براى ایجاد تمرکز ذهن و دور کردن افکار نامربوط از آن به خصوص در هنگام مطالعه، خواندن دعا یا نماز خواندن و خیلى از کارهاى دیگر، چه باید کرد؟
یکى از مهمترین عوامل یادگیرى و یادسپارى و بازیافت اطلاعات، تمرکز حواس است و اساس آن هماهنگى ذهنى است؛ یعنى، به خود یادآورى کنیم که چه کار یا هدفى را پى مىگیریم. اگر ما حواس خود را براى انجام کارى هماهنگ کرده، به آن کار معطوف کنیم، تمرکز حواس ایجاد کردهایم و هر چه تمرکز بیشتر باشد، یادگیرى دقیقتر، کاملتر و ماندگارتر خواهد بود. عدم تمرکز به گسستگى مطالب، بىنظمى ذهنى، آشفتگى روانى و فراموشى مى انجامد.
عوامل ایجاد تمرکز حواس:
۱ – قصد ؛
تا انگیزه و نیاز به چیزى نباشد، تمرکز حواس و توجّه به آن، دقیق نخواهد بود. براى آنکه به چیزى توجّه کنیم، باید انگیزهاى نسبت به آن در ما پدید آید.
در خصوص امور درسى و تحصیلى، مقاصدى چون پیشرفت، موفقیت، رقابت سالم، اتمام تحصیل، یافتن شغل مناسب، مقام و منزلت اجتماعى، رفع نیازهاى مادّى زندگى، ازدواج و… مىتواند موجب تمرکز حواس گردد.
۲ – زمان و مکان و شرایط مطالعه ؛
مطالعه منظم در زمانهاى تعیین شده و در مکانهاى مخصوص، در ایجاد تمرکز تأثیر به سزایى خواهد داشت. وقتى در مکان تعیین شده یا مثلاً پشت میز کار خود قرار گرفتیم، به آرامى تمرکز در ما شکل مىگیرد. البتّه باید شرطهاى زیر نیز رعایت شود:
الف. لَم ندهیم.
ب. از شل شدن بیش از حد عضلات جلوگیرى کنیم.
ج. از لباس خواب و راحتى بهره نگیریم.
د. ارتباط خود را با دنیاى خارج قطع کنیم.
ه . گرماى مکان مطالعه را طبیعى و متوسط نگه داریم.
و. از سر و صدا دورى کنیم.
ز. از برنامههاى تلویزیونى دور بمانیم.
۳ – پرهیز از خیال بافى ؛
خیال بافى، غرق شدن در خاطرات گذشته و یاد کرد مشکلات، از عوامل برهم زننده تمرکز است و سراغ کسانى مىآید که بىبرنامه باشند و یا به خود اجازه مىدهند که غرق در خاطرهها شوند.
۴ – اجتناب از تعارض انگیزهها ؛
براى داشتن تمرکز حواس، باید به بلا تکلیفى خود پایان دهیم؛ از میان انگیزههاى مختلف و متنوعى که ما را احاطه کردهاند، با انتخاب درست، یکى را برگزینیم و بقیه را به حاشیه ذهن برانیم.
۵ – مرور ذهنى ؛
مرور فعالیت قبل از انجام آن – که اصطلاحاً نقشه ذهنى خوانده مىشود – تمرکزآور است؛ چنان که آغاز کار با اضطراب و بدون برنامه و مقدمه تمرکز زدا است. وقتى سیر فعالیت علمى را در ذهن به سرعت مرور مىکنیم، آموختهها و اطلاعاتِ نهفته در حافظه دراز مدّت، به صفحه هشیار حافظه حاضر مىشوند و در نتیجه براى تمرکز حواس در یادگیرى، آمادگى فزونتر به دست مىآوریم.
تمرینات تقویت حافظه و تمرکز بسیار سومند است. این تمرینات بارها در کارگاههاى فراوان به فراگیران، آموزش داده شده و به رضایت بسیار آنها انجامیده است. مطالعه آن مىتواند خوانندگان را در موفقیت بیشتر تحصیلى یارى دهد. در این زمینه یادکرد نکات زیر کافى مىنماید:
الف. متخصصان فراوان معتقدند: بهترین روش، براى یادگیرى بهتر و دقّت بیشتر، برخورد سؤلى با موضوع، متن یا محتواى مورد مطالعه است.
ب. تمرکز، تابع مستقیم نوع حافظه است.
ج. مطالعه چند کتاب در این زمینه سودمند است.[۱]
دلایل پراکندگى حواس
«عدم تمرکز حواس»، موضوعى است که بسیارى از جوانان از آن رنج مىبرند و دلایل مختلف و متعددى دارد. تمرکز حواس در هر کارى – از جمله مطالعه و درس خواندن – از ضروریات قطعى است. تمرکز حواس، حالتى ذهنى و روانى است که در آن حالت، تمام قواى حسى، روانى و فکرى انسان، روى موضوع خاصى متمرکز مىشود و تضمین کننده امر یادگیرى و انجام صحیح کارها و رهایى از خطرات احتمالى است. به هر حال در یک جمعبندى کلى، مىتوان گفت: بیشتر افراد به دلایل عمده زیر، با عدم تمرکز فکر و حواس مواجه مىشوند:
۱ – کسانى که خود را به انجام دادن کار یا مطالعه درسى مجبور مىکنند ؛ در حالى که تمایل درونى چندانى به آن ندارند! در این صورت تمام قواى ذهنى و روانىشان به طور خودکار، از آن موضوع پرت مىشود و دچار حواسپرتى مىگردند. چنین افرادى ممکن است مدتها با بىعلاقگى، کارهایى انجام دهند یا به دنبال درس یا رشته تحصیلى خاصى، تلاشهایى کنند و به عبارت دیگر خود را مجبور به انجام دادن آن کار یا مطالعه مىبینند.
۲ – فشارهاى روانى نیز از عوامل عمده تشتّت فکرى است. بیشتر افراد زمانى که با مسئلهاى مواجه مىشوند، اگر معتقد باشند زمان کافى براى حل آن ندارند و یا توانایى حل مسئله و کسب توفیق را در خود نبینند، دچار نگرانى و اضطراب مىشوند. این نگرانىها، ترس از شکست، عدم اعتماد به نفس و خیالبافىهاى منفىگرایانه، توان عمل و ابتکار و خلاقیت را از آنان سلب مىکند و به جاى اینکه روى موضوع خاص تمرکز کنند، بر ترس و احتمال شکست خود تمرکز مىیابند و یأس و ناامیدى بر آنها چیره شده، موجب حواسپرتى مىشود.
۳ – گاهى بعضى از حوادث و اتفاقات، فضاى روانى فرد را دچار اختلال مىکند (نظیر حوادث ناگوارى که در زندگى شخصى، تحصیلى، خانوادگى، اجتماعى و اقتصادى و… رخ مىدهد) و امکان تمرکز حواس را از بین مىبرد.
۴ – گاهى عدم رعایت بهداشت مطالعه و اصول و قوانین آن و بهره نگرفتن از روش مناسب مطالعه، باعث خستگى جسمى و روانى شده و آمادگى روانى لازم را براى مطالعه و درس خواندن از بین مىبرد. در نتیجه احساس بىعلاقگى و به دنبال آن عدم تمرکز حواس بر او مستولى مىشود.
۵ – تکثّر و تعدّد فعالیتهاى فرد – به خصوص اگر در توان انسان نباشد – باعث عدم تمرکز حواس مىشود.
راههاى مقابله با عوامل حواسپرتى:
براى مقابله با هر یک از عوامل فوق، باید به راهکار خاص و مناسب با آن توجه کرد. در عین حال نکات زیر مىتواند به عنوان راهکارهاى کلى، مؤثّر واقع شود:
۱ – در ابتدا و پیش از هر چیز، براى تمام فعالیتهاى درسى و غیردرسى، برنامهریزى کنید. اوقات شبانهروز را در یک جدول زمانبندى شده، از هنگام بیدارى تا موقع خواب، یادداشت نموده و براى هر کارى، زمان خاص و مناسب آن را معین کنید. تا حد امکان طبق برنامه تنظیم شده، به انجام دادن همان فعالیت مشخص (کلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و…) بپردازید. حتى زمان معین و مشخصى را در طول روز، براى اندیشیدن درباره موضوعات مختلف یا تخیّلات و افکار مزاحم، اختصاص دهید. این کار حداقل دو فایده مهم دارد:
الف. نظم و انضباط در تمام فعالیتها – حتى در اندیشهها و افکارتان – حاکم مىشود که خود بسیار ارزشمند است.
ب. اگر افکار مزاحم در غیر زمان معین، به سراغتان آمد و باعث حواسپرتى شما شد، مىتوانید به خود وعده بدهید که زمان اندیشیدن در این باره، فلان زمان خاص و معین است. تأکید مىکنیم براى هر کار و فعالیتى، وقتى معین کنید و در آن زمان به هیچ امرى، غیر از آن کار نپردازید.
۲ – اصول و قوانین لازم براى یک مطالعه سودمند را بشناسید و آن را به دقت رعایت فرمایید. در اینجا به چند مورد اشاره مىشود:
الف. با مد نظر قرار دادن هدف خویش از مطالعه و درس خواندن، احساس نیاز به مطالعه را در خودتان افزایش دهید.
ب. به هنگام مطالعه یا حضور در کلاس، از افکار ناامید کننده، کسل کننده و غیرمنطقى بپرهیزید و همواره امید، قدرت و توانایى را در ذهن خود حفظ کنید.
ج. همیشه براى مطالعه یا سر کلاس، کاغذ و قلمى داشته باشید و یادداشت بردارید و یا خلاصهاى از مطالب را بنویسید تا در فضاى روانى درس و مطالعه قرار بگرید ؛ نه اینکه به دنبال افکار و ذهنیات خود باشید.
د. با «پیش مطالعه» وارد کلاس شوید و پرسشهایى که درباره درس به ذهنتان مىرسد، بلافاصله از استاد بپرسید و به خود اجازه ندهید سؤل مطرح شده، ذهنتان را به خود مشغول دارد و به تدریج از فضاى روانى کلاس خارج شوید. با این روش ساده، مىتوانید فرآیند تدریجى و محتواى درسى کلاس را پىگیرى کنید و خود را در فضاى درسى یا مطالعه قرار دهید.
ه . زمان و مکان مطالعه، باید از نظر فیزیکى و روانى از شرایط مناسب برخوردار باشد و هرگونه عاملى که مىتواند باعث حواسپرتى شود (نظیر سر و صداها، سرما و گرما، نور کم یا خیلى شدید و…)، از محیط مطالعه خود حذف کنید.
۳ – در صورتى که تعدّد کارها و فعالیتهاى غیردرسى، باعث عدم تمرکز مىشود، آنها را به حداقل ممکن برسانید و به خود بگویید: در این دوره و زمان، مهمترین وظیفه و کار من مطالعه و درسخواندن و ارتقاى سطح علمى است و فعالیتهاى جانبى متعدد، مزاحم وظیفه اصلى من است.
۴ – اگر مشکلات شخصى، اجتماعى، خانوادگى و… باعث عدم تمرکز مىشود؛ بدانید که:
الف. زندگى هیچکس، خالى از مشکل نیست و ذهن هیچ فردى خالى محض نیست. از طرف دیگر با صرف فکر کردن و مشغولیت ذهنى درباره چنین مشکلاتى، هیچ دردى دوا نخواهد شد. پس به خود تلقین کنید که هنگام درس یا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانید.
ب. به هنگام هجوم آن افکار، به خود قول بدهید در این باره خواهم اندیشید (و زمانى را براى این کار در شبانهروز اختصاص دهید).
ج. در صورت امکان به اتفاق یکى از دوستان خود، مطالعه یا مباحثه کنید.
۵ – در صورتى که موضوع یا موضوعات خاص و محدودى، باعث حواسپرتى شما مىشود، به دنبال راه حل مناسب آن باشید؛ چرا که آن موضوع خاص، در حکم علت عدم تمرکز حواس شما است. پس براى مقابله با آن، باید ابتدا علت و عامل اصلى را شناسایى کنید و در پى حذف یا تقلیل آن برآیید، ولى اگر موضوعات متعدد، باعث حواسپرتى مىشود، به نکات چهارگانه بالا توجه کنید.
افکار بد و آلوده، بدون شک امرى مذموم و نامطلوب است و باید به این نکته توجه داشت که افکار ذهنى انسان، خود نوعى عمل محسوب مىشود که اعمال درونى و یا جوانحى نامیده مىشود؛ در مقابل اعمال خارجى که توسط اعضاى انسان (مثل دست و پا، چشم، گوش و زبان) انجام مىشود و به آنها اعمال جوارحى گفته مىشود.
اولیاى الهى در اثر توجه کامل به مبدأ قدرت و هستى، خداوند را در تمام حالات حاضر و ناظر اعمال مىبینند و حتى فکر گناه و اندیشه بد نیز در آنان راه نمىیابد، تا چه رسد به گناه بیرونى و خارجى؛ ولى چنین توجهى براى ما عملاً ممکن نیست! از این رو گاهى اوقات در اثر غفلت از یاد خدا و فراموش کردن حضور او، افکار آلوده به ذهنمان خطور مىکند البته خداوند متعال به لطف و کرمش این گونه افکار ناشایست را برما مىبخشد و اگر لطف او نمىبود مستحق عقاب و مجازات براى چنین افکارى بودیم؛ چون او از سوداى قلب ما و پنهانترین خطورات قلبى ما آگاه است چنان که مىفرماید: «وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللّهُ»؛[۲] «امور درونى و افکار و نیات شما بر خداوند آشکار است؛ چه آنها را پنهان کنید و چه آشکار سازید و خداوند در مورد آنها از شما حسابرسى مىکند».
پی نوشت ها
[۱] – الف. لوتار جى سى ورت، مدیریت زمان، ترجمه: توکلى نیا.
ب. ۵۷ راه براى تقویت حافظه.
[۲] – بقره ۲، آیه ۲۸۴٫
پاسخ دهید