یکی از انواع تفسیر قرآن که در روایات، همچنین میان مفسران گذشته به طور کم رنگ وجود داشت، «تفسیر موضوعی» است؛ یعنی در آن، موضوع خاصى در نظر گرفته شده و تمام آیات مربوطه ملاحظه می شود تا نظر قرآن درباره آن موضوع به دست آید – این روش بویژه امروزه یک ضرورت به شمار می رود –
با فواید و ویژگی هایی که تفسیر موضوعى دارد، می توان آن را علتی برای روی آوردن به این نوع از تفسیر دانست – برخی از فواید مهم تفسیر موضوعی عبارت اند از:
۱ – رفع ابهام هایى که در نگاه نخست در بعضى آیات قرآن به چشم می خورد؛
۲ – آگاهى از شرایط، ویژگى‏ها، علل و نتایج موضوعات و مسائل مختلفى که در قرآن مطرح است؛
۳ – به دست آوردن یک تفسیر جامع درباره موضوعات قرآنى؛
۴ – به دست آوردن اسرار و پیام هاى تازه قرآن از راه انضمام آیه ها به یکدیگر –
 

پاسخ تفصیلی

درباره تعریف تفسیر، نمایه «معنای تفسیر و ترجمه و فرق میان آنها»، سؤال ۲۶۲۶۳ را مطالعه کنید، اما درباره تفسیر موضوعی در بخش های زیر بحث می کنیم –
تعریف تفسیر موضوعی
معانى آیات قرآن را دو گونه می توان مطالعه کرد؛ یکى با ترتیب سوره هاى قرآن که معمولاً کتاب هاى تفسیر قرآن بر این روش است که از سوره «فاتحه» آغاز و به سوره «ناس» ختم می شود، این نوع تفسیر را می توانیم «تفسیر مسلسل» (پشت سر هم)، بنامیم – نوع دیگرى از تفسیر نیز وجود دارد که در آن موضوع خاصى در نظر گرفته شده و تمام آیات مربوطه ملاحظه می شود تا نظر قرآن درباره آن موضوع به دست آید که به آن تفسیر موضوعی می گویند –[۱]
در حقیقت، تفسیر موضوعى تنها در رساندن پیام هاى قرآن کوشیده و به جنبه هاى فنى آن چندان کارى ندارد، مگر تا اندازه اى که به موضوع بحث مربوط باشد –[۲] این روش بویژه امروزه یک ضرورت به شمار می رود؛ زیرا جهان‏ امروز در انتظار آن است که پیام هاى قرآن را دریافت کند و تشنه به دست آوردن مسائل مطرح شده در این کتاب آسمانى است؛ تا ببیند چه گوهرهاى تابناکى را براى بشریت و براى ابدیت به ارمغان آورده و کدام دریچه هاى سعادت را براى همیشه به روى انسان ها باز کرده است؟
گفتنی است؛ برخی از تفاسیر ترتیبی، به تناسب آیه، از موضوع خاصی نیز بحث می کنند؛ که به نوعی، به طور پراکنده، تفسیر موضوعی را نیز دربردارند –
انگیزه تفسیر نویسى به شیوه موضوعى، رسیدن به دریافت هاى قرآنى است که پاسخ گوى نیازهاى جامعه باشد؛ لذا بحث در تفسیر موضوعى کاملاً قرآنى است، اگرچه احیاناً براى تبیین مفاد و شرح مراد کلام خدا، از عقل و نقل هم استفاده شود، ولى نکته مهم در بحث، تنها بهره گیرى از قرآن است –
با این وصف مشاهده می شود که برخى، مباحث اسلامى را که گاه در آن به آیاتى نیز استناد شده است، تفسیر موضوعى به حساب می آورند؛ در حالى که جنبه‏ فراشمولى دارند و در آنها، تنها نظر قرآن خواسته نشده است – بنابراین باید چنین مباحثى را از مسائل اسلامى به شمار آورد، نه تفسیر موضوعى که جنبه اختصاصى دارد –[۳]
پیشینه تفسیر موضوعی
در گذشته، اصطلاح «تفسیر موضوعى» بسیار کم رنگ بود – به نظر می رسد که واژه «تفسیر موضوعى» یک‏ اصطلاح جدیدى است که بر بعضى از تفسیرهاى معاصر اطلاق شده؛[۴] امّا این که آیا این قسم از تفسیر در گذشته نیز وجود داشته یا نه، به دو دیدگاه می توان اشاره کرد:
۱ – در تفاسیر گذشته این نام کمتر به چشم می خورد؛ ولى می توان مشابه حرکت معاصر در تفسیر موضوعى را در زمان هاى گذشته نیز جست وجو نمود –
۲ – تفسیر موضوعى به طور کلى اصطلاح نو ظهورى بوده و ریشه یابى تاریخى آن، امر بیهوده ای است –
به نظر می رسد دیدگاه نخست صحیح باشد؛ چرا که تفسیر موضوعى به معناى فراهم آوردن آیات مشابه در لفظ و محتوا و هم مضمون است که مجموع آنها در یک جا دسته بندى و درباره آن بحث و بررسى شود – به تعبیر دیگر، آیات گوناگون در یک موضوع از تمام قرآن که در حوادث و فرصت هاى مختلف نازل شده، گردآورى و جمع بندى شود و از مجموع آنها نظر قرآن درباره ابعاد آن موضوع روشن گردد، و این امرى است که سابقه طولانى دارد –[۵]
با این تعریف می توان گفت که؛ تفسیر موضوعى در متون گذشته، سابقه اى دیرینه داشته و به زمان تألیف کتاب هاى «آیات الاحکام» باز می گردد که سابقه تاریخى آن به قرن دوم هجرى می رسد؛ مانند «احکام القرآن» تألیف محمّد بن سائب کلبى (متوفاى ۱۴۶ق) –
در سخنان پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) نمونه هاى فراوانى آمده که شیوه گردآورى آیه هاى مربوط به یک موضوع و جمع بندى و استفاده از آنها را به ما آموخته است – که شاید چند نمونه زیر براى اثبات این مطلب کافى باشد –
۱ – در روایت معروفى که به عنوان وصیّت و موعظه پیامبر اکرم(ص) به «عبداللَّه‏ بن مسعود» در منابع حدیثی آمده،[۶] نمونه هاى زیادى از این معنا وجود دارد، به طورى که می توان گفت این روایت به طور کلى بر محور تفسیر موضوعى دور می زند، از جمله هنگامى که در نکوهش دنیا سخن می گوید می فرماید: «اى ابن مسعود! احمق کسى است که طالب دنیاى زودگذر باشد» سپس پیامبر(ص) براى بی اعتبار بودن زرق و برق این جهان به آیاتی از قرآن کریم[۷] استدلال می نماید – همچنین بحث هاى دیگرى پیرامون «ذکر اللَّه» و «انفاق در راه خدا» و «مکارم اخلاق» و غیر آن با اتکاى به جمع بندى آیات قرآن، در این حدیث شریف مطرح شده است -‏
۲ – در روایتی؛ امام صادق(ع) معنا و اقسام «کفر» را بیان فرموده، آن را پنج گونه می داند و برای هرکدام به آیاتی استشهاد می کند[۸] که می توان آن را «کفر از نگاه قرآن» نامید –
۳ – نمونه جالب دیگر همان چیزى است که در حدیث معروف امام موسى بن جعفر(ع) براى «هشام بن حکم» بیان شده است؛ امام(ع) در بخشى از این حدیث، براى اثبات مقام عقل و خرد آیات مربوط به «اولو الالباب» را در قرآن جمع آورى فرموده است –[۹] جمع بندى این آیات شریفه و ملاحظه آنها در کنار هم؛ بینش عمیقى به انسان در مورد فهم معناى «اولو الالباب» و مقام و موقعیت آنها می دهد، و این کارى است که فقط از تفسیر موضوعى ساخته است –
اقسام تفسیر موضوعى‏
تفسیر موضوعى در یک تقسیم بندى، دو قسم دانسته شده است:
الف – تفسیر موضوعى اتحادى: تنها در مورد یک موضوع مستقل قرآنى بحث می کند؛ مانند بحث معاد، امامت، عصمت، انسان، فرشتگان، خداشناسى و – – –
ب – تفسیر موضوعى ارتباطى: در این قسم، دو موضوع مرتبط با هم (مانند ایمان و عمل صالح، توحید و شرک و – – -) مورد بررسى قرار می گیرد و آیات آن کنار هم جمع آورى می شود تا نظر قرآن درباره ابعاد مختلف آن روشن گردد –[۱۰]
روش های تفسیر موضوعی
دو روش براى تفسیر موضوعى مطرح است:
یک – نخست همه مسائل مطرح شده در قرآن را بیرون آورند، سپس آیه هاى مربوط به هر یک را جدا و در یک جا گردآورده و با در نظر گرفتن مجموع آن آیات، موضوع را با نظمى طبیعى و به ترتیب، بررسى می کنند – در حقیقت، این گونه تفسیر موضوعى، پاى سخن قرآن نشستن و گوش فرادادن به آن است، تا قرآن براى ما سخن بگوید و پیام خود را برساند و نقش ما تنها گرفتن پیام هاى قرآن است –
دو – مسائل و نیازهای زندگی را از متن واقعیت دریافت کرده، سپس پاسخ آنها را از قرآن جست وجو می کنند، با این باور که قرآن، همواره پاسخ گوى نیازهاى روز است – به دیگر سخن؛ با الهام گرفتن از نیازهاى ملموس زندگی، با قرآن به گفت وگو می نشینند، پرسش ها را مطرح می کنند و پاسخ هاى آن را از قرآن می خواهند –[۱۱]
براى کسانى که می خواهند به تفسیر موضوعى بپردازند، توجه به چند نکته لازم است:
۱ – کسى که می خواهد به تفسیر موضوعى بپردازد، باید به آیات و مفاهیم قرآنى به طور کامل آشنا باشد و یک دوره تفسیر ترتیبى را دیده باشد –
۲ – مفسر در جمع بندى و نتیجه گیرى از آیه ها؛ به دقت، ظرافت، ذوق و آگاهى و احاطه به آیه هاى قرآن و تفاسیر نیاز دارد – کسانى که بی دقت و بدون احاطه به آیه هاى قرآن و تفاسیر به تفسیر موضوعى بپردازند، ناخودآگاه دچار لغزش خواهند شد –
۳ – هر آیه قرآن، داراى ابعاد مختلفى است و در موضوعات گوناگونى قابل استفاده است، مفسر باید به این نکته توجه نماید و به تمام ابعاد آیه ها توجه داشته باشد –
۴ – موضوعات مطرح شده در قرآن فراوان است، مفسر باید همه موضوعات را با تلاش و حوصله به دست آورد و مورد بررسى قرار دهد تا تفسیر موضوعى جامع و فراگیرى شکل گیرد – چنین کارى نیاز به گروه مفسران دارد و از عهده یک شخص خارج است، لذا تشکیل گروه مفسران ضرورى به نظر می رسد –[۱۲]
فواید تفسیر موضوعی
فواید تفسیر موضوعى به طور فشرده عبارت اند از:
۱ – رفع ابهام هایى که در نگاه نخست در بعضى آیات قرآن به چشم می خورد؛
۲ – آگاهى از شرایط، ویژگى‏ها، علل و نتایج موضوعات و مسائل مختلفى که در قرآن مطرح است؛
۳ – به دست آوردن یک تفسیر جامع درباره موضوعات قرآنى؛
۴ – به دست آوردن اسرار و پیام هاى تازه قرآن از راه انضمام آیه ها به یکدیگر –[۱۳]
ویژگی هاى تفسیر موضوعى‏
علاوه بر آن که تفسیر موضوعى، امروزه یک ضرورت است، ویژگی هایى دارد که در تفسیر ترتیبى کمتر می توان یافت؛ از جمله:
الف – والایى در هدف:‏ هدف در تفسیر ترتیبى فهم معانى قرآن است – در این تفسیر، مفسّر، در برابر هر آیه نشسته می کوشد تا به مدلول آن پى ببرد؛ با قطع نظر از این که آن مفهوم، مورد نیاز مخاطب یا پاسخ گوى نیاز روز باشد یا نباشد – بر خلاف تفسیر موضوعى که سعى دارد به دیدگاه هاى قرآن در مسائل مورد نیاز دست یابد و به عنوان نظریّات وحیانى به مخاطبان عرضه دارد – بدیهى است که این هدف از ارزش والایى برخوردار است –
ب – ژرف نگرى‏: در تفسیر ترتیبى، با توجه به گستره وسیع آیات و ابعاد مختلف‏ آنها، مباحث متنوّع و دامنه دارى مطرح می گردد – – -، در حقیقت، در آنها بحر طویلى مطرح است و نمی توان چندان درنگ و تعمّق نمود – بر خلاف تفسیر موضوعى که درباره یک یا چند موضوع مرتبط با هم به بحث می نشیند و شتاب ندارد و نمی خواهد هر چه زودتر به انتهاى قرآن برسد؛ زیرا چنین تعهّدى ندارد و تا هر جا که شرایط فراهم بود پیش می رود – بنابراین، تفسیر ترتیبى گرچه فراگیر است، اما علوم و معارف قرآنى به طور اجمال و احیاناً سطحى مورد بحث قرار می گیرد؛ اما در تفسیر موضوعى، ژرف نگرى و عمق اندیشه حکم فرما است – بنابراین موضوع تفسیر، به شیوه ترتیبى، وسیع ولى تا اندازه اى سطحى است و در تفسیر موضوعى محدود اما عمیق است –
ج – نقش اثباتى: در تفسیر ترتیبى مفسر در نقش مخاطبى ساده که پیش روى استاد زانو زده است، تنها مستمع و شنونده است و بدون هیچ پیش فرضى آنچه را قرآن می گوید می شنود؛ قرآن اعطا می کند و مفسر می پذیرد؛ اما در تفسیر موضوعى مفسر تنها شنونده نیست؛ بلکه در نقش یک هم سخن و هم بحث با قرآن سخن می گوید و با آن محاوره می کند؛ مفسر از قرآن می پرسد و قرآن پاسخ می دهد –
موضوع فرضیه ها را بر قرآن عرضه می کند و نظر قرآن را درباره آنها جویا می شود و پس از پاسخ اولیه، دوباره آن را مطرح می کند و پاسخ دیگر می طلبد –[۱۴]
با فواید و ویژگی هایی که تفسیر موضوعى دارد، می توان آن را علتی برای روی آوردن به این نوع از تفسیر دانست –
معرفی برخی کتب تفسیر موضوعی
برخی از کتاب های تفاسیر موضوعى عبارت اند از:
۱ – پیام قرآن، در ده جلد، تألیف آیت اللّه مکارم شیرازى و همکاران؛
۲ – منشور جاوید قرآن، در دوازده جلد، تألیف آیت اللّه جعفر سبحانى؛
۳ – تفسیر موضوعى قرآن مجید، در چهارده جلد، تألیف آیت اللّه جوادى آملى؛
۴ – معارف قرآن، در سه جلد، تألیف محمّد تقى مصباح یزدى؛
۵ – تفسیر الموضوعى للقرآن الکریم، در دوازده جلد، تألیف سمیع عاطف الزین –

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱] – جمعى از نویسندگان‏، آشنایى با قرآن‏، ص ۱۱۲، تهران، امیر کبیر، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش –

[۲] –  معرفت، محمد هادى، تفسیر و مفسران، مترجمان، خیاط، علی، نصیری، علی، ج ‏۲، ص ۵۲۶، قم،  مؤسسه فرهنگى التمهید، چاپ اول، ۱۳۷۹ش –    

[۳] – همان، ص ۵۲۹ – ۵۳۰ –

[۴] – علوى مهر، حسین، آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران‏، ص ۳۶۳ – ۳۶۴، قم، مرکزجهانى علوم اسلامى‏، چاپ اول، ۱۳۸۴ش –

[۵] – مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن‏، ج ‏۱، ص ۲۱ – ۲۲، تهران، دار الکتب الاسلامیه‏، چاپ نهم، ۱۳۸۶ش؛ سبحانى تبریزى، جعفر، مفاهیم القرآن‏، ج ۱، ص ۸، قم، موسسه الامام الصادق(ع)، چاپ چهارم، ۱۴۲۱ق؛ آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران، ص ۳۶۴ –

[۶] – ر -ک: طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، ص ۴۴۷، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ‏۷۴، ص ۹۴، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق –

[۷] – حدید، ۱۹؛ زخرف، ۳۳ و ۳۴؛ اسراء، ۱۹ –

[۸] – کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ‏۲، ص ۳۸۹ – ۳۹۱، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق –

[۹] – همان، ج ‏۱، ص ۱۳ –

[۱۰] – آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران، ص ۳۶۴ – ۳۶۵ –

[۱۱] – ر -ک: تفسیر و مفسران، ج ‏۲، ص ۵۲۷ –

[۱۲] – ر -ک: پیام قرآن، ج ‏۱، ص ۳۳ – ۳۴ –

[۱۳] – همان، ص ۲۴ –

[۱۴] – تفسیر و مفسران، ج ‏۲، ص ۵۲۸ – ۵۳۹ –