چرا در آیه ۱۲۵ سوره انعام خداوند فرموده «یَشْرَحْ صَدْرَه» و نفرمود: «یَشرَح قلبَه»؟

پاسخ اجمالی

در آیه مورد پرسش می خوانیم: «فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ کَذلِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذینَ لا یُؤْمِنُون»؛[۱] آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه اش را براى (پذیرش) اسلام، گشاده می سازد و آن کس را که به خاطر اعمال خلافش بخواهد گمراه سازد، سینه اش را آن چنان تنگ می کند که گویا می خواهد به آسمان بالا برود این گونه خداوند پلیدى را بر افرادى که ایمان نمی آورند قرار می دهد.
«شرح»، به معنای گستراندن است که البته در اصل برای پهن کردن گوشت و امثال آن استعمال شده است.[۲] و «صدر» در این آیه شریفه به معنای سینه انسان که صندوق قلب به شمار می رود، بکار رفته[۳] و کنایه از روح و فکر است.[۴]
«صدر»، ظرف علم و عرفان و شناخت بشمار می رود و بسط آن، به معنای گسترده کردن آن است به گونه ای که توانایی حمل معارف الهی را داشته باشد و آن را رد نکند،[۵] بلکه آماده پذیرفتن نور و ایمان باشد.[۶]
«شرح صدر»، وسعت روح و بلندى فکر و گسترش افق عقل آدمی است.[۷] کسی که خدا سینه اش را گسترده کرده باشد، در مقابل خدا تسلیم خواهد بود و پذیرای هر گونه اعتقاد و دستوری خواهد بود که از جانب خدا به او برسد. چنین شخصی چشم بصیرتش چنان نوری دارد که بر اعتقادات حق و اعمال صالح می تابد و آنها را روشن کرده و می بیند. اما در مقابل، کسی که چشم دلش کور است، بین حق و باطل و راست و دروغ نمی تواند تمایزی بدهد.[۸] و این موضوعى است که با مدّ نظر قرار دادن روحیات افراد به خوبى قابل تشخیص است. بعضى اشخاص به گونه ای روحشان باز و گشاده است که آمادگى پذیرش هر واقعیتى را دارند، اما به عکس بعضى روحشان آن چنان تنگ و محدود است که گویا راهى و جایى براى نفوذ هیچ حقیقتى در آن وجود ندارد.[۹]
هنگامی که این آیه نازل شد، از پیامبر اسلام(ص) پرسیده شد: شرح صدر چیست؟ آن حضرت فرمود: «نورى است که خدا در قلب هرکسی که بخواهد می افکند و در پرتو آن، روح او وسیع می شود». پرسیدند: آیا نشانه اى دارد که بتوان آن را شناخت؟ فرمود: «بله، نشانه‏ آن توجه به سراى جاویدان و دامن‏ بر چیدن از زرق و برق دنیای فریبنده و آماده شدن براى مرگ، قبل از فرا رسیدن مرگ است».[۱۰]
می توان گفت؛ مفهوم «شرح صدر» که در قرآن به گونه های مختلفی مانند «یَشرَح صدرَه»، «مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً»،[۱۱] «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک»[۱۲] وارد شده، یک اصطلاح به معنای ذکر شده است و نیز به معنای داشتن حوصله فراوان، استقامت و شهامت و تحمل بار مشکلات است[۱۳] که نمی توان در آن دخل و تصرف کرد و کلمات دیگری را بجای «صدر» بکار برد.
در تفاوت بین قلب و صدر گفته شده: همان طور که قلب ظاهری و مادی مرکز زندگی حیوانی است و صدر صندوقچه آن است و آن را احاطه کرده، قلب باطنی و روحانی نیز مرکز زندگی روحانی انسان است و صدر آن را احاطه کرده. بنابر این، قلب، مرکز صدر و سینه است و صدر مرتبه وسیع تر و ثانوی نورانی قلب است. از این رو، نسبت دادن حالات مختلف با یکدیگر فرق می کنند. لذا اموری مانند ایمان، اطمینان، خشوع، سلامت، قساوت، هدایت، کوری و مهر شدن به قلب نسبت داده می شود ولی به صدر منسوب نمی شود. در مقابل، اموری مانند مخفی کردن، آشکار کردن، پنهان ساختن، علنی کردن، تنگ شدن، وسیع شدن و منبسط گشتن به صدر منتسب شده ولی به قلب نسبت داده نمی شود.[۱۴]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. انعام، ۱۲۵.

[۲]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص ۴۴۹، دارالقلم‏، الدار الشامیه، دمشق، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

[۳]. ر.ک: مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۶، ص ۲۰۶ – ۲۰۷، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۶۰ش.

[۴]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۵، ص ۴۳۴، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۵]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۷، ص ۳۴۱، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۶]. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۶، ص ۳۲.

[۷]. تفسیر نمونه، ج ‏۵، ص ۴۳۵.

[۸]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۷، ص ۳۴۲.

[۹]. تفسیر نمونه، ج ۵، ص ۴۳۶.

[۱۰]. عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج ۱، ص ۷۶۷، اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.

[۱۱]. نحل، ۱۰۶.

[۱۲]. شرح، ۱.

[۱۳]. تفسیر نمونه، ج ۱۳، ص ۱۸۷.

[۱۴]. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۶، ص ۲۰۷.