براساس روایات مختلف، مذهب تشیع به رجعت اعتقاد دارد. بعد از شهادت امام زمان(عج)، همه امامان یا بعضی از آنان دوباره با بدن مادی خودشان به دنیا بازمی گردند.برخی مانند احمد امین به اشتباه، رجعت را با تناسخ یکی انگاشته، از این رو شیعه را قائل به تناسخ می داند.

در تحلیل نسبتِ رجعت با تناسخ، نکات ذیل قابل توجه است:

۱ – تفاوت رجعت با تناسخ

رجعت در چند نکته با تناسخ تفاوت دارد که مهم ترین آنها عبارتند از:یک. عدم قطع علقه نفس از بدن: این دیدگاه معتقد است با مرگ، علاقه نفس از بدنِ خود به طور کامل قطع نمی شود. آنان علاقه دیدار ارواح انسان های مرده از خانواده هایشان ـ که در روایات مختلف (کلینی، ۱۳۶۵: ۳ / ۲۳۰، باب ان المیت یزور اهله) وارد شده است ـ را یکی از ادله ادعای فوق یاد می کنند. (طباطبایی، ۱۳۸۱: ۸۸) بر این اساس، در واقع انفصال مطلق نفس از بدن و عالم ماده تحقق نمی یابد؛ ازاین رو تعلق دوباره و کامل نفس به بدن خویش ممکن است و از مقوله تعلق نفس به بدن بیگانه نیست تا محذور تناسخ لازم آید.

امام خمینی(ره) نظریه استاد خود مرحوم شاه آبادی را چنین گزارش می کند:یمکن ان یقال ان علاقه الروح بعد الموت باقیه بالنسبه الی البدن فانه دار قراره و نشوه و ماده ظهوره. فعلیه فلااشکال فی احیاء الموتی فی هذا العالم. و یمکن ان یقال ان الاحیاء عباره عن النمل ببدنه الحسی او المثالی المنتقل معه فی هذا العالم کما الامر فی الرجعه ای تصحیحه باحدالوجهین. (امام خمینی، ۱۴۱۰: ۱۷۴ و ۱۷۵)

امام در ادامه، دیدگاه میرداماد در سر زیارت اموات مبنی بر بقای علاقه روح به بدن پس از مرگ را ذکر می کند.به دیگر سخن، تناسخِ محال، تعلق نفس به بدن سابق خود نیست؛ بلکه به بدن بیگانه است، که این قسم از تناسخ در رجعت جاری نمی شود؛ چراکه با فرض بقای علقه نفس به بدن سابق خود، عنوان بیگانه بر بدن سابق صدق نمی کند.

صدرالمتألهین در توجیه زنده شدن همراهان حضرت موسی بعد از ابتلا به صاعقه آسمانی و عدم لزوم تناسخ از آن می نویسد:اذا کان البدن واحدا و کان التعلق متعددا فلایلزم ذلک و لعل الأبدان ـ فیما نحن فیه ـ لم تفسد بالکلیه و لم تخرج عن صلوح تعلق النفس بها. (صدرالمتألهین، ۱۳۶۶: ۲ / ۴۱۶) دو. حصول کمال برای رجعت کنندگان: یکی از محذورات تناسخ، لزوم حرکت قهقرایی یا رجوع از کمال و فعلیت به نقص و قوه است، که در تعلق نفس انسان به کالبد انسان دیگر یا حیوان لازم می آید.

این مشکل، در رجعت لازم نمی آید؛ چون امکان کسب تکامل برای رجعت کنندگان با درجه متوسط، با بازگشت به دنیا و بدن پیشین وجود دارد؛ اما درباره انسان های کامل نظیر پیامبر| و امامان باید گفت: شأن، منزلت و کمال حقیقی آنان، نقش هدایت گری، تربیتی و تعلیمی است، که با شهادت (مرگ اختراعی) به این غایت و کمال خود نائل نگشتند و در حقیقت به حرکت قسری مبتلا شدند. از آنجاکه حرکت قسری دائمی نیست (القسری لایدوم)، تحصیل کمال مزبور با رجعت و بازگشت به حیات دنیوی دوباره ممکن و قابل دسترسی می شود.

علامه طباطبایی در پاسخ به استحاله رجعت به دلیل رجوع ما بالفعل الی ما بالقوه می نویسد: انما یلزم المحال المذکور فی الحیاه الموتی بعد الموت الطبیعی و هو ان تقارن النفس و البدن بعد خروجها بالقوه الی الفعل خروجا تاما. اما الموت الاختراعی الذی یکون بقسر قاسر کقتل او مرض فلایستلؤم محذورا فان من الجایز ان یستعد الانسان لکمال موجود فی زمان بعد زمان حیاته الدنیویه الاولی او یستعد لکمال مشروط بتخلل حیاه ما فی البرزخ. (طباطبایی، ۱۴۱۷: ۲ / ۱۰۷)

نکته قابل توجه اینکه ظاهر عبارت فوق، اختصاص رجعت به امواتی است که نه با مرگ طبیعی، که با مرگ اختراعی از دنیا رفته باشند؛ اما در دیدگاه برخی دیگر، مانند صدرالمتألهین ـ که رجعت را به انسان های کامل مختص می دانند ـ رجعت شامل هر دو نوع مرگ می شود. (صدرالمتألهین، ۱۳۶۶: ۵ / ۷۵)ازاین رو رجعت انسان های کامل، حرکت و رجوع به نقص نیست؛ بلکه حرکت رو به تحصیل کمال مضاعف و حرکت اشتدادی است. علامه ابوالحسن قزوینی رفیعی با سه اصل (یعنی «عُلقه نفس به بدن»، «ولایت کلیه و نقش تعلیمی و تربیتی پیامبر و امامان»، و «عدم دوام حرکت قسری») به تبیین رجعت پرداخته است. (ر.ک: رفیعی قزوینی، ۱۳۶۸)

۲ – تمثّل مثالی

دیدگاهی در تفسیر رجعت معتقد است حیات و بدن انسان هایی که به دنیا برمی گردند مادی و جسمانی نیست؛ بلکه از نوع وجود عالم مثالی است؛ یعنی آنان با بدن مثالی در دنیا ظاهر می شوند و مردم به این نکته توجه ندارند. (امام خمینی، ۱۳۸۲: ۱۴۲) مرحوم شاه آبادی صورت متمثل را صورت متمثل بدن حسی یا مثلی می داند.

پس روح بعد از مرگ، در قالب و حیات برزخی باقی می ماند و در نهایت، هنگام رجعت، به صورت های بدن دنیوی متمثل می شود؛ چنان که فرشتگان بر پیامبران و حضرت مریم متمثل می شدند. «فَأَرْسَلْنَا إِلَیْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَو یًّا». (مریم / ١٧) ازاین رو اصلاً روح به بدن مادی تعلق نمی گیرد تا بحث تناسخ مطرح شود.دراین باره باید گفت ادعای فوق در حد احتمال است. از سوی دیگر، حشر و نشر رجعت کنندگان با سایر مردم و تحمل آزار و رنج های جسمانی مثل زخمی یا کشته شدن در جنگ، بدن مادی را بیشتر تأیید می کند.

۳ – انشا نفس بدن دنیوی

برخی عرفا بر این باورند که نفوس مجرده انسان های کامل در عالم برزخ ـ از جمله روح پیامبر| و امامان(ع) ـ دارای ولایت تکوینی است. به این معنا که روح آنان همچنان می تواند در امور جهان، مثل عالم ماده دخل و تصرف نماید. یکی از این امور، خلق و ایجاد بدن مادی برای خودشان در صورت لزوم است؛ مثلاً در روایات آمده است که امام علی(ع) در هنگام احتضار، در کنار محتضر حاضر می شود.

حال اگر در یک سانحه ای صدها یا هزاران انسان بمیرند، حضور حضرت با بدن مثالی اصلی چگونه تحقق خواهد یافت؟ در اینجاست که عرفا می گویند: روح حضرت به انشا و خلق چندین بدن مثالی می پردازد. در مسئله رجعت نیز روح امام می تواند عین بدن دنیوی یا مثل آن را خلق و ایجاد نماید. در واقع در رجعت، نفس به بدن دیگر تعلق نمی گیرد؛ بلکه بدن جدید ایجاد می شود و اصلاً شبهه تناسخ پیش نمی آید.

منبع:پرسمان