لطفاً در مورد آیه «لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا»، توضیحاتی بفرمایید. با تشکر

پاسخ اجمالی

خداوند متعال در قرآن کریم در ارتباط با تکالیف و وظایفی که متوجه بندگان کرده، می فرماید: «لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها، لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ…»؛[۱] خداوند هیچ کس را جز به اندازه توانش تکلیف نمى ‏کند، هر کس هر کار خیرى کسب کرده به سود او است، و هر کار بدى کسب نموده به زیان او است.
آنچه در این آیه محور بحث است، واژه «وسع» می باشد.
راغب اصفهانی در معنای «وسع» می گوید: «السَّعَهُ تقال فی الأمکنه، و فی الحال، و فی الفعل کالقدره و الجود».[۲]
«وسع» از «سعه» – به فتح س و ع- به معناى فراخى و گسترش است، خواه در مکان باشد؛ مانند «أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَهً فَتُهاجِرُوا فِیها».[۳] خواه در حال؛ مثل «لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ مِنْ سَعَتِهِ».[۴] و خواه در فعل باشد؛ نظیر «وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ».[۵]، [۶]
بر اساس این تعریف، مفسران می گویند وسع، به معناى توانایی و تمکن،[۷] کنایه از ظرفیت نفس است.[۸] اضافه آن به نفس(وُسْعَهَا) شامل هر گونه توان نفسانى از قدرت دریافت، اراده، اختیار و اعمال می شود و هر چه در طریق کمال این میدان ها وسیع تر و توان اندیشه و اراده بیشتر گردد، تکلیف و مسئولیت افزایش می یابد؛ یعنى در هر مرتبه ‏اى که وسعى مى ‏یابد همتش افزون ‏تر و ناتوانیش کمتر و تکلیف و مسئولیتش بیشتر و یا شدیدتر می گردد.[۹]
علامه طباطبائی می گوید؛ کلمه «وسع» به معناى توانایى و تمکن است، اصل در آن وسعت مکانى بوده، بعدها قدرت آدمى چیزى نظیر ظرف تصور شده، که افعال اختیارى آدمى از آن صادر مى  شود، در نتیجه کارهایى که از انسان سر مى  زند در حدود قدرت و ظرفیت او است، حال یا کم است و یا زیاد، و آنچه از آدمى سر نمى ‏زند ظرفیتش را نداشته، در نتیجه این استعمال، معناى وسعت به طاقت منطبق شده، و در آخر طاقت را وسع نامیده، گفتند: (وسع آدمى) یعنى طاقت و ظرفیت قدرت او.[۱۰]
وی معتقد است، تمام حق خدا بر بنده این است که شنوایی و طاعت داشته باشد،«وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا» و معلوم است که انسان تنها در پاسخ فرمانى طاعت مى ‏گوید که اعضا و جوارحش بتواند آن فرمان را انجام دهد؛ چرا که اطاعت به معناى مطاوعه است؛ یعنى تأثیر پذیرى قوا و اعضاى آدمى در اثر فرمان کسى که به او امر مى‏ کند. اما چیزى که مطاوعه بردار نیست؛ مانند این که به کسى امر کنند که با چشم خود بشنود، و با گوش خود ببیند، و یا در آن واحد در چند مکان دور از هم حاضر شود، چنین چیزى نه قابل اطاعت است، و نه آمر حکیم، تکلیفى مولوى در باره آن صادر مى ‏کند. پس اجابت نمودن فرمان خدا با سمع و طاعت، تحقق نمى ‏پذیرد، مگر در چهارچوب قدرت و اختیار انسان و این افعال مقدور و اختیارى است که انسان به وسیله آن براى خود نفع و یا ضرر کسب مى ‏کند. پس کسب، خود بهترین دلیل است بر این که آنچه آدمى کسب کرده و متصف به آن شده، وسع و طاقت آن را داشته است.
از این بیان به خوبى روشن می شود که جمله «لا یُکَلِّفُ اللَّهُ …» کلامى است مطابق با سنتى که خداوند در بین بندگانش جارى ساخته، و آن سنت این است که از مراحل ایمان آن مقدار را بر هر یک از بندگان خود تکلیف کرده که در خور فهم او باشد، و از اطاعت آن مقدارى را تکلیف کرده که در خور نیرو و توانایى بنده باشد، و نزد عقلا و صاحبان شعور نیز همین سنت و روش معمول و متداول است.[۱۱]
بنابر این، خداوند در تکالیفى که کرده، هم توان جسمى و امکانات مادى و ابزارهاى موجود را در نظر گرفته، و هم توان فکرى و میزان معرفت انسان ها را لحاظ کرده است؛ لذا همان گونه که تکلیف یک ثروت مند در انفاق مال با تکلیف یک فقیر فرق دارد، تکلیف انسان هاى آگاه و روشن با افراد عوام نیز فرق دارد. ممکن است یک عمل از شخصى عمل نیک و شایسته تلقى شود و همان عمل از شخص دیگرى عمل بد و ناپسند به حساب آید.
آنچه از جمله دوم آیه «لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ» استفاده می شود؛ این است که تکلیفى که از جانب خداوند متوجه انسان شده، براى تنظیم زندگى و به نفع او است و براى خدا هیچ گونه سودى ندارد. تنها کسى که از آن سود مى ‏برد خود انسان است. بعضى از تکلیف ها محدودیت مى ‏آورد ولى همین محدودیت باعث ایجاد نظم و انضباط در جامعه و در نتیجه رفاه و آسایش انسان مى ‏گردد.
اکنون که تمام انسان ها تحت تکلیف هستند، روشن است که هر کار خوبى انجام دهند براى آنها و هر کار بدى که از آنها سربزند، باز براى آنها است و اگر به تکلیف عمل کرد سودى مى ‏برد و اگر عمل نکرد زیان مى  بیند.[۱۲]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. بقره، ۲۸۶.

[۲]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص ۸۷۰، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

[۳]. نساء، ۹۷٫ «مگر سرزمین خدا، پهناور نبود که مهاجرت کنید»؟!

[۴]. طلاق، ۷٫ «آنان که امکانات وسیعى دارند، باید از امکانات وسیع خود انفاق کنند».

[۵]. اعراف، ۱۵۶٫ «و رحمتم همه چیز را فراگرفته است».

[۶]. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج ‏۷، ص ۲۱۷، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.

[۷]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۲، ص ۴۴۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۸]. طالقانى، سید محمود، پرتوى از قرآن، ج ‏۲، ص ۲۷۸، تهران، شرکت سهامى انتشار، چاپ چهارم، ۱۳۶۲ش.

[۹]. همان.

[۱۰]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۲، ص ۴۴۳؛ موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۲، ص ۶۸۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.

[۱۱]. همان، ص ۴۴۳- ۴۴۴٫

[۱۲]. جعفری، یعقوب، کوثر، ج‏ ۲، ص ۵۵، بی جا، بی تا.