتى جز این ندارم که پیوسته ناظر جمال زیباى والاى خداوند باشم»(۱۲۶).

۲۶ ـ حضور عبادى در جمع مردان

خداوند به حضرت مریم امر نمود که: «وَارکَعِى مَعَ الرَّاکِعِینَ»(۱۲۷). لازمه اجراى این دستور، حضور در اجتماع مردان نمازگزار بود و مریم این دستور را امتثال نمود و با راهبان در معبد به نماز و رکوع پرداخت. 
فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز براى انجام رسالت الهى و تحقق اهداف پیامبر صلى الله علیه و آله و دفاع از حق و امامت على علیه السلام ، با حضور در برخى اجتماعات مردان به وظایف الهى خود پرداخت.

۲۷ ـ برگزیدگى و برترى بر زنان

حضرت مریم برتر از زنان زمانش بود، امّا فاطمه زهرا علیهاالسلام برترین زنان از اولین تا آخرین است. خداوند درباره حضرت مریم مى فرماید: «اِنَّ اللّه  اصْطَفَاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفَاکِ عَلى نِساء العَالَمِینَ»(۱۲۸). درباره اصطفاى اول در آیه فوق گفته اند گزینش براى تطهیر و رسالت الهى و اصطفاى دوم ـ که همراه با حرف «على» است ـ گزینش و برترى دادن بر زنان مى باشد(۱۲۹). 
درباره برترى فاطمه زهرا علیهاالسلام بر تمام زنان جهان از اولین تا آخرین ایشان روایات متعددى وجود دارد(۱۳۰). روایتى از پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله رسیده که فرمود: «مریم سیده نساء عالم خود بود، امّا فاطمه سیده نساء عالمین از اولین تا آخرین است و به تحقیق چون او در محرابش به عبادت مى ایستد، هفتاد هزار فرشته مقرب به او سلام مى دهند و با همان ندایى که به مریم مى دادند خطاب به فاطمه ندا مى دهند که اى فاطمه! خدا تو را برگزید و تطهیر نمود و تو را بر زنان عالمین برترى داد(۱۳۱). 
ابن ابى الحدید از دانشمندان اهل سنت مى گوید: سخن پیامبر که فرمود فاطمه علیهاالسلام برترین زن عالم است نص و قطعى است(۱۳۲).

۲۸ ـ محدّثه و نزول فرشتگان

مریم محدّثه بود و فرشتگان و جبرئیل بر او نازل مى شدند و با او سخن مى گفتند: «اِذْ قَالَتِ المَلائِکَهُ یَا مَریَمُ اِنَّ اللّه  یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ مِنه…»(۱۳۳)؛ یعنى یاد آر زمانى که فرشتگان به مریم گفتند: اى مریم خداوند تو را به کلمه اى از جانب خود بشارت مى دهد… و یا «… قَالَ اِنَّمَا اَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لاِءهَب لَکِ غُلاما زَکِیّا…»(۱۳۴) و «یَا مَریَمُ اِنَّ اللّه  اصْطَفَاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفَاکِ عَلى نِسَاءِ العَالَمِینَ»(۱۳۵). 
فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز محدّثه بود؛ چون فرشتگان و جبرئیل بر او نازل شده، با او سخن مى گفتند. در این باره روایات بسیار و متواتر معنوى وجود دارد و بزرگان اهل سنت با نقل روایات بر صحت مطلب اعتراف کرده اند(۱۳۶). 
از جمله روایات اینکه امام صادق علیه السلام مى فرماید: «به این جهت فاطمه زهرا علیهاالسلام را محدّثه نامیده اند که فرشتگان از آسمان بر ایشان نازل مى شدند و همانند مریم به او ندا مى دادند که اى فاطمه اِنَّ اللّه  اصْطَفَاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفَاکِ عَلى نِسَاءِ العَالَمِینَ یا فاطمهُ اقنتى لربّک و اسجُدى و ارکَعى مع الراکعینَ». مصحف فاطمه حاصل گفت و گوى فرشته مقرب با آن حضرت بود(۱۳۷).

۲۹ ـ تسلى و رفع حزن به وسیله جبرئیل و فرشتگان

حضرت مریم پس از باردار شدن و تنهایى و خوف از زبان مردم، دچار حزن و اندوه گردید. در این حال ندایى آمد که اى مریم اندوهگین مباش، «فَنَادَاهَا مِنْ تَحْتِهَا ألاّ تَحزَنِى…»(۱۳۸). برخى از مفسران ندا دهنده را حضرت مسیح که در بطن مریم بود دانسته اند(۱۳۹) و برخى گفته اند فرشته یا جبرئیل ندا داد(۱۴۰). 
حضرت زهرا پس از وفات پدر دچار حزن و اندوه شدیدى شد. خداوند متعال براى کاستن حزن و اندوه آن بانو و تسلى دادن به وى فرشتگان و جبرئیل را بر وى نازل مى نمود تا به او تسلى دهند و از حزن او بکاهند(۱۴۱): «… و کان جبرئیل یأتیها فیحسن عزاءها على ابیها و یطیب نفسها و یخبرها عن أبیها و مکانه…»

۳۰ ـ کرامت و تصرف تکوینى

حضرت مریم به اذن پروردگار درخت خرماى خشکیده را جنباند و بلافاصله درخت میوه دار شد و خرماى تازه آورد و مریم از آن تناول نمود: «وَ هُزِّى اِلَیکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ تُسَاقِطْ عَلَیکِ رُطَبا جَنِیّا».(۱۴۲) شاخه این نخل را به سوى خود تکان ده، رطب تازه بر تو فرو ریزد. 
حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز داراى کرامات و معجزه هاى بسیارى بود که نشان از تصرف تکوینى آن بانو داشت؛ مانند چرخش سنگ آسیاب(۱۴۳)؛ و گردش گهواره(۱۴۴) و آماده شدن غذا(۱۴۵) بدون آنکه دست انسانى در کار باشد. 
اباذر نقل مى کند: «رسول خدا مرا فرستاد تا على علیه السلام را خدمت ایشان دعوت کنم، چون به خانه على علیه السلام رفتم و صدا زدم کسى جواب مرا نداد، امّا دیدم سنگ آسیاب خود به خود مى چرخد و گندم را آرد مى نماید و هیچ کس نیز در کنار آن نیست، پس بازگشتم و خدمت رسول اللّه  صلى الله علیه و آله عرض کردم چیزى دیدم که نمى فهمم! من در شگفتم که سنگ آسیاب در خانه على علیه السلام مى چرخد و هیچ کس نیز با آن نبود تا بچرخاند. 
پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: هر آینه خداوند قلب دختر مرا پر از یقین و وجودش را پر از ایمان نموده است و خداوند از ضعف او خبر دارد؛ لذا به او کمک مى کند و کفایت کارهایش را مى نماید. آیا تو نمى دانى که خداوند فرشتگانى دارد که کمک کار آل محمّد صلى الله علیه و آله هستند؟!»(۱۴۶)

۳۱ ـ دریافت غذاى بهشتى

از کرامات حضرت مریم(س) این بود که غذاى بهشتى از جانب خداوند دریافت مى کرد: «کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیهَا زَکَرِیَّا المِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقا قَالَ یَا مَرْیَمُ أنّى لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّه  یَرزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیرِ حِسَابٍ»(۱۴۷). 
فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز در موارد متعددى غذاهاى بهشتى دریافت نمود(۱۴۸). در احادیث آمده است که در یکى از روزهاى سخت زندگى که گرسنگى بر خاندان پیامبر صلى الله علیه و آله فشار آورد فاطمه علیهاالسلام وضو گرفت و دست به دعا برداشت و پس از خواندن دو رکعت نماز از خداوند درخواست مائده اى از آسمان نمود. ناگهان ظرفى از غذا و طعام بهشتى نازل شد که بوى عطر آن، منزل على علیه السلام را معطر ساخت. 
امام على علیه السلام پرسید: انّى لک هذا؟ 
حضرت پاسخ داد: هو من عند اللّه . 
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله که خبردار شد فرمود: حمد و ستایش خداوندى را که دخترى به من عطا فرمود مانند حضرت مریم که «هرگاه زکریاى پیغمبر در محراب عبادت او حاضر مى شد، پیش او خوردنى مى یافت. مى گفت: اینها از کجاست؟ 
مریم جواب مى داد: از جانب خدا»(۱۴۹). 
این ماجرا را زمخشرى در کشاف نقل کرده است.

۳۲ ـ ایجاد شگفتى در پیامبر

حضرت زکریا چون وارد محراب حضرت مریم گردید، مشاهده نمود که غذاى زمستانى در تابستان و غذاى تابستانى در زمستان نزد مریم است؛ از این واقعه به شگفت آمد، لذا پرسش نمود. «کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیهَا زَکَرِیَّا المِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقا قَالَ یَا مَرْیَمُ أنّى لَکِ هَذَا…»(۱۵۰). 
فاطمه علیهاالسلام نیز کرامات بسیارى داشت و یا گفتار و رفتارى از آن بانو اظهار مى شد که پیامبر صلى الله علیه و آله (۱۵۱) یا على علیه السلام (۱۵۲) و گاهى اصحابى چون سلمان و اباذر(۱۵۳) را به شگفتى وا مى داشت.

۳۳ ـ مکرمت امیدبخش

حضرت زکریا علیه السلام با مشاهده مائده بهشتى نزد حضرت مریم و شنیدن جمله آن زن که فرمود: «یَرزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیرِ حِسَابٍ»(۱۵۴) امیدوار شد و با خود اندیشید حال که چنین است، رزق یک فرزند از جانب خدا به وى نیز ممکن خواهد بود؛ لذا در سن پیرى با این امید درخواست فرزند نمود(۱۵۵). 
زهرا علیهاالسلام نیز داراى کرامات و توجهات خاص الهى بود که پیامبر صلى الله علیه و آله ، على علیه السلام و به ویژه اصحاب رسول خدا صلى الله علیه و آله مانند سلمان، اباذر و مقداد را امیدوار مى نمود و به آنان دلگرمى مى بخشید.

۳۴ ـ مصائب و سختیها

مصائب و سختیها در مسیر کمال عامل مؤثرى بوده، در تقرب به خداوند نقش روشنى دارد، لذا خداوند تمام اولیاء خود را به مصائب و سختیهاى خاص مبتلا مى نماید. امام صادق علیه السلام از قول على علیه السلام فرمود: «انّ أشدّ الناس بلاء النبیّون ثم الوصیّون ثم الأمثل فالأمثل…»(۱۵۶). 
حضرت مریم متحمل مصائب و بلاهاى زیادى شد. سخت ترین آنها عبارت بود از دورى از مادر و پدر در تمام دوران زندگى، خدمتگزارى بیت المقدس از کودکى، تهمت و سوء ظن مردم در عین پاکى، باردارى و زایمان در تنهایى و غربت، نداشتن محل استراحت و غذا و پناه بردن به کنار درخت خرما، نگهدارى کودک بدون پدر با آن برخوردها و نگاههاى بد مردم. 
امّا مصائب و سختیهاى فاطمه علیهاالسلام از دوران کودکى حد و حصرى نداشت. در بطن مادر تنهایى و نگرانى و حزن مادر را درک مى نمود(۱۵۷) و چون چشم به دنیا گشود، شاهد اذیت و آزار پدر بود(۱۵۸). چندى نگذشت که خود را در کنار پدر در شعب ابى طالب متحمل سختیها دید و غم و رنج پدر را با خود تقسیم مى نمود و در بیم و هراس پدر از مکه هجرت نمود. رنجهاى پدر در مدینه به ویژه جنگ احد(۱۵۹) را به عنوان نزدیک ترین زن به پدر بر خود هموار نمود تا نوبت به وفات پدر بزرگوارش رسید. وفات پیامبر صلى الله علیه و آله با حزن، گریه، مصائب، رنجهاى طاقت فرسا و قتل فرزندش محسن شروع شد و به آرزوى مرگ و شهادت آن بانو انجامید.

۳۵ ـ قذف و نسبت ناروا

مردم نادان حضرت مریم را قذف نمودند و نسبتهاى ناروایى به ایشان دادند. این قذف به رغم آگاهى آنان به پاکى خاندان و شرافت حضرت مریم بود: «قَالُوا یَا مَریَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئا فَرِیّا. یَا اُخْتَ هَارُونَ مَا کَانَ اَبُوکِ سَوءٍ وَ مَا کَانَت اُمُّکِ بَغِیّا»(۱۶۰). 
اى مریم به راستى کار بسیار ناپسندى مرتکب شده اى، اى خواهر هارون! پدر تو مرد بدى نبود و مادرت نیز بدکار نبود. 
امام صادق علیه السلام نیز در روایتى طولانى درباره هفت گناه کبیره که در قرآن آمده و هر هفت مورد را برخى از نادانهاى امت اسلامى نسبت به اهل بیت علیهم السلام مرتکب شدند مى فرماید: «… امّا قذف محصنه همان است که برخى بر سر منابر فاطمه زهرا علیهاالسلام را قذف نمودند و نسبتهاى نادرستى به ایشان دادند…»(۱۶۱).

۳۶ ـ آرزوى مرگ

حضرت مریم از شدت حزن و ترس از تکذیب مردم و افترا آرزوى مرگ نمود و از خداوند آن را درخواست کرد و فرمود: «یَا لَیْتَنِى مِتُّ قبلَ هَذَا»(۱۶۲). 
حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز از شدت حزن و رنج آرزوى مرگ نمود و از خداوند درخواست کرد هر چه زودتر مرگش را برساند: «الهى عجّل وفاتى سریعا». پروردگار نیز دعاى او را اجابت نمود(۱۶۳).

۳۷ ـ سکوت و تحریم سخن

حضرت مریم به امر پروردگار در مواجهه با اهانت مردم نادان و مغرض روزه سکوت گرفت و سخن گفتن با آنان را تحریم نمود: «فَلَنْ اُکَلِّمَ الیَومَ اِنسِیّا»(۱۶۴). 
فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز پس از شنیدن اهانت برخى از منبر پیامبر صلى الله علیه و آله در مسجد آن حضرت و اهانت برخى دیگر در آستانه مسجد پیامبر صلى الله علیه و آله و تکذیب دختر رسول خدا صلى الله علیه و آله ، نسبت به آن دو سکوت اختیار نمود و آنان را از گفت و گو با خود تحریم نمود و فرمود هرگز با آنان سخن نخواهم گفت: «فلن اکلم من رأس کلمه»(۱۶۵).

۳۸ ـ غسل صدیقه به دست صدیق

حضرت مریم(س) پس از فوت به وسیله عیسى علیه السلام غسل داده شد. حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز به دست حضرت على علیه السلام غسل داده و کفن و دفن شد. مفضل از اصحاب بزرگ امام صادق نقل مى کند که از آن حضرت پرسیدم چه کسى فاطمه زهرا علیهاالسلام را غسل داد؟ فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام . 
مفضل مى گوید من این مطلب برایم بزرگ آمد و تعجب کردم؛ لذا حضرت فرمود: گویا از آنچه به تو گفتم دلتنگ شدى؟ 
عرض کردم: آرى چنین است فدایت شوم. 
حضرت فرمود: دلتنگ مباش؛ زیرا فاطمه علیهاالسلام صدیقه بود و جز صدیق نباید او را غسل دهد، مگر نمى دانى که مریم را جز عیسى کسى غسل نداد(۱۶۶).

۳۹ ـ اشتیاق به بهشت

در روایات آمده است که فاطمه زهرا علیهاالسلام و حضرت مریم دو زن از چهار زن بهشتى هستند(۱۶۷) که بهشت مشتاق آنان است: «اشتاق الجنّه الى اربع من النساء: مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم زوجه فرعون و خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمّد.»(۱۶۸)

۴۰ ـ بهشت جایگاه ابدى

آیات قرآن و عصمت و سیره حضرت زهرا علیهاالسلام و مریم(س) در این دنیا که روایات و تاریخ ثبت کرده، به خوبى جایگاه ابدى آن دو را نشان مى دهد. افزون بر اینکه روایات اسلامى فراوانى وجود دارد که به صراحت، بهشتى بودن آنان را بیان مى کند. روشنى مطلب به حدى است که آن را جزء ضروریات دین قرار مى دهد. در روایات آمده است که اولین زن، بلکه اولین شخصى که وارد بهشت مى شود حضرت زهرا علیهاالسلام است و بعد از آن جناب نوبت ورود زنان مقدس دیگرى چون حضرت مریم(س) مى رسد(۱۶۹).

نتیجه گیرى

نکات زیر را مى توان به عنوان مهم ترین نتایج تحقیق در مقاله حاضر بیان کرد: 
۱ ـ خداوند، مقدس اصیل است و اشخاص و اشیاء بر حسب انتساب خاص و تجلى خداوند در آنها و متجلى شدن خداوند به وسیله آنان از قداست نسبى برخوردار مى باشند. 
۲ ـ حضرت مریم نزد همه مسیحیها با تمام اختلافاتى که میان آنها وجود دارد مقدس است و هیچ امرى در دین مسیح نتوانسته قداست آن حضرت را بپوشاند. 
۳ ـ قرآن مبانى تقدس مریم(س) را صفات و ویژگیهایى در آن بانو بیان داشته است. 
۴ ـ تمام صفات حضرت مریم(س) که مبناى تقدس آن حضرت بود، به طریق اولى در حضرت زهرا علیهاالسلام وجود داشت. افزون بر اینکه فاطمه زهرا علیهاالسلام از صفات دیگرى نیز برخوردار بود که به تنهایى مى تواند منشأ تقدس باشد. 
۵ ـ عقده ها و کینه ها و جاه طلبیهاى برخى از افراد در صدر اسلام باعث شد جریان قداست پوشى فاطمه زهرا علیهاالسلام بعد از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله آغاز شود و جهل و تعصب آن را استمرار بخشید. 
۶ ـ کتمان قداست زهرا علیهاالسلام نه تنها ظلم به آن حضرت بود، بلکه موجب ستم به اسلام و بشریت گردید و لواى اسلام در احترام کردن و تکریم زن و جایگاه والاى زن در این آیین از مسلمانان گرفته شد. این در حالى است که در عالم غربِ مدعى مسیحیت بسیارى از کوتاهیها نسبت به زن با شعار و لواى تقدس مریم پوشش داده شده است.

منابع و مآخذ

۱ ـ ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۹۶۲ م. 
۲ ـ ابن خلدون، العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالحمید آیتى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، ۱۳۶۳ش. 
۳ ـ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، قم انتشارات علامه، بى تا. 
۴ ـ ابن کثیر ابوالفداء اسماعیل، قصص الانبیاء، بیروت، دار احیاء التراث العربى، ۱۴۰۲ق. 
۵ ـ اربلى، على بن عیسى، کشف الغمّه، بیروت، دارالکتاب الاسلامى، ۱۴۰۱ق. 
۶ ـ امینى، عبد الحسین احمد، الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، بیروت، دارالکتاب العربى، ۱۴۰۳ق. 
۷ ـ بحرانى، سید هاشم، البرهان فى تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق. 
۸ ـ بى آزار شیرازى، عبدالکریم، مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس علوم قرآن، قم، دارالقرآن الکریم ۱۳۷۳ش. 
۹ ـ تسترى، نور اللّه ، احقاق الحق، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بى تا. 
۱۰ ـ خمینى، روح اللّه ، چهل حدیث، تهران، مرکز نشر فرهنگى رجا، ۱۳۶۸ش. 
۱۱ ـ دشتى، محمّد، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه علیهاالسلام ، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۷۹ش. 
۱۲ ـ راغب اصفهانى، ابى القاسم الحسین، المفردات فى ترتیب القرآن، تهران، کتابفروشى مرتضوى، ۱۳۶۲ش. 
۱۳ ـ سلمانپور، محمّد جواد، على علیه السلام قرآن ناطق، تهران، نشر عابد، ۱۳۸۰ش. 
۱۴ ـ صدوق، ابو جعفر محمّد بن على، علل الشرایع، بیروت، دار احیاء التراث العربى، ۱۳۸۵ق. 
۱۵ ـ صدوق، ابو جعفر محمّد بن على، کتاب الخصال، قم، جامعه المدرسین فى الحوزه العلمیه، ۱۳۶۲ش. 
۱۶ ـ طباطبائى، محمّد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۳۹۲ق. 
۱۷ ـ طبرسى، ابى على، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، بى تا، ۵ ج. 
۱۸ ـ طبرى، ابو جعفر محمّد بن جریر، تاریخ الطبرى، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق. 
۱۹ ـ طریحى، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، المکتبه المرتضوى، ۱۳۶۲ش. 
۲۰ ـ کلینى، ابو جعفر محمّد بن یعقوب، اصول کافى، ترجمه سید جواد مصطفوى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت، بى تا، ۴ ج. 
۲۱ ـ فعال عراقى، حسین، داستانهاى قرآن و تاریخ انبیاء در المیزان، تهران، سبحان، ۱۳۷۸ش. 
۲۲ ـ قزوینى، محمّد کاظم، فاطمه الزهراء من المهد الى اللحد، ترجمه دکتر حسن فریدونى، آفاق، ۱۴۰۴ق. 
۲۳ ـ مجلسى، محمّد باقر، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق. 
۲۴ ـ نجمى، محمّد صادق، سیرى در صحیحین، قم، دفتر انتشارات اسلامى، ۱۳۵۹ش.

پی نوشت ها:

۱ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۴۸، ۴۹ و ۷۷؛ ج ۱۴، ص ۲۰۱. 
۲ ـ همان، ج ۴۳، ص ۷۷. 
۳ ـ همان، ج ۴۳، ص ۴۹-۴۸؛ ج ۱۴، ص ۱۹۷ و ۲۰۶. 
۴ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۴۸۸٫ 
۵ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۶۱؛ مناقب، ج ۴، ص ۲۴. 
۶ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۶۳۸. 
۷ ـ فاطمه، ص ۶۴۹. 
۸ ـ مجموعه سخنرانیها و مقالات قرآنى، ص ۸۲. 
۹ ـ تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص ۱۵۹. 
۱۰ ـ قصص الأنبیاء، ص ۳۷۶. 
۱۱ ـ آل عمران / ۳۳. 
۱۲ ـ الخصال، ج ۱، ص ۲۲۵. 
۱۳ ـ البرهان فى تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۲۷۸-۲۷۷. 
۱۴ ـ احزاب / ۳۳. 
۱۵ ـ ابراهیم / ۲۴. 
۱۶ ـ نور / ۳۶. 
۱۷ ـ الغدیر، ج ۳، ص ۱۰۷. 
۱۸ ـ شورى / ۲۳. 
۱۹ ـ الغدیر، ج ۳، ص ۳۱. 
۲۰ ـ همان، ج ۳، ص ۳۵۰. 
۲۱ ـ توبه / ۱۱۹. 
۲۲ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۳۰۶. 
۲۳ ـ واقعه / ۱۱-۱۰. 
۲۴ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۲۱۱. 
۲۵ ـ فاتحه الکتاب / ۶. 
۲۶ ـ قصص قرآن در المیزان، ج ۲، ص ۴۰۷. 
۲۷ ـ آل عمران / ۳۵. 
۲۸ ـ قصص الأنبیاء، ص ۳۵۲. 
۲۹ ـ تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص ۱۵۹. 
۳۰ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۸۴. 
۳۱ ـ علل الشرایع، ص ۱۲۴. 
۳۲ ـ قصص الأنبیاء، ص ۳۵۲. 
۳۳ ـ آل عمران / ۳۵. 
۳۴ ـ تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص ۱۵۹. 
۳۵ ـ بحارالأنوار، ج ۱۴، ص ۱۹۴. 
۳۶ ـ آل عمران / ۳۷. 
۳۷ ـ ضحى / ۸. 
۳۸ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۴۹. 
۳۹ ـ البرهان فى تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۴۷۳. 
۴۰ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۴۳۹. 
۴۱ ـ الخصال، ج ۱، ص ۲۰۶. 
۴۲ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۵۳. 
۴۳ ـ همان، ج ۴۳، ص ۲۸. 
۴۴ ـ همان، ج ۴۳، ص ۴. 
۴۵ ـ همان، ج ۴۳، ص ۲. 
۴۶ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۸۳؛ اصول کافى، ج ۲، ص ۴۸۴؛ بحارالأنوار، ج ۱۴، ص ۱۹۹. 
۴۷ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۵-۴. 
۴۸ ـ همان، ج ۴۳، ص ۴۳. 
۴۹ ـ همان، ج ۴۳، ص ۳. 
۵۰ ـ آل عمران / ۳۶. 
۵۱ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۰؛ علل الشرایع، ص ۱۷۸. 
۵۲ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۳؛ علل الشرایع، ص ۱۷۹. 
۵۳ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۲۹۵. 
۵۴ ـ آل عمران / ۳۷. 
۵۵ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۷۳. 
۵۶ ـ مفردات راغب، ص ۴۴؛ مجمع البحرین، ج ۵، ص ۲۵۸. 
۵۷ ـ مفردات راغب، ص ۲۱۲. 
۵۸ ـ همان، ص ۳۲۶؛ مجمع البحرین، ج ۳، ص ۴۶۹. 
۵۹ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۵۵۳. 
۶۰ ـ زخرف / ۲۸. 
۶۱ ـ قصص قرآن، ص ۲۳۲. 
۶۲ ـ آل عمران / ۳۶. 
۶۳ ـ آل عمران / ۳۷. 
۶۴ ـ نور / ۳۶. 
۶۵ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۷۴. 
۶۶ ـ آل عمران / ۳۷۹. 
۶۷ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۲؛ علل الشرایع، ص ۱۸۱. 
۶۸ ـ علل الشرایع، ص ۱۸۲؛ کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۵؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۸۱ . 
۶۹ ـ بحارالأنوار، ج ۱۴، ص ۲۰۴. 
۷۰ ـ همان، ج ۱۴، ص ۱۹۲. 
۷۱ ـ البرهان فى تفسیر القرآن، ج ۳، ص ۱۳۳. 
۷۲ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۶. 
۷۳ ـ همان، ج ۴۳، ص ۱۸. 
۷۴ ـ بنگرید به: فاطمه زهرا، از تولّد تا شهادت، ص ۳۳-۳۱. 
۷۵ ـ تحریم / ۱۲. 
۷۶ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۶۴. 
۷۷ ـ کشف الغمه، ج ۲، ص ۴۰؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۵۸. 
۷۸ ـ المیزان، ج ۱۹، ص ۳۴۶؛ مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۲۰. 
۷۹ ـ تاریخ ابن خلدون، ص ۱۶۱. 
۸۰ ـ مائده / ۷۵. 
۸۱ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۳۱۲. 
۸۲ ـ علل الشرایع، ص ۱۸۴. 
۸۳ ـ نساء / ۶۸. 
۸۴ ـ تحریم / ۱۲. 
۸۵ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۳. 
۸۶ ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج ۱۶، ص ۲۱۲؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۵۸. 
۸۷ ـ بحارالأنوار، ج ۲، ص ۳. 
۸۸ ـ بنگرید به: على قرآن ناطق، ص ۸۶. 
۸۹ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۸ . 
۹۰ ـ آل عمران / ۴۲. 
۹۱ ـ احزاب / ۳۳. 
۹۲ ـ (خطیب بغدادى در تاریخ بغداد، زمخشرى در تفسیر کشاف، ج ۱، ص ۱۹۳، فخر رازى در تفسیر، ج ۲، ص ۷۰، ابن اثیر در اسد الغابه، ج ۲، ص ۱۲، سبط ابن جوزى در کتاب تذکره الائمه، امام واحدى در اسباب النزول، ابن صباغ مالکى در الفصول المهمه، ص ۷، سیوطى در الدر المنثور، ج ۵، ص ۱۹۸، طبرى در ذخائر العقبى، ص ۲۱، قرطبى در الجامع لاحکام القرآن، ج ۱۴، ص ۱۸۲، ابن عربى در احکام القرآن، ج ۲، ص ۱۶۶، ابن عبد البر در الاستیعاب، ج ۲، ص ۴۶۰، بیهقى در السنن الکبرى، ج ۲، ص ۱۴۹، حاکم نیشابورى در المستدرک، ج ۲، ص ۴۱۶، امام احمد حنبل در مسند، ج ۱، ص ۳۳۱، نسائى در خصائص، ص ۴، طبرى در تفسیر، ج ۲۲، ص ۵، خوارزمى در مناقب، ص ۳۵، هیثمى در مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۶۶ و ابن حجر در صواعق المحرقه، ص ۸۵) به نقل از: فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص ۹۰. 
۹۳ ـ تاریخ ابن خلدون، ص ۴۳۴. 
۹۴ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۵. 
۹۵ ـ (قندوزى در ینابیع الموده، ص ۲۶۰، محمّد صالح کشفى در مناقب، امرتسوى در ارجح المطالب، حافظ ابوبکر شافعى در تاریخ بغداد، ج ۱۳، ص ۳۳۱، ابن عساکر در تاریخ کبیر، ج ۱، ص ۳۱۹، حافظ سیوطى و رافعى در التدوین، طبرى در ذخائر العقبى، و صفورى در نزهه المجالس، ص ۲۲۷)، به نقل از: فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۱۲۱. 
۹۶ ـ ینابیع الموده، ص ۲۶۰. 
۹۷ ـ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۱۹۷؛ قصص الانبیاء، ص ۳۵۳. 
۹۸ ـ تحریم / ۱۲. 
۹۹ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۰؛ الغدیر، ج ۲، ص ۶۱. 
۱۰۰ ـ (حاکم در المستدرک، ج ۳، ص ۱۵۲، خطیب بغدادى در تاریخ خود، ج ۳، ص ۵۴، محب الدین طبرى در ذخایر العقبى، ص ۴۸، صدر الحفاظ کنجى شافعى در الکفایه، ص ۲۲۲، سیوطى در إحیاء المیت، ص ۲۵۷، متقى هندى در کنزالعمال، ج ۶، ص ۲۱۹ و ۱۱۲ و شبلنجى در نورالأبصار، ص ۴۵) به نقل از: الغدیر، ج ۲، ص ۶۲. 
۱۰۱ ـ الغدیر، ج ۳، ص ۱۷۵. 
۱۰۲ ـ تحریم / ۱۱. 
۱۰۳ ـ الغدیر، ج ۲، ص ۶۱. 
۱۰۴ ـ آل عمران / ۴۵. 
۱۰۵ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۴۸. 
۱۰۶ ـ همان. 
۱۰۷ ـ همان، ج ۱۴، ص ۲۰۷٫ البته درباره باردارى حضرت مریم(س) روایت معتبرى داریم که چون به وسیله نفحه روح القدس حمل برداشت نُه ساعت طول کشید هر ساعتى به اندازه یک ماه. 
۱۰۸ ـ مریم / ۳۱-۲۹. 
۱۰۹ ـ بحارالأنوار، ج ۱۴، ص ۲۰۷. 
۱۱۰ ـ احقاف / ۱۵. 
۱۱۱ ـ اصول کافى، ج ۲، ص ۳۶۵؛ البرهان فى تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۱۷۲. 
۱۱۲ ـ انعام / ۸۵-۸۴. 
۱۱۳ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۳۷. 
۱۱۴ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۸۲. 
۱۱۵ ـ این روایت را خطیب بغدادى در تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۳۱۶، خوارزمى در مناقب، ص ۲۲۹، محب الدین طبرى، حموینى، ذهبى، ابن حجر مکى، متقى هندى، زرقانى و قندوزى از اهل سنت نقل کرده اند. (بنگرید به: فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۸۳). 
۱۱۶ ـ تحریم / ۱۲. 
۱۱۷ ـ آل عمران / ۴۳. 
۱۱۸ ـ تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ص ۱۶۰. 
۱۱۹ ـ علل الشرایع، ص ۱۸۲. 
۱۲۰ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۷۶ و ۸۴. 
۱۲۱ ـ فاطمه از ولادت تا شهادت، ص ۲۲۱. 
۱۲۲ ـ ارشاد دیلمى، ج ۱، ص ۲۷۰. 
۱۲۳ ـ آل عمران / ۱۹۱. 
۱۲۴ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۳۵. 
۱۲۵ ـ آل عمران / ۳۵. 
۱۲۶ ـ فرهنگ سخنان فاطمه، ص ۸۳. 
۱۲۷ ـ آل عمران / ۴۳. 
۱۲۸ ـ آل عمران / ۴۲. 
۱۲۹ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۸۸. 
۱۳۰ ـ بنگرید به: بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۲، ۲۴، ۲۶، ۳۶، ۳۷، ۴۹ و ۷۸. 
۱۳۱ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۴۹. 
۱۳۲ ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج ۱۵، ص ۱۹۷. 
۱۳۳ ـ آل عمران / ۴۵. 
۱۳۴ ـ مریم / ۱۹. 
۱۳۵ ـ آل عمران / ۴۲. 
۱۳۶ ـ بنگرید به: الغدیر، ج ۵، ص ۴۹؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۷۸. 
۱۳۷ ـ بنگرید: به على قرآن ناطق، ص ۸۶. 
۱۳۸ ـ مریم / ۲۴. 
۱۳۹ ـ المیزان، ج ۱۴، ص ۴۳. 
۱۴۰ ـ بحارالأنوار، ج ۱۴، ص ۲۰۹. 
۱۴۱ ـ اصول کافى، ج ۱، ص ۳۴۶؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۷۹. 
۱۴۲ ـ مریم / ۲۵. 
۱۴۳ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۹. 
۱۴۴ ـ همان، ج ۴۳، ص ۴۵. 
۱۴۵ ـ همان، ج ۴۳، ص ۳۰. 
۱۴۶ ـ همان، ج ۴۳، ص ۲۹. 
۱۴۷ ـ آل عمران / ۳۷. 
۱۴۸ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۷، ۲۹، ۳۱ و ۷۷. 
۱۴۹ ـ همان، ج ۳۵، ص ۲۵۱؛ فرهنگ سخنان فاطمه، ص ۲۶۱. 
۱۵۰ ـ آل عمران / ۳۷. 
۱۵۱ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۹۱. 
۱۵۲ ـ همان، ج ۴۳، ص ۷۴، ۶۰ و ۳۱. 
۱۵۳ ـ همان، ج ۴۳، ص ۴۶-۴۵. 
۱۵۴ ـ آل عمران / ۳۷. 
۱۵۵ ـ المیزان، ج ۳، ص ۱۷۴. 
۱۵۶ ـ شرح چهل حدیث، ص ۲۰۳. 
۱۵۷ ـ بحارالأنوار، ۴۳، ص ۲. 
۱۵۸ ـ صحیح بخارى، ج ۱ و ۵ به نقل از: سیرى در صحیحین، ص ۳۲۴. 
۱۵۹ ـ صحیح بخارى، ج ۱، ۴ و ۵ به نقل از: سیرى در صحیحین، ص ۳۲۵. 
۱۶۰ ـ مریم / ۲۸-۲۷. 
۱۶۱ ـ الخصال، ص ۳۶۴. 
۱۶۲ ـ مریم / ۲۳. 
۱۶۳ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۷۷؛ احقاق الحق، ج ۱۹، ص ۱۶؛ فرهنگ سخنان فاطمه، ص ۱۷۷. 
۱۶۴ ـ مریم / ۲۶. 
۱۶۵ ـ تاریخ طبرى، ج ۳، ص ۲۳۶؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج ۱، ص ۱۳۴ و ج ۲، ص ۱۹؛ الغدیر، ج ۷، ص ۲۲۶ و ۲۲۹؛ فرهنگ سخنان فاطمه، ص ۲۴۸. 
۱۶۶ ـ اصول کافى، ج ۱، ص ۴۵۹؛ علل الشرایع، ص ۱۸۴. 
۱۶۷ ـ الخصال، ص ۲۰۶ و ۲۳۵. 
۱۶۸ ـ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۵۳. 
۱۶۹ ـ همان، ج ۴۳، ص ۵۲.