در آیات ابتدایی سوره توبه یک جا به مشرکان ۴ ماه از عید قربان مهلت می دهد و جای دیگر می گوید پس از تمام شدن ماه های حرام مشرکان را بکُشید، آیا این تناقض نیست؟

پاسخ اجمالی

با نازل شدن سوره توبه، پیامبر گرامی اسلام(ص) مأموریت پیدا کرد تا اعلام کند، کسانی که با مسلمانان پیمان دارند و به پیمان خود وفادار باقی مانده اند، عهد و پیمانشان معتبر شمرده شد و زمان انقضای آن، همان زمانی است که در متن پیمان نامه قید شده است. اما کسانی که با پیامبر(ص) عهد و پیمان بسته اند ولی حرمت آن را رعایت نکرده و پیمان شکنی کردند، عهدشان باطل شده و اعتباری ندارد. این افراد و نیز کسانی که اصلاً پیمانی نداشتند، مدت زمانی به آنان مهلت داده شد تا فرصت انتخاب داشته باشند؛ یا اسلام را انتخاب کنند یا چاره دیگری بیاندیشند.[۱]
درباره مدت مهلتی که به آنها داده شده، آیه دوم سوره توبه می گوید: «مشرکان چهار ماه فرصت دارند[۲] تا تصمیم نهایی خود را بگیرند».
اما در آیه پنجم همین سوره چنین آمده: «وقتی که ماه های حرام به پایان رسید، مشرکانی که توبه نکرده و بر بت پرستی خود باقی مانده اند را بکشید».[۳]
با مقایسه این دو آیه، یک شبهه پیش می آید که ماه های حرام عبارت است از: رجب، ذی القعده، ذی الحجه و محرّم، و اگر بگوییم که مهلت مشرکان تا پایان ماه های حرام است، با آن مهلت چهارماه، هماهنگ نخواهد بود؛ زیرا انتهای چهار ماه، در ماه ربیع الاول واقع می شود؛ در حالی که انتهای ماه های حرام، پایان ماه محرم است و فاصله روز عید قربان(روز اعلام این حکم) تا پایان ماه محرم، فقط یک ماه و بیست روز خواهد بود.
مفسران، در پاسخ به این اشکال گفته اند: منظور از ماه های حرام در آیه پنجم، ماه های حرام معروفی که در آیه ۳۶ سوره توبه بدانها اشاره شده[۴] نیست؛ بلکه منظور همین چهارماهی است که در آیه دوم به مشرکان مهلت داده شده بود(از ۱۰ ذی حجه تا ۱۰ ربیع الاول)؛ لذا در این مدت چهارماهه، کشتن مشرکان ممنوع شده، و از آن به ماه های حرام یاد شده است.
بنابراین، «ال» در عبارت «الأشهر الحرم» برای عهد ذکری است و اشاره به همان چهارماه مذکور در آیه دوم همین سوره دارد.[۵]
این نظر مفسران، مورد تأیید روایات وارده از جانب معصومین(ع) نیز می باشد.
امام صادق(ع) – در توضیح ماه های حرام اشاره شده در آیه پنجم- می فرماید: «این ماه های حرام، از روز نحر(عید قربان) تا دهم ماه ربیع الاول است».[۶]
برخی از نقل های اهل سنت نیز موافق با همین قول است.[۷]
اما برخی از مفسران، با این مبنا که شروع این مهلت چهارماهه، از زمان نزول آیات ابتدایی سوره توبه که در ماه شوّال بوده؛ ابتدای این چهار ماه را، ماه شوّال دانسته و انتهای آن را ماه محرّم، گفته اند. طبق این نظریه، منظور از ماه های حرام، همان ماه های حرام مشهور است که با اتمام ماه محرّم، به پایان می رسند.[۸]
این نظر را صاحب تفسیر «روح البیان» ارائه کرده، اما آن را مستند به دلیل نقلی نکرده است.[۹]
همچنین در منابع اهل سنت، نظر دیگری از «قتاده»[۱۰] نقل شده که می گوید:
پیامبر(ص) با گروهی از قریش پیمان داشت و مدت انتهای آن، چهار ماه بعد از روز عید قربان بوده است. ولی کسانی که با پیامبر عهد و پیمانی نداشتند، مدت مهلت آنها، پایان ماه های حرام، یعنی پایان ماه محرّم بوده است.[۱۱]
بنابراین، قتاده، افرادی را که موضوع آیه «أَرْبَعَهَ أَشْهُرِ» هستند، متفاوت از افرادی می پندارد که موضوع آیه «ألْأَشْهُرُ الْحُرُمُ» می باشند.
در پایان به عنوان جمع بندی می توان گفت: قول اول به دلیل این که مورد تأیید احادیث است، از اعتبار بیشتری برخوردار است؛ هر چند که ممکن است گفته شود قول سوم، با دو آیه اول سوره برائت، به نوعی سازگاری دارد.
اما قول دوم ضعیف ترین احتمال است؛ چرا که این نظر مورد تأیید روایات معتبر نیست.
اضافه بر این، پذیرفتن قول دوم، مستلزم آن است که مهلت چهارماهه از دوماه قبل از نزول آیه آغاز شده باشد و  پس از گذشت نیمی از زمان مهلت به پایان برسد که این موضوع بر خلاف حکمت و عقل خواهد بود.

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

^[۱]. برگرفته از «وضعیت برخی مشرکان پس از نزول سوره توبه»، سؤال ۴۶۴۸۳.

[۲]. «فَسیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَهَ أَشْهُرِ»؛ توبه، ۲٫

^[۳]. «فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ»؛ توبه، ۵٫

[۴]. « إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فی‏ کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَهٌ حُرُم‏».

^[۵]. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۹، ص ۱۵۱، قم، دفتر انتشارات اسلامى‏، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

^[۶]. عروسی حویزی، عبد علی، نور الثقلین، محقق، رسولی محلاتی، هاشم، ج ۲، ص ۱۸۷، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.

^[۷]. ر.ک: طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تأویل القرآن، محقق، شاکر، احمد محمد، ج ۱۴، ص ۱۰۰، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.

[۸]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۵، ص ۱۳، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۹]. حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج ۳، ص ۳۸۸، بیروت، دارالفکر، بی تا.

[۱۰]. یکی از مفسرین معروف صدر اسلام؛ ر.ک: «معرفی تفاسیر مجاهد، قتاده و زجاج»، سؤال ۲۱۴۳۰.

^[۱۱]. سیوطى، جلال الدین، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، ج ۳، ص ۲۱۳، قم، کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى، ۱۴۰۴ق.‏