تفسیر آیات ۹، ۱۰ و ۱۱ سوره هود چیست؟

پاسخ اجمالی

در این آیات؛ گوشه هایى از حالات روانى و نقاط ضعف اخلاقى افراد بی ایمان و کم ظرفیت در برابر مشکلات و ناراحتی ها و قطع برکات الهى از طرفی  و ظرفیت انسان های نیکوکار از طرف دیگر تشریح شده است.
نتیجه جمع بندی مفاهیم آیات مورد بحث این است: گاهى خداوند به عنوان آزمایش، نعمتى را در اختیار انسان قرار می دهد و سپس آن را از او می گیرد، در چنین حالتى معمولاً انسان دچار ناامیدى و ناسپاسى می شود؛ و گاهى هم خداوند پس از رنجى که به انسان رسیده گشایشى در زندگى او به وجود می آورد، در این حالت نیز نوع انسان ها دچار شادمانى مغرورانه و خودستایى می شوند، به گمان این که این نعمت در اثر تلاش خود آنها به دست آمده است. در هر دو حالت، انسان از خدا غافل می شود، در حالت اول با ناامیدى و ناسپاسى، از خدا دور می شود و در حالت دوم با غرور و خودستایى، خدا را از یاد می برد. در این میان، بندگان خوب خدا و آنها که ایمان و تقوا دارند و کارهاى شایسته انجام می دهند، حساب دیگرى دارند؛ آنها اسیر تمایلات نفسانى خود نمی شوند و همه چیز را از خدا می دانند.
 

پاسخ تفصیلی

در آیات مورد پرسش؛ گوشه هایى از حالات روانى و نقاط ضعف اخلاقى افراد بی ایمان و کم ظرفیت در برابر مشکلات و ناراحتی ها و قطع برکات الهى و پُرظرفیتی انسان های نیکوکار تشریح شده است.[۱]
«وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَهً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ کَفُورٌ»؛[۲] و اگر از جانب خویش، نعمتى به انسان بچشانیم، سپس آن  را از او بگیریم، بسیار نومید و ناسپاس خواهد بود!
در این آیه شریفه، از سرشت انسان سخن رانده، تا بفهماند صفتى که براى انسان ذکر شده خاص کفار نیست، بلکه صفت نوع بشر است.[۳] برخی از مفسّران نیز گفته اند مقصود از لفظ «انسان» در آیه، کافرانی اند که نسبت به خداى حکیم جاهل و نادان هستند و نمی دانند که او نعمتى را به بنده اش نمی دهد و از وى باز نگیرد جز از روى مصلحت و حکمت.[۴]
به هر حال؛ چنین انسان هایی هنگامى که در ناز و نعمت فرو می روند، چنان خودباختگى و غرور و تکبر بر آنها چیره می‏شود که همه چیز را فراموش می کنند، چنان که خداوند در آیه بعد می فرماید: «وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ»؛[۵] و اگر نعمت هایى بعد از ناراحتی ها به این انسان برسد چنان مغرور می شود که می گوید دیگر همه مشکلات و ناراحتی هاى من برطرف شد و هرگز باز نخواهد گشت، و به همین جهت، شادى و سرور بی حساب و فخر فروشى و غرور بی جا سر تا پاى او را فرا می گیرد، آن چنان که از شکر نعمت هاى پروردگار غافل می گردد.
احتمال دیگرى در تفسیر جمله «ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی» نیز وجود دارد و آن این که؛ هنگامى که این گونه اشخاص، گرفتار مشکلات و گرفتاری ها می شوند و سپس به‏ لطف پروردگار این مشکلات جاى خود را به نعمت ها می دهد، آنها می گویند شدائد گذشته کفاره گناهان ما بود، و تمام معاصى ما با آن شسته شد، ما دیگر پاک و پاکیزه شدیم!، و از مقربان درگاه خدا و به همین دلیل نیازى به توبه و بازگشت به درگاه او نداریم![۶]
سپس خداوند در آیه بعد در مقام استثناء می فرماید: «إِلاَّ الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ أَجْرٌ کَبیرٌ»؛[۷] تنها افراد با ایمان که صبر را در برابر شدائد و حوادث سخت زندگى پیشه کرده اند و در همه حال از اعمال صالح فروگذار نمی کنند، از تنگ نظری ها و ناسپاسی ها و غرور، و تکبر بر کنارند که براى آنها، آمرزش و اجر بزرگى است.
بر اساس این آیه شریفه؛ یأس و کفران به وقت نزول بلا و تکبر و فخر به وقت نزول نعمت، ویژگی افرادی است که تربیت توحیدى ندارند، ولى انسان های با ایمان و دارای عمل صالح نه در وقت بلا مأیوس مى‏شوند و نه به وقت نعمت دست و پاى خویش را گم می کنند، در جاى دیگر آمده است: «…وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ»؛[۸] و کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، آمرزش و پاداش بزرگ از آن آنهاست. این نشان می دهد که صبر با عمل صالح از ایمان منفک نیست، آمدن صبر به جاى ایمان به مناسبت آن است که مقام، مقام صبر است. استقامت و عمل صالح به وقت نعمت و گرفتارى موجب مغفرت و پاداش بزرگ است.[۹]
نتیجه جمع بندی مفاهیم آیات مورد بحث این است:
گاهى خداوند به عنوان آزمایش، نعمتى را در اختیار انسان قرار می دهد و سپس آن را از او می گیرد، در چنین حالتى معمولاً انسان دچار ناامیدى و ناسپاسى می شود؛ و گاهى هم خداوند پس از رنجى که به انسان رسیده گشایشى در زندگى او به وجود می آورد، در این حالت نیز نوع انسان ها دچار شادمانى مغرورانه و خودستایى می شوند، به گمان این که این نعمت در اثر تلاش خود آنها به دست آمده است و از روى غرور می گوید: بدی ها و رنج ها از من دور شد!
در هر دو حالت، انسان از خدا غافل می شود، در حالت اول با ناامیدى و ناسپاسى، از خدا دور می شود و به این فکر نمی افتد که ممکن است خداوند توانا بار دیگر آن نعمت را به او بدهد و در حالت دوم با غرور و خودستایى، خدا را از یاد می برد و نعمتى را که در اختیار دارد حاصل هوش و تلاش خود می داند و به این فکر نمی افتد که خدا این نعمت را به او داده است.
در این میان، بندگان خوب خدا و آنها که ایمان و تقوا دارند و کارهاى شایسته انجام می دهند، حساب دیگرى دارند؛ آنها اسیر تمایلات نفسانى خود نمی شوند و همه چیز را از خدا می دانند. آنها در حالى که نعمتى از آنها سلب می شود ناسپاسى نمی کنند و مأیوس نمی شوند و همواره چشم امید به درگاه خدا دارند و در حالى که گشایشى در زندگى آنها حاصل شود، به خود مغرور نمی شوند و آن را نشانه اى از لطف و عنایت خداوند می دانند؛ همان گونه که حضرت سلیمان(ع) وقتى آن جلال و عظمت و پادشاهى و قدرت را در خود دید، فروتنانه گفت: «…این از فضل پروردگار من است، تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را به جا می آورم یا کفران می کنم؟! و هر کس شکر کند، به نفع خود شکر می کند و هر کس کفران نماید (به زیان خویش نموده است، که) پروردگار من، غنىّ و کریم است!».[۱۰]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۹، ص ۳۱، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۲]. هود، ۹.

[۳]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۰، ص  ۱۵۶، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق؛ ‏جعفری، یعقوب، کوثر، ج ‏۵، ص ۱۸۷، هجرت، قم، چاپ اول، بی تا؛ ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: عبدالشافی محمد، عبدالسلام، ج ‏۳، ص  ۱۵۳، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.

[۴]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏۵، ص ۲۲۰، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏۱۷، ص  ۳۲۲، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.

[۵]. هود، ۱۰.

[۶]. تفسیر نمونه، ج ‏۹، ص ۳۱ – ۳۲.

[۷]. هود، ۱۱.

[۸]. فاطر، ۷.

[۹]. قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج ‏۴، ص ۴۵۸ – ۴۵۹، بنیاد بعثت، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.

[۱۰]. «… هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنی‏ أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَریم»؛ نمل، ۴۰.