لطفاً تفسیر آیه ۳۸ سوره فاطر را بیان کنید؟ و معنای «علیم بذات الصدور» در این آیه را بیشتر توضیح دهید.

پاسخ اجمالی

علم پروردگار به آسمان ‌ها و زمین و آنچه در قلب ‌ها می ‌گذرد(ذات الصدور)، نکته ‌ای است که در قرآن کریم، بارها به آن اشاره شده است. به عنوان نمونه، آیه ۳۸ سوره فاطر در این زمینه می ‌فرماید:
«إِنَّ اللهَ عالِمُ غَیْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُور»؛ خداوند از غیب آسمان ‌ها و زمین آگاه است، و آنچه را در درون دل ‌ها است مى‏داند.
این آیه خطاب به انسان ‌ها می ‌گوید؛ خدای متعال علاوه بر آنچه در نزد شما ظاهر و هویدا است، از آنچه در آسمان ‌ها و زمین از نظر شما غایب و پوشیده است، همچنین آنچه را که در دل خود پنهان دارید از ایمان، کفر، خاطرات شیطانى و … تماماً در احاطه علم ازلى خداى تعالى ظاهر و هویدا خواهد بود.
این آیه در صدد پاسخ ‌گویی به تقاضایى از کفار و مشرکان در دوزخ است که خواستار بازگشت به دنیا هستند. آن ‌جا که فریاد می ‌زنند: «پروردگارا! ما را خارج کن تا عمل صالحى انجام دهیم، غیر از آنچه انجام مى‏دادیم».[۱]
در حقیقت، مفهوم «إِنَّ اللهَ عالِمُ غَیْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»، دلیلى است بر مفهوم «إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُور»؛ یعنى چگونه ممکن است خداوند از اسرار درون دل ‌ها بی ‌خبر باشد، در حالی ‌که تمام اسرار زمین و آسمان و غیب عالم هستى براى او آشکار است؟
او می ‌داند اگر به درخواست دوزخیان پاسخ مثبت داده شود و آنان به دنیا برگردند، باز همان اعمال گذشته را ادامه خواهند داد. همان ‌گونه که در آیه دیگر صریحاً آمده است: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»؛[۲] اگر باز گردند به سراغ همان کارهایى می ‌روند که از آن نهى شده بودند، آنها دروغ می ‌گویند.
این آیه در حقیقت هشدارى است به همه مؤمنان که در اخلاص نیات خویش به کوشند و جز خدای متعال کسى را در نظر نداشته باشند، که اگر کمترین ناخالصى در نیت و انگیزه آنها باشد، او که از همه غیب ‌ها آگاه است آن ‌را می ‌داند و بر طبق آن جزا می ‌دهد؛ با انسان بر اساس آنچه در باطن نهفته دارد، از عقاید و اعمال، معامله می ‌کند، و بر طبق آن محاسبه می ‌نماید، چه این ‌که ظاهر انسان با باطنش مطابق باشد، یا مخالف.[۳]
این آیه حاوی دو نکته اساسی است.
۱ – عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُور: منظور از «ذات الصدور» چیست؟ در آیات بسیارى از قرآن کریم این جمله (عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ) تکرار شده است.
واژه «ذات» که مذکر آن «ذو» بوده، در اصل به معناى «صاحب» آمده است. اما فلاسفه و اصحاب معانی آن ‌را به معنای حقیقت و گوهر اشیاء – چه جوهر باشد یا عرض – به کار می ‌برند. البته این اصطلاح در کلام عرب وجود ندارد.[۴]
مفهوم «ذات الصدور» این است که خداوند از صاحب و مالک دل ‌ها با خبر است، این جمله کنایه از عقاید و نیات انسان ‌ها است؛ چرا که اعتقادات و نیات هنگامى که در دل مستقر شوند، گویى مالک قلب انسان می ‌گردند و بر آن حکومت می ‌کنند، و به همین دلیل این عقاید و نیات صاحب و مالک دل انسان محسوب می ‌شود.[۵]
۲ – هیچ راه بازگشتى وجود ندارد: بیقین قیامت و زندگى بعد از مرگ یک مرحله تکاملى نسبت به دنیا است، و بازگشت از آن به این جهان معقول نیست. آیا انسان می ‌تواند به دیروز باز گردد؟! آیا نوزاد می ‌تواند به دوران جنینى باز گردد؟ و آیا میوه ‌‏اى که از شاخه درخت جدا شده امکان دارد به شاخه برگردد؟ به همین دلیل بازگشت به دنیا براى اهل آخرت ممکن نیست.
گذشته از این، بر فرض چنین بازگشتى امکان پذیر باشد، مسلماً انسان فراموش ‌کار به همان روش پیشین خود ادامه خواهد داد. چنان ‌که در آیه ۲۸ سوره انعام اشاره شد که قرآن صریحاً چنین اشخاصى را تکذیب کرده، و می ‌گوید اگر باز گردند، همان برنامه پیشین را ادامه خواهند داد.[۶]

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. فاطر، ۳۷٫

[۲]. انعام، ۲۸٫

[۳]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۱۸، ص ۲۷۷- ۲۷۸، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۴]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص ۳۳۳، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

[۵]. فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏۲۶، ص ۲۴۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.

[۶]. تفسیر نمونه، ج ‏۱۸، ص ۲۸۰٫