تفسیر آیه ۴۰ و ۴۱ سوره فصلت چیست، و چه فرقی بین الحاد و کفر وجود دارد؟

پاسخ اجمالی

از مجموع آیات برداشت می شود که تفاوت چندانی میان کفر و الحاد وجود ندارد.
آیات مورد نظر نیز در مقام تهدید ملحدان و کافرانی است که آیات خدا – چه آیات تکوینی و چه آیات و نشانه های تشریعی- را با نیرنگ هاى مختلف و با تراشیدن نظریّه ‏هاى فلسفى و اندیشه ‏هاى باطل و دروغ بافی هاى خیالى رد می کردند.
قرآن کریم می فرماید کار اینها بر خداوند پوشیده نیست؛ زیرا علم خدا بر نیّت هاى پلید آنها احاطه دارد و بدان سبب به  آنها پاداش آتش می دهد. آنان را به زور و بدون این که دستشان به مأمنى برسد و انتظار حامی و پناهی؛ از قبیل شفیع، ناصر و یا عذر مقبول داشته باشند، در آتش می اندازند.
 

پاسخ تفصیلی

۱ – «إِنَّ الَّذینَ یُلْحِدُونَ فی‏ آیاتِنا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا أَ فَمَنْ یُلْقى‏ فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتی‏ آمِناً یَوْمَ الْقِیامَهِ اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ»؛ کسانى که آیات ما را تحریف می ‏کنند بر ما پوشیده نخواهند بود! آیا کسى که در آتش افکنده می ‏شود بهتر است یا کسى که در نهایت امن و امان در قیامت به عرصه محشر می ‏آید؟! هر کارى می ‏خواهید انجام دهید، او به آنچه انجام می ‏دهید بینا است.
برای «الحاد» معنای مختلف نقل شده است؛ مانند انحراف، سوت و کف زدن هنگام تلاوت آیات قرآن، دشمنی، تکذیب آیات الهی و… .^[۱]
از قتاده، ابن زید و سدى نقل شده است که معناى الحاد در آیات خدا، همان کف و سوت زدن هایى است که به هنگام قرائت قرآن انجام می دادند.
مجاهد می گوید الحاد در آیات عبارت است از: جابجا کردن آیات، و گذاشتن آن در جایى که مربوط به آن نیست.
ابن عبّاس به نقل از بعضى از مفسّران می گوید؛ منظور از آیات این جا دلیل هایى است بر توحید، و الحاد در این ادلّه عبارت است از: انحراف از آن و ترک استدلال با آن.[۲]
سیاق این آیه، سیاق تهدید ملحدان این امت است، هم چنان که آیه بعدى نیز این مطلب را تأیید می کند. از آن جا که کلمه «یلحدون» و کلمه «آیاتنا» به صورت مطلق ذکر شده اند: «إِنَّ الَّذینَ یُلْحِدُونَ فی‏ آیاتِنا»؛ لذا الحاد شامل همه الحادها می شود، چه الحاد در آیات تکوینى خدا؛ مانند خورشید، ماه و… که مشرکان آنها را آیات خدا می شمارند و در عین حال آنها را می  ‏پرستند و مرتکب انحراف و الحاد می شوند، و چه الحاد در آیات وحى و نبوت که باز مشرکان، قرآن کریم را افتراء بر خدا و گفتار پیامبر اسلام(ص) دانسته، و یا براى نشنیدنش سر و صداهاى بی معنا به راه می اندازند. و یا غیر مشرکان از فرق ضاله که آن را از پیش خود تفسیر نموده و یا به منظور فتنه انگیزى در بین مسلمانان تاویلش می کنند، که تمامى اینها الحاد در آیات خدا است.[۳]
در جمله «لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا»، می خواهد بگوید با وجود آن که ملحد به نیرنگ هاى مختلف دست می زند و می کوشد برای رد نمودن آیات الهی خود را با تراشیدن نظریّه ‏هاى فلسفى، اندیشه ‏هاى باطل و دروغ بافی هاى خیالى بپوشاند، ممکن است این همه مردم را بفریبد، و خود را نیز با آنها بفریبد، اما اینها بر خداوند پوشیده نیست؛ زیرا علم خدا بر نیّت هاى پلید آنها احاطه دارد و بدان سبب به آنها پاداش آتش می دهد.[۴]
در ادامه آیه با گفتن: «أَ فَمَنْ یُلْقى‏ فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَهِ»، جزاى روز قیامت را اعلام می کند و آن عبارت است از این که اهل جهنم را به زور و بدون این که دستشان به مأمنى برسد و انتظار حامی و پناهی از قبیل شفیع، ناصر و یا عذر مقبول داشته باشند، در آتش می اندازند. در نتیجه به غیر از افتادن در آتش هیچ سرنوشت دیگرى ندارند.
ظاهراً جمله «أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَهِ»، در این مقام باشد که بگوید مردم در قیامت دو طایفه ‏اند، و طایفه سومى ندارند. اول، طایفه  اى که در ایمان به خدا و به آیات او استوارند. دوم، طایفه ‏اى که در آیات خدا الحاد و انحراف می ورزند. با این تقسیم روشن می شود که اهل استقامت در روز قیامت در ایمنى قرار دارند.[۵]
خداى قهار در پایان آیه بر تهدید و هشدار کافران و مشرکان می افزاید و می فرماید: هر عملى که می خواهید انجام دهید؛ زیرا فعلاً در دنیا داراى آزادى عمل هستید، ولى در عین حال باید بدانید که خداوند سبحان از کلیه اعمال شما آگاه و به رفتارتان بینا است: «اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ». یعنى هر چه می خواهید بکنید که خدا به آنچه می کنید بینا است. و این جمله تهدید قبلى را تشدید می کند.[۶]
از آن جا که وقتى از هدایت کسى مأیوس شوند او را به حال خود رها می کنند، و می گویند هر کارى می خواهى بکن، در ادامه این آیه آنها را مخاطب ساخته می گوید هر چه می خواهید انجام دهید، اما بدانید که خدا به آنچه انجام می ‏دهید بینا است.
بدیهى است این امر به معناى آزادى عمل آنها، و یا الزام به انجام هر کار نیست، بلکه تهدیدى است نسبت به آنها که هیچ حرف حقى در گوششان فرو نمی رود، تهدیدى است پر معنا و توأم با وعده مجازات؛ چرا که دیدن اعمال و نگه داشتن حساب آنها براى همین منظور است.[۷]
۲ – «إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزیز»؛ کسانى که به این ذکر [قرآن‏] هنگامى که به سراغشان آمد کافر شدند (نیز بر ما مخفى نخواهد ماند)! و این کتابى است قطعاً شکست ناپذیر.
مراد از «ذکر» قرآن کریم است؛ چون قرآن مشتمل بر ذکر خدا است.[۸] برخی می گویند اطلاق «ذکر» بر قرآن بدان جهت است که قبل از هر چیز انسان را متذکر و بیدار می سازد و حقایقى را که انسان اجمالاً با فطرت خدادادى دریافته، با وضوح و تفصیل شرح می دهد. نظیر این تعبیر در آیات دیگر قرآن نیز آمده است، از جمله در آیه ۹ سوره حجر می خوانیم: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ»؛ ما این ذکر و یادآورى را نازل کردیم و به طور قطع از آن پاسدارى خواهیم کرد.[۹]
این که جمله را مقید به قید «لَمَّا جاءَهُمْ» کرده، دلالت دارد بر این که مراد از «الَّذِینَ کَفَرُوا» مشرکان عرب اند که معاصر با نزول قرآن بودند، چه قریش و چه غیر آنان.[۱۰]
این آیه سخن را از توحید و معاد به قرآن و نبوت می کشاند، و باز به صورت هشدار به کافران لجوج و بی منطق می فرماید: آنها که به این ذکر و یادآورى الهى (قرآن مجید) به هنگامى که به سراغ آنها آمد کافر شدند بر ما مخفى نخواهند ماند. و بعد براى بیان عظمت قرآن می افزاید: به طور مسلم کتابى است شکست ناپذیر: «وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ».
کتابى است که هیچ کس نمی تواند مانند آن را بیاورد و بر آن غلبه کند، کتابى است بی نظیر؛ منطقش محکم و گویا؛ استدلالاتش قوى و نیرومند؛ تعبیراتش منسجم و عمیق؛ تعلیماتش ریشه دار و پر مایه، و احکام و دستوراتش هماهنگ با نیازهاى واقعى انسان ها در تمام ابعاد زندگى.[۱۱]
با توجه به آنچه بیان شد به نظر می رسد تفاوتی بین کفر و الحاد وجود نداشته باشد؛ چرا که بسیاری از مفسران تفاوتی بین کفر و الحاد قائل نشده اند، بلکه کافران را همان ملحدان دانسته اند.^[۱۲] و کفر به قرآن را یکی از مصادیق الحاد در آیات الهی می دانند.[۱۳]

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. ‏ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق، المهدی‏، عبدالرزاق، ج ‏۴، ص ۵۳- ۵۴، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.

[۲]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏۹، ص ۲۲، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۳]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۷، ص ۳۹۷، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۴]. مدرسی، سید محمدتقی، تفسیر هدایت، گروه مترجمان، ج ‏۱۲، ص ۲۳۵، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

[۵]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۷، ص ۳۹۷٫

[۶]. همان؛ تفسیر آسان، ج ‏۱۷، ص ۳۵۵- ۳۵۶٫

[۷]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۲۰، ص ۲۹۶- ۲۹۷، تهران، دار اکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.

[۸]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۷، ص ۳۹۷٫

[۹]. تفسیر نمونه، ج ‏۲۰، ص ۲۹۷٫

[۱۰]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۷، ص ۳۹۷٫

[۱۱]. تفسیر نمونه، ج ‏۲۰، ص ۲۹۷٫

[۱۲]. مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر المراغی، ج ‏۲۴، ص ۱۳۸، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.

[۱۳]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۷، ص ۳۹۷٫