نوع برخورد در پذیرش امر به معروف و نهی از منکر نقش بسیار مهمی را ایفا می کند، چه بسا برخوردی مناسب باعث تغییر اساسی در رفتار فرد خطاکار گردیده و در مقابل برخوردی نامناسب زمینه لجاجت و پافشاری گناهکار بر گناه خود را فراهم نماید.

پرهیز از برخوردهای تحریک کننده و تنش زا

درباره گفت

«إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدی أَوْ فی  ضَلالٍ مُبینٍ»؛[۱] «ما یا شما بر(طریق) هدایت یا در ضلالت آشکاری هستیم!»

خداوند به طور صریح و یک جانبه نمی فرماید: ما بر حق و شما باطل هستید؛ برای این که طرف مقابل را تحریک نکند و بتواند او را به پذیرش گفتارش دعوت نماید.

«یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا أَعْلَمُ أَحَداً مِنَ الْعَرَب جَاءَ قَوْمَهُ بِأَفْضَلَ مِمَّا جِئْتُکُمْ بِهِ، إِنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِأَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ- وَ قَدْ أَمَرَنِی اللَّهُ أَنْ أَدْعُوَکُمْ إِلَیْه »؛[۲] «ای فرزندان عبدالمطلب! خدا شاهد است که تا به حال سراغ ندارم که جوانی از عرب قیام کرده و چیزی را برای قوم خودش آورده باشد که بهتر از آن چیزی که من برای شما آورده ام، بوده باشد. آری! من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده ام. پروردگارم دستور داده است تا شما را به سوی او دعوت کنم».

متانت

امر و نهی دینی باید متین یعنی محکم و استوار باشد و ضعف و سستی در آن راه نداشته باشد. وقتی کلمات ارشادی با وقار و ثبات لازم همراه باشد درصد اعتماد و پذیرش را بالا می برد مثلاً اگر به کسی که دیگران را مسخره می کند بگوییم: یک انسان با شخصیت دیگران را مسخره نمی کند با این جمله که بگوییم: «بی مزه گی نکن» تفاوت بسیار دارد.[۳]

جدیّت

نوع رفتار باید جدّی و به دور از هرر از هر گونه شوخی و تسامح باشد، در غیر این صورت مخاطب، آنها را جدّی نخواهد گرفت و امر نهی دینی صورت نخواهد پذیرفت. نمونه جدّی تذکر این است که به کسی که تکبر می

اعتدال

در مواجهه با فرد خطاکار باید رعایت اعتدال را نموده و از هرگونه افراط و تفریط در برخورد باید پرهیز کرد. به عنوان نمونه جمله

سلامت

در نحوه برخورد با دیگران همواره باید این نکته را در نظر داشت که الفاظ و جمله های تذکر باید شایسته باشد و از آفاتی چون نیش زدن، تحقیر، توهین و هرگونه بدگویی برکنار باشد تا وظیفه ی دینی انجام گیرد در امر به معروف پیروز شود.

«من کان آمرا بمعروف فلیکن أمره ذلک بمعروف»؛[۴] «هر کسی که به معروف فرمان می دهد باید نوع گفتن او به نیکی باشد».

همچنین امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود:

«مَنْ حَسُنَ کَلَامُهُ کَانَ  النُّجْحُ  أَمَامَه »؛[۵] «کسی که سخنش نیکو باشد پیروزی در پیش روی اوست».

گذشته از این

احترام

لازم است، نصایح حکیمانه و امر و نهی های مشفقانه همواره آمیخته با ادب و احترام بوده و با الفاظی شیرین و محبّت آمیز ادا گردد؛ تا نه تنها موجب لجاجت و واکنش منفی شنونده نشود. بلکه همچون باران دل پذیر روح او را از انواع پلیدی ها شست وشو دهد و غنچه های عطرآگین فضیلت را در سرزمین جانش شکوفا سازد.

شایسته است انسان قبل از امر به معروف و نهی از منکر به فراخور موقعیّت اجتماعی شنونده، قدری از او تمجید کند و بر نکات مثبت اخلاقی، خانوادگی، علمی، انقلابی، شغلی و … او تأکید ورزد؛ به عنوان مثال، با جملاتی از قبیل: «شما فرد متعهّدی هستید»، «شما از سرمایه های این مملکت هستید»، «شما دانش آموز یا دانشجوی درس خوان و موفّقی هستید»، «شما فرزند یا برادر یک شهید هستید و بر گردن همه ما حق دارید»، «شما به خانواده ای اصیل و نجیب وابسته اید»، «شما یک بسیجی و مایه افتخار مایید»، «شما کارمند منظّم و پرتلاشی هستید» و … بکوشد تا به او کرامت ببخشد و جایگاه او را در نقطه بلندی از عزّت ها و ارزش ها تثبیت کند، آن گاه با لحنی ملایم و دل نشین او را از منکر باز دارد و به معروف دعوت کند.[۶]

در قرآن مجید می فرماید:

«ادْفَعْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَصِفُونَ»؛[۷] «بدی را به بهترین راه و روش دفع کن (و پاسخ بدی را به نیکی ده)! ما به آنچه توصیف می کنند  آگاه تریم!»

برخورد منطقی و قانع کننده

عقل و منطق، نیرویی کارساز در وجود انسان است. اگر تذکر و امر و نهی انسان، به نحوی منطقی و قانع کننده باشد که طرف، راهی جز پذیرفتن نداشته باشد، مفیدتر است. برخورد تحکم آمیز و آمرانه، گاهی سود نمی بخشد. خیلی ها اگر از نظر عقلی و منطقی، نسبت به خوبی یا بدی کاری قانع شوند. آن را می پذیرند. اما اجبار، تحمیل، زورگویی و تحمیل عقیده، اثر معکوس می گذارد.[۸]

موضع گیری های گنهکار

پس از تذکر، سه نوع موضع گیری از سوی گنه کار

الف – پذیرش

در این صورت شایسته است او را دعا کند نظیر آن که بگوید: از پذیرش شما سپاس گزارم، خداوند شما را از خوبان و پرهیزکاران قرار دهد و یا امیدوارم همیشه در انجام این وظیفه موفق باشید و یا امیدوارم برای همیشه از این گناه دوری کنید. دعا به گنهکار سه ویژگی مثبت را به همراه دارد:

– کمک بیشتر خداوند،

– اثبات صداقت و صمیمیت امر و نهی کننده،

ب – سکوت

این سکوت می تواند علامت رضایت و یا نشانه ی ناخوشنودی گنهکار باشدو در هر صورت مأموریت تذکر دهنده پایان می یابد. البته در این موقعیت هم می توان برای تأثیر تذکر در او دعا کرد و در صورت تکرار خطا تذکر خود را تکرار کند.[۹]

ج – مخالفت

البته در این موقعیت هم می توان برای تأثیر تذکر در او دعا کرد. البته باید صحنه را مدیریت کند و با استفاده از تجربیات بداند در چه موقعیتی چه تصمیمی بگیرد و چه بگوید چه نگوید.[۱۰]

به طور مثال اگر او بگوید: گناه من یک مسئله شخصی است!

در جواب بگوید: گناه شخصی را که در حضور دیگران نباید انجام داد!

اگر او بگوید: دوست دارم چنین کنم، عیسی به دین خود موسی به دین خود!

در جواب بگوید: ولی این شعار اسلام نیست اسلام همه را مسئول یکدیگر می داند.

اگر او بگوید: قلبت پاک باشد!

در جواب بگوید: گناه آهسته آهسته قلب را آلوده می کند!

اگر او بگوید: حالا ما دیگر گرفتار شده ایم!

در جواب بگوید: همیشه امکان بازگشت وجود دارد و اراده کن!

در جواب بگوید: هر مشکلی به اندازه خودش مشکل است!

منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:سید حسن موسوی/پرسش وپاسخ دانشجویی

[۱] – سبأ (۳۴)، آیه ۲۴٫

[۲] – شواهد التنزیل لقواعد التفضیل ، تهران ، موسسه طبع ونشر، ۱۴۱۱ ق ، اول، ج ۱، ص۴۸۶٫

[۳] – محمدرضا اکبری، معجزه‌ی تذکر زبانی، انتشارات پیام آزادی، ۱۳۸۷ش، چهارم، ص۲۷٫

[۴] – نهج الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم))، ص۷۳۹٫

[۵] – عیون الحکم و المواعظ (للیثی)، ص۴۵۶، ح ۸۲۴۹٫

[۶] – مقدس نیا، محمدى ، آداب معاشرت، قم، انتشارات زمزم هدایت، ۱۳۸۷ ش، ص۵۶٫

[۷] – مؤمنون (۲۳)، آیه ۹۶٫

[۸] – بررسی راهکارهای اجرایی و ترویج امر به معروف و نهی از منکر، حسین باقری آستانی، مجموعه مقالات همایش ملی نظارت همگانی،خرم آباد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۱- ۳۰۷٫

[۹] – محمدرضا اکبری، معجزه‌ی تذکر زبانی، انتشارات پیام آزادی، ۱۳۸۷ش، چهارم، ص۳۴٫

[۱۰] – همان، ص۳۵٫