در روایتی از امام باقر(ع) آمده است: ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فی‏ ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ: «یعنى قبض محمّد صلى اللَّه علیه و آله و سلم و ظهرت الظلمه، فلم یبصروا فضل اهل بیته». معنای این حدیث را که در ذیل آیه آمده چیست؟

پاسخ اجمالی

منظور حدیث این است که با ارتحال پیامبر اسلام(ص) از میان مردم، ظلمت جهل، کفر و نفاق بر جامعه حاکم شد و مردم به فضایل و شایستگی های اهل بیت(ع) دست نیافتند. به عبارت دیگر، امام باقر(ع) در تأویل خاموشی نور فرمودند؛ مراد از آن، قبض روح مقدّس رسول خدا(ص) است. و معناى آیه این است که چون حق تعالى پیامبر خود را از میان مردم برد، ظلمت کفر و نفاق ظاهر شد و گسترش یافت، در نتیجه منافقان، فضیلت اهل بیت(ع) را مشاهده نکردند تا بدین وسیله به رشد و کمال دست پیدا کنند.
برای تمثیل و مشابهت در این آیه شریفه اقوال دیگری نیز بیان شده است؛ مانند این که گفته اند: منافقان در شب تیره ضلالت از آن رو اظهار اسلام نمایند، تا از خوف شمشیر مسلمانان در امان باشند. به همین دلیل حق تعالى هنگام مرگ نور ظاهری ایمان ایشان را بدل به تاریکى می کند، به جهت کفر باطن ایشان، پس آنان در ظلمت و عذاب می مانند.
 

پاسخ تفصیلی

خداوند در قرآن کریم بعد از بیان صفات و ویژگی هاى منافقان، براى مجسم ساختن حال روحی آنها تشبیهات گویایی را بیان می فرماید:
«مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فی‏ ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ»؛[۱] آنان (منافقان) همانند کسى هستند که آتشى افروخته [تا در بیابان تاریک، راه خود را پیدا کند]، ولى هنگامى که آتش اطراف او را روشن ساخت، خداوند [طوفانى می فرستد و] آن را خاموش می کند و در تاریکی هاى وحشتناکى که چشم کار نمی کند، آنها را رها می سازد.
در این آیه خداوند وضعیت و شرایط منافقان را به کسى تشبیه می کند که در یک بیابان در تاریکى مطلق قرار گرفته و نمی تواند راه به جایى ببرد. او براى رها شدن از این ظلمت آتشى را می افروزد، با روشن شدن آتش، اطراف او روشن می شود و تا آن شخص بخواهد از این روشنایى استفاده کند آتش خاموش می شود و بار دیگر تاریکى همه جا را فرامی گیرد و شخص نمی داند که در این ظلمت و تاریکی چه راهی پیدا کند.
چنین فردی فکر می کند با این آتش مختصر و نور آن می تواند با ظلمت ها به پیکار برخیزد، اما ناگهان بادى سخت برخاسته و یا باران درشتى فرو می ریزد، و یا بر اثر پایان گرفتن مواد آتش افروز، آتش به سردى و خاموشى می گراید و بار دیگر در تاریکى وحشت زا سرگردان می شود.
منافقان نیز همانند آن شخص هستند. کفر و نفاق، جان و دل آنها را تاریک کرده و آنان در یک ظلمت قرار گرفته اند، ظلمتى که خود براى خود خواسته اند!
آنها در اثر عناد و لجاجت به جایى رسیده اند که تمام راه هاى هدایت به روى آنها بسته شده، ولى گاهى از روى نفاق و دورویى اظهار ایمان می کنند و نام خداوند را به زبان می آورند.
اظهار ایمان و یاد خدا به هر دلیل که باشد و لو از روى نفاق، خود داراى خاصیت است و نور می دهد و یک لحظه راه منافقان را روشن می سازد. اما چون این ایمان بی پایه و بی ریشه است به زودى آن نور خاموش می شود و آن روشنایى به تاریکى می گراید و مجدداً نشانه ها و علایم هدایت در آن تاریکى گم می شود و منافقان نمی توانند راه به جایى برند.[۲]
این حال منافقان است که به ظاهر دم از ایمان می زنند، و از بعضى فوائد دین برخوردار می شوند؛ چون خود را مؤمن قلمداد کرده اند، از مؤمنان ارث می برند، و با آنان ازدواج می کنند، و از این قبیل منافع برخوردار می شوند، اما همین که مرگشان؛ یعنى آن موقعى که هنگام برخوردارى از تمامى آثار ایمان است فرا می رسد، خداى تعالى نور خود را از ایشان می گیرد، و آنچه به عنوان دین انجام داده اند، تا به اجتماع بقبولانند که مسلمانیم را باطل نموده، آنان را در ظلمت قرار می دهد که هیچ چیز را درک نکنند، و در میان دو ظلمت قرار می گیرند، یکى ظلمت اصلی شان، و یکى ظلمتى که اعمالشان به بار آورده است.[۳]
این مثال در حقیقت، تشبیه نمودن معقول به محسوس است که امر معقول را به اندازه اى در پرده محسوس نشان دهند و به این طریق چیزى دست گیر مخاطب و شنونده گردد. و شاید این که حق تعالى حال منافقان را به کسى تشبیه می نماید که آتش می افروزد تا راه را از چاه تمیز دهد، ناگهان آتش خاموش می گردد و وى در ظلمت می ماند، بیان باطن و حقیقت منافقان است که آنها در ظلمت جهل و بی خردى گرفتارند به خیال خود به عمل نفاق و خدعه که مثال آتش است کار خویش را اندازه اى کرده و رونق می دهند و براى رسیدن به مقاصد شوم خود آتش فتنه و فساد می افروزند و به همان تظاهر به ایمان روشنى اندکى در اطراف آنها احداث می گردد، اما ظلمت کفر باطنى آنها به حدّى عمق دارد که روشنى ظاهرى را تباه می گرداند و منافق را در ظلمت جهل و بی خردى سرگردان می نماید. و شاید مقصود این باشد که اثر تظاهر ایمان منافقان فقط در این حیات موقّت دنیوى است که روشنى مختصرى دارد که جان و مال آنها را حفظ می نماید؛ چون مرگ آنها فرا رسید اثر ایمان آنها گرفته می شود و در قیامت در تاریکى کفر می مانند.[۴]
بعضى نیز وجه تمثیل و مشابهت در آیه شریفه را چنین بیان کرده اند: منافقان در شب تیره ضلالت از آن رو اظهار اسلام نمایند، تا آن که از خوف شمشیر مسلمانان ایمن شوند، حق تعالى در وقت مرگ نور ظاهر ایمان ایشان را بدل به تاریکى می کند به جهت کفر باطن ایشان، پس ایشان در ظلمت و عذاب می مانند.[۵]
البته در تفسیر این آیه روایتی از امام باقر(ع) نقل شده است که به یکی از مصادیق آیه نگاه دارد، نه به تمام آن.
روایت مورد نظر چنین است: «قوله عزّ و جلّ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ، یعنى قبض محمّد صلى اللَّه علیه و آله و سلم و ظهرت الظلمه، فلم یبصروا فضل اهل بیته»؛[۶] یعنی با مرگ پیامبر اسلام(ص) تاریکی حاکم شد و مردم به فضایل اهل بیت(ع) پی نبردند.
منظور این است که ظلمت جهل، کفر و نفاق بر جامعه حاکم شد و مردم به فضایل و شایستگی های اهل بیت(ع) دست نیافتند.[۷] به عبارت دیگر، امام باقر(ع) در تأویل خاموشی نور فرمودند که مراد از آن، قبض روح مقدّس رسول خدا(ص) است، و معناى آیه این است که چون حق تعالى پیامبر خود را از میان مردم بُرد، ظلمت کفر و نفاق ظاهر شد و شیوع نمود، در نتیجه منافقان فضیلت اهل بیت را مشاهده نکردند.[۸]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. بقره، ۱۷٫

[۲]. جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، ج ‏۱، ص ۷۱، قم، هجرت، بی تا.

[۳]. طباطبائی، سیدمحمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱، ص ۵۶، قم دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۴]. بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج ‏۱، ص ۱۴۲، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.

[۵]. ر. ک: شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق، حسینی ارموی، میر جلال الدین، ج ‏۱، ص ۱۷، تهران، دفتر نشر داد، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

[۶]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ‏۱۵، ص ۸۳۳، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ‏۱۴۲۹ق.

[۷]. مازندرانى، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی الأصول و الروضه، محقق، مصحح، شعرانى، ابوالحسن،‏ ج ‏۱۲، ص ۵۲۳، تهران، المکتبه الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.‏

[۸]. تفسیر شریف لاهیجی، ج ‏۱، ص ۱۷٫