در آیه ۱۲۸ سورۀ بقره آمده است: «رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَینْ‏ِ لَکَ وَ مِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّهً مُّسْلِمَهً لَّکَ وَ أَرِنَا مَنَاسِکَنَا وَ تُبْ عَلَیْنَا إِنَّکَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِیم»، آیا منظور از «أُمَّهً مُّسْلِمَهً» پیامبر اکرم(ص) و امّت ایشان است؟ معنای «أَرِنَا مَنَاسِکَنَا» چیست؟

پاسخ اجمالی

از حضرت ابراهیم(ع) دعایی در قرآن آمده است: «پروردگارا! ما را [با همه وجود] تسلیم خود قرار ده، و نیز از دودمان ما امتى که تسلیم تو باشند پدید آر، و راه و رسم عبادتمان را به ما نشان ده …».

برخی از مفسّران دربارۀ «أُمَّهً مُّسْلِمَهً» می گویند این تعبیر، عده ای از نسل ابراهیم(ع) را شامل می شود که از جمله آنها، پیامبر گرامی اسلام(ص) و امت او هستند که از نسل ابراهیم (ع) هستند. البته تفسیر دیگری نیز وجود دارد که منظور از امت در این آیه، تنها پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت آن حضرت است.

در مورد عبارت «أَرِنَا مَنَاسِکَنَا » نیز دو تفسیر وجود دارد:

یک. حضرت ابراهیم (ع) با این دعا از خداوند می خواهد که مناسک حج و عبادت درست را به او بیاموزد تا بتواند حج و عبادات را بر وجه صحیح، انجام دهد.

دو. از آن جا که کلمه مناسک به ضمیر «نا» اضافه شده، می توان نتیجه گرفت که ابراهیم(ع) افعالی را انجام داده و حال از خداوند می خواهد که حقیقت اعمال او را نشانش دهد تا بتواند بفهمد که کدام یک از آنها بیشتر مورد خواست خداوند است.

پاسخ تفصیلی

با توجه به سؤال که از دو موضوع تشکیل شده، پاسخ نیز در دو بخش بیان می شود

۱ – منظور از «مِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّهً مُّسْلِمَهً»

در سه دین بزرگ الاهی که امروزه وجود دارند (اسلام، مسیحیت، یهودیت) ابراهیم (ع) به عنوان یکی از مهم ترین و بهترین نمادها و الگوی خداپرستی معرّفی شده است. ابراهیم از جمله انبیایی است که امتحانات سختی را با موفقیّت پشت سر گذاشت و کارهای بزرگی چون ساخت کعبه را بر عهده داشت. همان طور که قرآن کریم از حضرت ابراهیم(ع) به عنوان یکی از بزرگ ترین پیامبران الاهی نام برده و از او به نیکی یاد کرده است: «کیست که از آیین ابراهیم روى گردان شود، جز کسى که خود را خوار و بى ‏ارزش کند و خویش را به نادانى و سبک مغزى زند؟ یقیناً ما ابراهیم را در دنیا [به امامت و رسالت‏] برگزیدیم، و قطعاً در آخرت از شایستگان است».[۱]

داستان های مختلف و دعاهای متنوّعی نیز از او در قرآن آمده است. یکی از آن دعاها، دعایی است که پس از ساختن کعبه از خداوند درخواست می کند: «پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده! و از دودمان ما، امّتى که تسلیم فرمانت باشند، به وجود آور! و طرز عبادتمان را به ما نشان ده و توبۀ ما را بپذیر، که تو توبه ‏پذیر و مهربانى!».[۲]

حال باید دید که مراد از «مِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّهً مُّسْلِمَهً» چه کسانی هستند و آیا تنها پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت(ع) را شامل می شود؛ یا این که پیامبر و امت او نیز بسان بسیاری از نسل ابراهیم(ع) از مصادیق این کلام هستند.

شایان ذکر است که کلمۀ «مِن» در آیۀ شریفه برای تبعیض است و اشاره به برخی از ذریّه ابراهیم(ع) دارد[۳] که جزو صالحان هستند. بنابراین، منظور از این تعبیر، همۀ نسل ابراهیم(ع) نیستند و تمام افراد از نسل او را شامل نمی شود؛[۴] اما علت این که ابراهیم(ع) برای تمام نسل خود دعا نکرد را می توان در این جست و جو کرد که یقیناً تمام امّت، نمی توانند مؤمن باشند و این از آن جهت است که عده ای از آنها راه حق را انتخاب نمی کنند. علاوه بر این، کلام خداوند که به ابراهیم(ع) گفت: «َإِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ»، نشان می دهد که در نسل آن حضرت عدّه ای از ظالمان قرار دارند و عهد خداوند بر آنها جاری نمی شود.[۵] از این رو، منظور خداوند در این آیه نمی تواند تمام نسل ابراهیم باشد. بنابراین، «امه مسلمه» عده ای از نسل ابراهیم(ع) را شامل می شود که از جمله، پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) هستند. [۶]

البته تفسیر دیگری نیز وجود دارد به این که منظور از امت در این آیه، تنها پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت ایشان است.[۷] شاهد بر این دیدگاه، آیۀ بعد است: «پروردگارا! در میان آنان پیامبرى از میان خودشان برانگیز، که آیات تو را بر آنان بخواند، و آنان را کتاب و حکمت بیاموزد، و [از آلودگى‏هاى ظاهرى و باطنى‏] پاکشان کند»،[۸] حال از آنجا که منظور از این رسول، حضرت ختمی مرتبت است. [۹] پس در آیه ۱۲۸ نیز منظور پیامبر اسلام و امت آن حضرت می باشند. در هر صورت به طور قطع و یقین این آیه شامل پیامبر و اهل بیت او می شود.

۲ – تفسیر «أَرِنَا مَنَاسِکَنَا»

در تفسیر عبارت «أَرِنَا مَنَاسِکَنَا» دو دیدگاه بیان شده است.

یک. حضرت ابراهیم(ع) با این دعا از خداوند می خواهد که مناسک حج و عبادت درست را به او بیاموزد تا بتواند حج و عبادات را به صورت صحیح آن انجام دهد.[۱۰] طبق این تفسیر، ابراهیم(ع) پس از ساخت کعبه اعمال حج و سائر عبادات را از خداوند درخواست می نماید تا بتواند آن را به گونه ای که مورد رضایت خداوند است، انجام دهد.

دو. از آن جایی که واژۀ «مناسک» به ضمیر «نا» اضافه شده است، باید نتیجه گرفت که ابراهیم(ع) کارهایی را انجام داده و با این دعا از خداوند می خواهد که حقیقت اعمال او را نشانش دهد تا بتواند بفهمد کدام یک از آنها بیشتر مورد خواست خداوند است. بنابر این، کلمه «مناسکنا»، این نکته را مى‏ رساند که خدایا حقیقت اعمالى که از ما به عنوان عبادت تو سر زده، به ما نشان بده، و نمی خواهد درخواست کند: که خدایا طریقه عبادت خودت را به ما یاد بده، و یا ما را به انجام آن موفّق گردان‏.[۱۱] البته علامه طباطبایی این وجه را به عنوان یکی از موارد محتمل در آیه ذکر کرده است.[۱۲]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. بقره، ۱۳۰٫

[۲]. بقره، ۱۲۸: «رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَینْ‏ِ لَکَ وَ مِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّهً مُّسْلِمَهً لَّکَ وَ أَرِنَا مَنَاسِکَنَا وَ تُبْ عَلَیْنَا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ».

[۳]. فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏۴، ص ۵۴، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.

[۴]. فیض کاشانى، ملا محسن، الأصفى فى تفسیرالقرآن، ج ‏۱، ص ۶۶، دفتر تبلیغات اسلامى، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ ق؛ طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج ۱، ص۳۹۳، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۵]. ر.ک: مفاتیح الغیب، ج ‏۴، ص ۵۴ ؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۳۹۳٫

[۶]. بیضاوى، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ج ۱، ص ۱۰۶، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.

[۷]. صادقى تهرانى، محمد، البلاغ فى تفسیر القرآن بالقرآن، ص ۲۰، مولف، قم، چاپ اول، ۱۴۱۹ ق.

[۸]. بقره، ۱۲۹٫

[۹]. طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج ‏۱، ص ۲۸۶، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۱۰]. مغنیه، محمد جواد، التفسیر المبین، ص ۲۵، بنیاد بعثت، قم، بی تا؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج ‏۱، ص ۳۹٫

[۱۱]. طبرسى، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج ۱، ص ۷۹، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷ش؛ قرشى، سید على اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج ۱، ص ۲۴۲، بنیاد بعثت – تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۷ ش.

[۱۲]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱، ص ۲۸۴٫

ش