چرا آمار زنانی که در قرآن و احادیث از آنها به نیکی یاد شده بسیار کمتر از مردان است؟

پاسخ اجمالی

در نگاه اسلام، زن و مرد باید هدف مشترکی – که همان رسیدن به اوج قله ی کمال انسانی است- را دنبال کنند و به منظور دست یابی به این هدف، هر دو به یک میزان توانمند می باشند و تفاوت جنسیت ها که لازمه ی خلقت است، نه نقشی در ایجاد یا افزایش این استعداد و توانمندی دارد و نه نقشی در ارزش گذاری دینی پس نه کمال زن در این است که جایگاهی مثل جایگاه مرد داشته باشد و نه بر مردان رواست که بر جنسیت مردانه خود ببالند –

از نظر مکتب اسلام:

۱ – زن، مظهر و نماد جمال و ظرافت و سکونت است –

۲ – زن، مایه ی آرامش مرد و مرد، تکیه گاه و مسئول و سرپرست زن است –

۳ – تقرب به خدا، بهره مندی از نتیجه ی عمل صالح، پا نهادن در مسیر سلوک در گرو جنسیتی خاص نیست –

۴ – تفاوت های زن و مرد در احکام، نه از روی ظلم و مردسالاری که برخاسته از مسئولیت بیشتر مرد و وظیفه ی فزون تر او در قبال خانواده و جامعه است –

از این رو اگر بپذیریم که آمار زنان در قرآن و احادیث- کمتر است و کمتر از داستان و قصه ی زندگی آنان سخن رفته است این نه بدان جهت است که مردان نسبت به زنان برتری و فضیلت دارند بلکه بدان خاطر است که زن به جهت شرایط جسمی و مسئولیتی که در منزل و خانواده دارد کمتر در جامعه حضور فیزیکی دارد –

شاهد گفتار ما داستان مربوط به بلقیس، حاکم یمن بوده است که به صورت نسبتا مفصل در قرآن آمده است –

علاوه بر این که توجه به تعبیرات متون دینی در باره زنان نمونه ضروری به نظر می رسد – تعبیراتی که در باره ی آسیه، مریم، حضرت خدیجه و فاطمه (س) و – – – در روایات و قرآن آمده در شأن کدامیک از مردان غیر از معصوم آمده است! –

آسیه با این که معصوم نبود بعنوان الگوی بشریت (چه زن و چه مرد) معرفی شده است و – – -، یعنی، نباید فقط به کمیت بیانات و گفته ها توجه داشت و کیفیت و نوع گفتار را نادیده گرفت –

پاسخ تفصیلی

اگر چشم ها را بر واقعیت نبندیم و پدیده ها را آن چنان که هست ببینیم و نه آن چنان که خود می پسندیم، آن گاه نظر کرده و نظر دهیم، می یابیم که نه کمال زن در این است که جایگاهی مثل جایگاه مرد داشته باشد و نه بر مردان رواست که بر جنسیت مردانه خود ببالند –

واقعیت آن است که پیکره ی خلقت انسانی از دو نیمه ی مستقل، اما هماهنگ آفریده شده است (مرد و زن) –

آنچه به مردان و زنان برتری می دهد تکاپو در جهت تحقق انسانیت است؛ یعنی تبدیل استعداد به سرمایه در حال گردش – و از دریچه ی وحی و خرد اسلامی ـ قرآنی، تفاوتی بین جنسیت زن و مرد نیست، مگر آن مقداری که لازمه ی نظم و نظام به هم پیوسته آفرینش است –

لازم است از درون مایه های اندیشه دینی؛ یعنی قرآن و سنت اصیل پیامبر و اهل بیت (ع) بیشتر بهره گیریم –

گونه ها و ابعاد منزلت زن

منزلت و جایگاه زن در اسلام را می توان از سه بعد بررسی کرد:

الف- عنوان و شخصیت انسانی

۱ – زن، نماد و مظهر ظرافت، جمال و سکونت است – هر موجودی مظهر نامی از نام های الاهی است؛ زیرا خلقت که از اوصاف فعلی خداست (و نه از اوصاف ذاتی او) عبارت است از: تجلی خالق در چهره ی مخلوق های گوناگون – چنان که حضرت علی (ع) فرموده است: «همه حمدها مخصوص خدایی است که خود را از طریق آفریده ها به مخلوقاتش نمایاند» [۱] و [۲]

از نگاه قرآنی، راز آفرینش زن و تأسیس نهاد خانواده و پیوند زناشویی چیزی فراتر از گرایش های غریزی و کامیابی های موقت است –

«و از نشانه های خدا این است که از جنس خودتان، همسرانی برای شما آفرید تا به واسطه ی آنها آرام گیرید و میان شما دوستی و رحمت قرار داد – بی تردید در این خلقت و دوستی (مودت) نشانه ها و آیاتی است برای آنان که می اندیشند» – [۳]

۲ – تمامی امتیازهای نژادی، جنسیتی و  – – – پوچ است و «ارجمندترین موجودات نزد خدا، باتقواترین آنهاست» – [۴]

۳ – دعوت همه پیامبران (ع)، و خطاب همه ی کتاب های آسمانی فقط به جنس بشر است و جملگی ندا می دهند که: « هر که از من تبعیت کند از من است» – [۵]

۴ – جایگاه زن در آفرینش آن جاست که مرزی برای پیروزی ها، داشتن ها و رسیدن ها ندارد – «ای انسان! تردیدی نداشته باش که تو هرچند با سختی به سوی پروردگارت در تلاشی و نهایت او را ملاقات خواهی کرد» – [۶] «هر کس در گرو کسب و کار خود است» – [۷] «برای هر آنچه که تلاش کنی، مالکش می شوی و انسان بهره مند، به زودی نتیجه سعی و تلاش خود را می بیند» – [۸]

۵ – هر که بنده ی خدا باشد به او نزدیک است، چه مرد باشد چه زن –

«هرگاه بندگانم از تو می پرسند که خدا کجاست؟ بگو نزدیک است – من نزدیکم و اجابت می کنم خواست دعا کنندگان را» – [۹]

۶ – رسیدن به زندگی و حیات طیب (پاک و دلپذیر) دو شرط دارد: عمل صالح و ایمان به خدا (خواه مرد خواه زن) –

«هر کس کار شایسته کند ـ چه زن باشد چه مرد ـ ولی مؤمن باشد و قطعاً او را با بهره مندی از زندگانی پاکیزه ای حیات می بخشیم و جزایی فراتر از عملش به او می دهیم» – [۱۰]

۷ – هر آن که پا روی حقایق گذارد، به لعنت الاهی دچار می شود –

«کسانی که کافر شدند و در حالی از این جهان رفتند که در کفرشان باقی بودند، لعنت خدا و ملائکه و همه ی مردم شاملشان می شود» – [۱۱]

آنچه از این آیات به دست می آید؛ طرف خطاب خداوند انسان است – آدمی، در گرو ایمان و عقیده و عمل خود بوده و “ر چه بکارد همان بدرود” چه مرد باشد چه زن، و زن در نگاه وحی، در موضع شخصیت “انسان” است و جنسیت، تأثیری در خطوط اصلی تکالیف و شخصیت انسان ها ندارد –

اینک به تحلیل بعد دیگری از جایگاه و مکانت زن در مکتب اسلام می پردازیم:

ب- زن در نردبان عرفان و آسمان معرفت

۱ – نه خدا، ویژه مردان است و نه معرفت، گوهری است که دست زن را نامحرم دانسته و از عرضه شدن به اینان طفره می رود – ترقیات معنوی تابع این فرمول اند: معرفت، محبت، اطاعت، قرب –

حال، فرقی نمی کند که چه کسی و چه مقدار در طلب معرفت و علم و حکمت گام نهد، مهم آن است که هدایت را قدر بدانیم و آن گاه است که شامل این وعده ی الاهی می شویم:

«آنان که در راه ما جهاد نمایند، به شاهراه های قرب به خدا می رسند» – در این وادی، بسیاری پا نهادند: مرد و زن – و قرآن کریم دو اسوه ی خوب و دو اسوه ی عبرت را یاد می نماید:

«خداوند برای کسانی که ایمان آوردند، نمونه ای را ـ به عنوان مثال ـ یاد می کند: “مسر فرعون” را – او که (از کفر و کردار فرعون ناراضی بود و) دعا کرد: پروردگارا برای من در نزد خودت خانه ای در بهشت قرار بده و مرا از فرعون و کردارش نجات بخش و مرا از دست مردم ستمگر برهان» – [۱۲]

و اسوه ی خوب دیگر حضرت مریم (ع) است که در سوره ی تحریم آیه ی ۱۲ از ایشان توصیف فرموده است: ” – – -و ما از روح خود در او دمیدیم و او کلمات پروردگار خود و کتابهایش را تصدیق کرد و او از فرمانبرداران بود” –

همچنان که نمونه ی مردم بد را با نقل واقعیت دو زن بد (همسر حضرت نوح و حضرت لوط) بیان می نماید – [۱۳] در این آیات، این زنان خوب و بد، برای همگان مثال آورده شده و نه فقط برای زن ها!

۲ – سرمایه ی مهم راه سلوک، “قلب” و “دل شکستگی” است و زنان سرمایه دارتر از مردان هستند: “راه های ترقی و تعالی انسان متفاوت است – یکی راه فکر و دیگری راه ذکر، زنان در راه ذکر و مناجات که راه دل است و راه عاطفه و شور و علاقه و محبت؛ اگر موفق تر از مردها نباشند یقیناً همتای مردها هستند” – [۱۴]

۳ – رسول اکرم (ص) فرمودند: «بهترین علم توحید و بهترین عبادت استغفار است» – [۱۵] واضح است که در دسترسی به این گونه علوم نیز بین زن و مرد امتیازی وجود ندارد –

۴ – اگر تقوا داشته باشیم به معنویت می رسیم و تقوا نیز در انحصار گروهی خاص نیست –

«کسی که تقوا و صبر را مراعات نماید ] به هدف می رسد [ و خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند» – [۱۶]

و اما هر کسی که از روزی که همگان در مقابل دادگاه محاسبه الاهی و از رو در رو شدن با خدا، هراس داشته باشد و نفس خود را از هوس بازدارد، پس ] بداند که بی تردید [ جایگاه او بهشت است» – [۱۷]

خلاصه: وجود نمونه ای متعدد از زنان عارفه در هر عصر و مکان، خود بهترین شاهد بر باز بودن راه سلوک و عرفان فرا روی زنان است –

ج- جایگاه زن در احکام و قوانین الاهی

به نظر می رسد آنچه موجب ایجاد سؤال و تردید در خصوص جایگاه زن در مکتب اسلام شده، وجود پاره ای احکام در مورد زنان است که با ملاحظه ی کلی ساختار احکام و نقش جنسیت در آنها، می توان اشکال را برطرف نمود –

احکام اسلامی ـ با نگاه جنسیتی ـ چند دسته اند:

۱ – احکام مشترک: مثل روزه، نماز، حج و  – – –

۲ – احکام ویژه ی زنان: مثل مسائل عادات ماهیانه

۳ – احکامی که به نظر تبعیض آمیزند: مثل ارث زن، دیه زن و  – – –

به طور کلی علت وجود احکام ویژه و احکام دوگانه (ظاهراً تبعیضی) چند چیز است:

۱ – مرد، مسئول مخارج خانواده است و بایستی امکانات مالی بیشتری در اختیار او قرار گیرد – (از اینرو حق ارث او ـ البته فقط در مواردی ـ بیش از زن است) – [۱۸]

۲ – آن جا که در برخی روایات، از زن مذمت شده، زن با عنوان زن پرستی است نه زن به عنوان نوعی از بشر – (به عنوان نمونه: «زن عقرب است، اما نیش آن شیرین است» – [۱۹]

۳ – و نیز در بخشی از احادیث (به ویژه در نهج البلاغه) آن جا که به نکوهش زن پرداخته شده، زنان زمان حضرت امیر (ع) که در جنگ جمل (به فرماندهی عایشه) شرکت داشته مورد نظر بوده اند (خاص آن زمان و مکان) – [۲۰]

۴ – در مواردی که برخی احکام مثل: جهاد ابتدائی، قضاوت و  – – – از زنان برداشته شده، نه آن که از حقی محروم شده اند که این لطفی است از خدا تا زیر بار مسئولیتی سنگین که منافات با روحیه ی آرام و لطیف شان دارد نباشند –

حضرت امیرالمؤمنین (ع) می فرمایند: «زن، چونان گلی خوشبو و لطیف است نه بسان قهرمانی خشن و ضمخت» – [۲۱]

۵ – برخی احکام مانند زودتر به سن بلوغ رسیدن دختران از پسران و  – – – از آن روست که زن زودتر در پوشش تربیت قرار گیرد و جهت پروراندن نسلی به گستره ی تاریخ، آماه تر باشد – به ویژه که سن ازدواج دختران زودتر از پسران است –

۶ – برخی محدودیت ها و ممنوعیت ها از آن روست که حریم و مرزی نهاده شود تا جلوی مفاسد و خطرات احتمالی ـ که در جای خود بسیار مهم و لازم به پیشگیری اند ـ گرفته شود – مثلاً: به زنان دستور داده شده: خوب حرف بزنید اما صدا را نازک نکنید، «تا آن که در قلبش مرض و شیطنت است به شما طمع نوزد» – [۲۲]

۷ – همچنان که نقص و شر، نسبی اند، ترجیح و تقدیم مرد و زن نیز نسبی است – از این رو هرگاه محدودیت یا مذمتی در مورد زن می بینید، آن را نسبی بدانید – در اسلام، موارد متعددی است که به زن امتیازاتی داده شده از جمله:

حضرت رسول اکرم (ص) فرمودند: «اگر مشغول نماز مستحبی هستی و پدرت تو را خواند، نماز را قطع نکن، ولی اگر مادرت تو را خواند نماز را قطع نما» – [۲۳]

دستور صریح و روشن قرآن این است که: «با زنان ـ به ویژه ـ با رفتاری نیکو معاشرت نمایید» – [۲۴] ، [۲۵]

با توجه به اصل خلقت انسانی که از این جهت فرقی بین این دو گوهر موجود-زن و مرد- نیست و با توجه به این که در منابع اسلامی از هر دو شخصیت سخن گفته شده و تمجید شده است و تفاوت های زن و مرد برخاسته از مسئولیت بیشتر مرد و وظیفه ی فزون تر او در قبال خانواده و جامعه است، اگر بپذیریم که آمار زنان در قرآن و احادیث- کمتر است و کمتر از داستان و قصه ی زندگی آنان سخن رفته است این نه بدان جهت است که مردان نسبت به زنان برتری و فضیلت دارند بلکه بدان خاطر است که زن به جهت شرایط جسمی و مسئولیتی که در منزل و خانواده دارد کمتر در جامعه حضور فیزیکی دارد –

شاهد گفتار ما داستان مربوط به بلقیس، حاکم یمن بوده است که به صورت نسبتا مفصل در قرآن آمده است –[۲۶]

علاوه بر این که توجه به تعبیرات متون دینی در باره ی زنان نمونه ضروری به نظر می رسد – تعبیراتی که در باره ی آسیه، مریم ، حضرت خدیجه و فاطمه (س) و – – – در روایات و قرآن آمده در شأن کدامیک از مردان غیر از معصوم آمده است! –

آسیه با این که معصوم نبود بعنوان الگوی بشریت (چه زن و چه مرد) معرفی شده است و – – -، یعنی، نباید فقط به کمیت بیانات و گفته ها توجه داشت و کیفیت و نوع گفتار را نادیده گرفت –

جهت آگاهی بیشتر رجوع کنید به:

نظام حقوق زن در اسلام، مطهری، مرتضی –

زن در آیینه ی جمال و جلال، جوادی آملی، عبدالله –

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱] « الحمدلله المتجلی لخلقه بخلقه»، نهج البلاغه، خطبه ۱۰۸  –

[۲] جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه ی جمال و جلال، ص ۲۱، نشر اسراء، چاپ اول –

[۳] « و من آیاته أن خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذلک لآیات لقوم یتفکرون»، روم، ۲۱ –

[۴] حجرات، ۱۳ –

[۵] « فمن تبعنی فأنه منی»، ابراهیم، ۲۶ –

[۶] انشقاق، ۶

[۷] طور، ۲۱

[۸] نجم، ۳۹

[۹] بقره، ۱۸۶

[۱۰] « من عمل صالحاً من ذکر و انثی و هو مؤمن فلنحیینه حیاه طیبه – – -» نحل، ۹۷ –

[۱۱] «ان الذین کفروا و ما توا و هم کفار اولئک علیهم لعنه الله والملائکه والناس أجمعین»، بقره، ۱۶۱ –

[۱۲] «وضرب الله مثلاً للذین آمنوا إمراه فرعون إذ قالت رب ابن لی عندک بیتاً فی الجنه و نجنی من فرعون و عمله و نجنی من القوم الظالمین»،تحریم، ۱۱ –

[۱۳] « ضرب الله مثلاً للذین کفروا امراه نوح و امراه لوط – – -»تحریم، ۱۰ –

[۱۴] جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه ی جمال و جلال، ص ۱۹۷ –

[۱۵] «خیر العلم التوحید و خیر العباده الأستغفار»، اصول کافی، کلینی، ج ۲، ص ۵۱۷ –

[۱۶] یوسف، ۹۰  

[۱۷] نازعات، ۴۰ و ۴۱

[۱۸] برای آگاهی بیشتر از این که چرا ارث یا دیه زن نصف ارث یا دیه مرد است، رجوع شود به نمایه های:   تفاوت ارث زن و مرد در فقه اسلامى، سؤال ۱۱۶ (سایت: )؛ تفاوت دیه زن و مرد در فقه اسلامی، سؤال ۱۱۷ (سایت: )؛ موارد تساوی ارث زن و مرد، سؤال ۵۳۶ (سایت: ۵۷۹) –

[۱۹] نهج البلاغه، کلمات قصار، رقم ۶۱ –

[۲۰] مثلاً: نهج البلاغه، خطبه ۸۰، «ان النساء النواقص الایمان – – -» –

[۲۱] «فان المراه ریحانه و لیست بقهرمانه»، نهج البلاغه، نامه ۳۱ –

[۲۲] احزاب، ۳۲

[۲۳] جامع احادیث الشیعه، ج ۲۱، ص ۴۲۹-۴۲۸ –

[۲۴] «و عاشر و هن بالمعروف»، نساء، ۱۹ –

[۲۵] اقتباس از جواب شماره ۲۶۵ –

[۲۶] نک: تفسیر نمونه، ج‏۱۵، ص: ۴۴۴ به بعد –