تفسیر قرآن به قرآن از زمان چه کسی شروع شد؟

پاسخ اجمالی

روش تفسیر قرآن به قرآن ریشه در آغازین روزهاى نزول وحى و پیدایش تفسیر دارد؛ به گونه اى که نخستین نمودها و تجلیّات تفسیر و تبیین مفاهیم قرآن که توسّط معصومان(ع) صورت گرفت، در قالب روش تفسیرى «قرآن به قرآن» بوده است.

پاسخ تفصیلی

ردیابى پیشینه تفسیر قرآن به قرآن، از رهگذر تاریخ شناسى تفسیرهاى کهن و نمونه شناسى تفاسیر معصومان(ع) این حقیقت را آشکار می سازد که این روش تفسیرى، ریشه در آغازین روزهاى نزول وحى و پیدایش تفسیر دارد و اساساً سنگ بنیادین آن به دست مبارک شخص پیامبر اکرم(ص) و سپس امامان معصوم(ع) استوار گردیده،به گونه اى که نخستین نمودها و تجلیّات تفسیر و تبیین مفاهیم قرآن که توسّط معصومان(ع) صورت گرفت، در قالب روش تفسیرى «قرآن به قرآن» بوده است.
قبل از ذکر نمونه های عینی از این نوع تفسیر در کلمات معصومان(ع)؛ به گوشه ای از گفتار آنان و برخی از مفسران در این باره اشاره می شود.
از پیامبر بزرگوار اسلام(ص) در منابع اهل سنت نقل شده است: «انّ القرآن لیصدّق بعضه بعضا»؛[۱] همانا قرآن برخى [از آیاتش] برخى دیگر را تصدیق [و تأیید] مى‏کند.
امیر المؤمنین علی(ع) نیز فرمود: «قرآن، کتاب خداوند است که با آن می بینید [حقایق را] و به کمک آن سخن [حق‏] می گویید و می شنوید و بعضى از آیات آن بعضى دیگر را توضیح می دهند و بعضى از آن به [تفسیر و تأویل‏] بعضى دیگر گواهى می دهند».[۲]
همچنین، علّامه طباطبائى(ره)، که تفسیرش به عنوان نمونه اى روشن از تفسیر قرآن به قرآن شناخته شده است، بر این باور است که اساس و بنیان تفسیر معصومان(ع) را تفسیر قرآن به قرآن شکل داده و این روش، شیوه رایج تفسیر آنان است‏، ایشان می گوید: «پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت(ع)، روششان در تعلیم و تفسیر قرآن کریم – به طورى که از احادیث تفسیرى آنان بر می آید- همین روش ]تفسیر قرآن به قرآن[ است که ما بیان کردیم».[۳] ایشان معتقدند که حجم انبوهى از روایات تفسیرى معصومان(ع) از نوع استدلال به یک آیه براى توضیح آیه اى دیگر و یا استشهاد به مفهوم یک آیه براى آشکار شدن معناى آیه دیگر است، و این همان تفسیر قرآن به قرآن است.[۴]
ابن کثیر، از مفسّران معروف اهل سنت نیز در این باره می گوید: «اگر پرسیده شود بهترین روش تفسیر قرآن چیست؟ جواب آن است که برترین روش، روش تفسیر قرآن به قرآن است».[۵] همین کلام از برخی دیگر از اهل سنت نیز نقل شده است.[۶]
بنابر این؛ روش یاد شده، افزون بر آن که از سوى پیامبر(ص) و اهل بیت گرامیش مورد تأکید قرار گرفته و شایستگان و قرآن دوستان را بدان ترغیب و تشویق نموده اند، بارها توسّط ایشان به اجرا درآمده، به گونه اى که هم اکنون نمونه هایى از آن را در میراث تفسیریشان شاهد هستیم‏:
نمونه اوّل: از امام على(ع) روایت شده است[۷] که در تفسیر واژه «الظّالمین» در آیه «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»[۸] فرموده است «أى المشرکین»، و دلیل تفسیر و ترجمه «ظالمین» به «مشرکین» را به کمک آیه دیگرى از قرآن چنین فرمود: «لأنّه سمّى الشّرک ظلماً بقوله إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ»؛ یعنى، تفسیر ظالمین به مشرکین از آن جهت است که «خداوند متعال خود در آیه «إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ»،[۹] شرک را ظلم خوانده است.
نمونه دوم: از امام رضا(ع) درباره معناى «ختم بر قلوب» در آیه «خَتَمَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلى‏ سَمْعِهِمْ …»[۱۰]پرسیده شده و امام(ع) در پاسخ به آن، با یادآورى آیه اى دیگر، فرمود: «ختم بر قلوب کفار، به معناى آن است که، به دلیل کفرورزى و انکار کافران، گویى بر دل هاى آنان مُهرى زده شده و بسته شده است، به گونه اى که ایمان به خداوند، به دل هایشان راه ندارد خداوند می فرماید: بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلا[۱۱]».[۱۲]
چنان که می بینیم، امام رضا(ع) این معنا و تفسیر را به کمک آیه ۱۵۵ سوره مبارکه «نساء» بیان فرمودند، در این تفسیر، گرچه معناى واژگان آیه، یعنى؛ «ختم، قلوب، کفار و …» روشن است و نیازى به توضیح و تفسیر ندارند ولى چنان که پیدا است، آنچه براى پرسش کننده روشن نبوده، تعبیر و اصطلاح «ختم بر قلوب» بوده است، که امام(ع) به کمک قرآن و به خوبى، معناى آن را تبیین فرمود.
بنابر این، می توان ریشه های تفسیر قرآن به قرآن را در کلام معصومان(ع) به خوبی مشاهده کرد.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. قادری هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، محقق: بکری حیانی، صفوه السقا، ج ۱، ص ۶۱۹، ح ۲۸۶۱، مؤسسه الرساله، بیروت، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.

[۲]. «کتَابُ اللَّهِ تُبْصِرُونَ‏ بِهِ‏ وَ تَنْطِقُونَ‏ بِهِ‏ وَ تَسْمَعُونَ بِهِ وَ یَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ وَ یَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلَى بَعْض»؛ شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق: صالح، صبحی، هجرت، خطبه ۱۳۳، ص ۱۹۲، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.

[۳]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۱۲،  دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۷ق.

[۴]. همان.

[۵]. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، ج ۱، ص ۹، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۹ق.

[۶]. طنطاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، ج ۱، ص ۸، انتشارات نهضت مصر، قاهره، بی تا؛ اندلسی، ابن عطیه، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، ج ۱، ص ۱۰، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۲ق.

[۷]. مؤمن مشهدی، محمد، کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج ‏۲، ص ۱۴۰، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.

[۸]. بقره، ۱۲۴.

[۹]. لقمان، ۱۳.

[۱۰]. بقره، ۷.

[۱۱]. نساء، ۱۵۵.

[۱۲]. کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج ‏۱، ص ۱۵۳.