چرا قرآن کریم رباخواران را به دیوانگان تشبیه کرده است؟
تفسیر آیه شریفه ۲۷۵ سوره بقره و مقصود از تشبیهی که در آن به کار گرفته شده است چیست؟
پاسخ اجمالی
۱ – رباخواران حرفه ای در همه شئون زندگی دیوانه وار عمل می کنند؛ مانند مس شدگان شیطان؛ زیرا جنونِ رباخواری، بر افکار و اوصاف و کارهای دیگر رباخوار اثر می گذارد. این گروه، نه تنها رباخواری را مانند بیع صحیح می دانند، بلکه در تجارتشان، ربا را اصل، و بیع را فرع می شمرند، در حالی که خدای سبحان، بیع را حلال و مشکل گشا شناساند و رباخواری را حرام و مشکل ساز.
۲ – حکم وضعی مال ربَوی، طبق نظام جاهلی، صحّت تملّک آن بود، ولی پس از اسلام یا پس از صدور حکم ربا، رباخوار مالکِ هیچ مقدار از مال ربوی نیست. حکم تکلیفی رباخوارانِ پیش از دو زمان مذکور با خداوند است.
۳ – کسانی که پس از آمدن حکم ربا، بر رباخواری اصرار ورزند و در قلب و عمل، منکر این ضروری دین باشند، در جهنّم جاودانه اند، ولی رباخوارانی که منکر اصل حرمت نیستند، تنها در جهنّم مکثی طولانی دارند.
پاسخ تفصیلی
در قرآن کریم درباره ربا می خوانیم: «الَّذینَ یأْکُلُونَ الرِّبا لا یقُومُونَ إِلاَّ کَما یقُومُ الَّذی یتَخَبَّطُهُ الشَّیطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ».[۱]
کسانى که ربا می خورند، [در قیامت] برنمی خیزند مگر مانند کسى که بر اثر تماسّ شیطان، دیوانه شده [و نمی تواند تعادل خود را حفظ کند گاهى زمین می خورد، گاهى بپا می خیزد]. این، به خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند ربا است [و تفاوتى میان آن دو نیست.]» در حالى که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام! [زیرا فرق میان این دو، بسیار است.] و اگر کسى اندرز الهى به او رسد، و [از رباخوارى] خوددارى کند، سودهایى که در سابق (قبل از نزول حکم تحریم) به دست آورده، مال اوست [و این حکم، گذشته را شامل نمی گردد] و کار او به خدا واگذار می شود [و گذشته او را خواهد بخشید.] امّا کسانى که بازگردند [و بار دیگر مرتکب این گناه شوند]، اهل آتشند و همیشه در آن می مانند.
مراد از «اکل»، مطلق تصرّف و عمل نابودساز است، مقصود از «ربا» عمل زیاده گیری یا مال زاید رَبَوی است.[۲]
«یتَخَبّطُهُ»: «خبط» رفتار ناهنجار و غیر متعادل داشتن است.[۳] «خَبْط عَشْواء» به رفتار ناهنجار شتری گفته می شود که بیناییش ضعیف است و به علت ضعف بینایی به طور غیر طبیعی راه می رود؛ گاه می ایستد، گاه به بیراهه می رود و گاه بازمی گردد و از هیچ خطری نمی پرهیزد. «خُباط» حالتی است مانند جنون؛ اما غیر از آن است.[۴] اگر کسی بر اثر نفوذ شیطان، گرفتار حالتی شود که رفتارش نامتعارف و ناهنجار باشد، می گویند: «یتخبّطُه الشیطان من المس». خدای سبحان تنها یک بار این تعبیر را در قرآن به کار برده است و آن هم برای رباخوار؛ زیرا که رفتار و افکار و حالات رباخوار دیوانه وار است.[۵]
تناسب این آیه با آیات قبل از آن
بعد از آیات انفاق،[۶] هفت آیه[۷] درباره ربا بدون هیچ گونه فاصله، آمده است که گویای ارتباط تنگاتنگ این دو (انفاق و ربا) است، هرچند ارتباطی از نوع ارتباط دو ضد با یکدیگر است؛ مانند توحید و شرک و حق و باطل؛ زیرا بر پایه آیات مربوط به ربا، ربا از هر جهت مقابل انفاق است؛ از این رو پس از ذکر آیات سراسر لطف و رحمت و مشوّق مؤمنان به انفاق، با شدیدترین تعابیر و هولناک ترین تهدیدها از رباخواری منع شده است.[۸]
راه و روش دیوانه وار رباخواران
از حصر «لا یقومونَ إلّا کَما یقوم» برمی آید که هرگز رباخوار مشی و روش عاقلانه ای ندارد؛ زیرا نفرمود «قیامش مانند قیام دیوانه است»، تا احتمال معقول بودن بعضی از کارهای دیگر او باشد، بلکه به صورت حصر فرمود که رباخوار قیام ندارد، مگر دیوانه وار.[۹]
سرّ اطلاق جنون درباره رباخوار
سرّ مخبّط بودن قیام رباخوار، آن است که تفکر اقتصادی او جنون آمیز و وارونه است؛ چون بر اساس منطق رباخواران، اقتصاد فقط ربوی است و ربا اصل و محور اقتصاد است و بیع، فرع و شبیه آن: «إنَّمَا البَیعُ مِثلُ الرِّبا». این تفکّر وارونه همه اوصاف و افعال رباخوار را مخبطانه و دیوانه وار می کند. بنابراین، جمله «إنَّمَا البَیعُ مِثلُ الرِّبا» زبانِ حالِ رباخواران و تشبیه مستقیم و نوعی مجادله و هجوم است که چرا ما را سرزنش می کنید؛ اگر ربا بد است، داد و ستد شما هم که مثل ربای ما است، پس آن هم باید بد باشد. این همان جدال باطل است.[۱۰]
تأثیر جنّ در جنون
مراد از «شیطان» در «یتَخَبَّطُهُ الشَّیطانُ مِنَ المَسّ»؛ یا مفهوم کلی «کلّ شریر» (هر شرّی) است که مصادیق آن، ابلیس و دیگر جنّیان و انسان های شرورند؛ یا فقط ابلیس است که از طایفه جنّ به شمار می رود.[۱۱] به هر تقدیر، از آیه استفاده می شود که شیطان در جنون بعضی از دیوانگان اثر دارد؛ هرچند شیطان شاید نتواند به صورت مباشرت و استقلالی چنین کند، بلکه اسباب طبیعی، اختلال اعصاب و بیماری های مغزی، علل قریب دیوانگی است و شیطان هم در طول آن اسباب لحاظ می شود، چنان که «ضُرّ» که همان «مرض» است، با اسباب طبیعی و ظاهری در بدن انسان پدید می آید؛ ولی به شیطان هم نسبت داده شده است: «أنّی مَسَّنِی الشَّیطانُ بِنُصبٍ و عَذاب»[۱۲] و «أنّی مَسَّنِی الضُّرُّ و أنتَ أرحَمُ الرّاحِمین».[۱۳] بنابراین، علل طبیعی جنون سبب نمی شود اثر شیطان را در جنون انکار کرد.[۱۴]
بیع مشکل گشا و ربای مشکل ساز
قرآن کریم پس از نقل سخن رباخواران که بیع را فرع و ربا را اصل قرار می دهند، بدون اعتنا به گفته آنان، اعلام می دارد خدای سبحان که زمامدار امور تکوین و تشریع است، بیع را حلال و ربا را حرام کرده است: «و أحَلَّ اللهُ البَیعَ و حَرَّمَ الرِّبا».
بیع و تجارت، مُجاز است و حلّال مشکلات و گشاینده گره های کور اقتصادی؛ ولی ربا حرام و گره ساز است و انسان ها را از بهره برداری صحیح از اموال خود محروم می سازد. مصالح بیع و مفاسد ربا پشتوانه تحلیل یکی و تحریم دیگری شده است.
حکم وضعی و تکلیفی مال ربوی
در صدر اسلام، پیش از نزول حکم ربا، برخی از مسلمانان رباخوار بودند. و با نزول آیه «فَلَهُ ماسَلَف» کیفر رباخواری درباره این دسته از مسلمانان منتفی شد.
غیر مسلمانان رباخوار در نظام اسلامی و پس از نزول حکم و قانون نیز هرچند مکلف به اجرای احکام فقهی اسلام اند و قانون درباره آنان به طور کامل اجرا می شود؛ ولی با پذیرش دین اسلام تفضلاً مشمول قاعده فقهی «الإسلام یجبّ ما قبله»(اسلام آوردن، کفر و گناه گذشته را از بین می برد)[۱۵] هستند و در نتیجه حکم «فَلَهُ ماسَلَف» آنها را نیز دربرمی گیرد. بر این اساس، پذیرش دین مبین اسلام، تفضّلاً سبب جبران تخلفات پیش از آن می شود، ولی پس از صدور حکم ربا یا پذیرش دین، هیچ کس اجازه ندارد باقیمانده طلب های ربوی را از مدیون دریافت کند و تنها اصل مال خود را مالک است، چنان که در قرآن کریم می خوانیم: «…اگر مؤمن [واقعى] هستید آنچه را از ربا [بر عهده مردم] باقى مانده رها کنید».[۱۶]
حکم «فَلَهُ ماسَلَف» شامل مسلمان رباخوار نمی شود، بلکه اطلاقاتی نظیر «و لا تَأکُلوا أموالَکُم بَینَکُم بِالباطِل»[۱۷] او را دربرمی گیرد و نسبت به اَسناد ربوی گذشته مدیون است و باقیمانده را هم باید باطل کند، هرچند توبه نماید.
نتیجه آن که؛ حکم وضعی اموال ربوی گذشته درباره غیر مسلمان رباخوار پس از اسلام آوردن، این است که اموال ربوی، مِلک او میشود، ولی حکم تکلیفی آن؛ یعنی رابطه او با خدا، به امر الهی واگذار شده است: «و أمرُهُ إلَی الله»، که شاید در قیامت بخشوده شود.[۱۸]
عذاب یکسان اصرار بر رباخواری و بازگشت به رباخواری
مورد «وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُون»، خصوص بازگشت به رباخواری پس از توبه نیست، بلکه کسی هم که پس از ابلاغ حکم تحریم ربا، همچنان بر رباخواری اصرار دارد، از جهنمیان جاوید در آن است. همین مطلب را از تقابل «عاد» با «فَانتَهی» نیز می توان فهمید؛ چون «فَانتَهی» خودداری کردن از رباخواری و «عاد» به قرینه تقابل، خودداری نکردن و ادامه دادن آن است؛ پس «عود» ادامه و اصرار و عادت به رباخواری را شامل می شود؛ در نتیجه می توان حکم خلود در آتش را برای افرادی دانست که پس از ابلاغ حکم حرمت، باز هم روش و عادت و برنامه خود را رباخواری قرار دهند؛ نه این که یک بارِ دیگر به رباخواری آلوده شوند. [۱۹] بنابراین، پس از پذیرش اسلام یا صدور حکم ربا، پافشاری بر رباخواری گذشته یا بازگشت به آن پس از توبه، سبب جاودانگی در جهنّم می شود؛ زیرا کسی که در قلب و عمل حرمت ربا را نپذیرد، منکر یکی از ضروریات دین شده است که سبب ارتداد و کفر او می شود و کافران و مرتدان، جاودانه در آتش جهنّم می سوزند، ولی کسی که در قلب معتقد به حرمت ربا است و آن را یکی از احکام نورانی اسلام می داند ولی در عمل اهل ربا است، در دوزخ جاودانه نیست و خلود درباره او به معنای مکث طولانی است.[۲۰]
خلاصه این که؛ صِرف انجام گناهان کبیره، سبب خلود و جاودانگی در جهنم نیست، بلکه ارتکاب کبیره به همراه کفر و ارتداد مستکبرانه و انکار جاحدانه ضروری دین، خلودآور است. راز تهدید رباخواران به خلود در آتش نیز آن است که غالب اصرارکنندگان بر رباخواری، التزام قلبی به حکم الهی ندارند و رباخواری از کفر درونی آنان سرچشمه می گیرد، پس تهدید خلود به سبب کفر درونی است نه ارتکاب عملی گناه کبیره.[۲۱]
منبع:اسلام کوئست
پی نوشت:
[۱]. بقره، ۲۷۵٫
[۲]. ر.ک: اسدی کاظمی، جواد بن سعد، مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، ج ۳، ص ۳۸، تهران، مرتضوی، ۱۳۸۹ق؛ جوادی آملی، عبدالله، تسنیم(تفسیر قرآن کریم)، محقق: الهی زاده، محمدحسین، ج ۱۲، ص ۵۱۹، قم، اسراء، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
[۳]. طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۴۱۰، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق؛ تسنیم(تفسیر قرآن کریم)، ج ۱۲، ص ۵۲۱٫
[۴]. ر.ک: جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح (تاج اللغه و صحاح العربیه)، محقق، مصحح، عطار، احمد عبد الغفور، ج ۳، ص ۱۱۲۱ – ۱۱۲۲، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
[۵]. تسنیم(تفسیر قرآن کریم)، ج ۱۲، ص ۵۲۲٫
[۶]. بقره، ۲۶۱ – ۲۷۴٫
[۷]. بقره، ۲۷۵ – ۲۸۱٫
[۸]. تسنیم(تفسیر قرآن کریم)، ج ۱۲، ص ۵۲۲؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۴۰۸ – ۴۰۹٫
[۹]. همان، ص ۵۲۵٫
[۱۰]. همان، ص ۵۲۶٫
[۱۱]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۴۱۲؛ تسنیم(تفسیر قرآن کریم)، ج ۱۲، ص ۵۲۷؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص ۴۵۴؛ ابو عبیده، معمر بن مثنی، مجازالقرآن، تحقیق، سزگین، محمد فواد، ج ۱، ص ۸۳، قاهره، مکتبه الخانجی، ۱۳۸۱ق.
[۱۲]. ص، ۴۱: «شیطان رنج و عذابى (از اضرار بدنى و اتلاف اموال و اولاد) به من رسانده است».
[۱۳]. انبیاء، ۸۳: «همانا مرا بیمارى و شدت و آسیب رسیده، و تو مهربان ترین مهربانانى».
[۱۴]. تسنیم(تفسیر قرآن کریم)، ج ۱۲، ص ۵۲۷٫
[۱۵]. ر.ک: موسوی بجنوردی، سید حسن، القواعد الفقهیه، محقق، مصحح، مهریزی، مهدی، درایتی، محمد حسین، ج ۱، ص ۴۵ – ۵۶، قم، نشر الهادی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
[۱۶]. بقره، ۲۷۸٫
[۱۷]. بقره، ۱۸۸: «و اموالتان را در میان خود به صورت نامشروع مخورید».
[۱۸]. تسنیم(تفسیر قرآن کریم)، ج ۱۲، ص ۵۳۴ – ۵۳۶؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۴۱۶ – ۴۱۷٫
[۱۹]. تسنیم(تفسیر قرآن کریم)، ج ۱۲، ص ۵۳۷؛ بلاغی نجفی، محمد جواد، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۲۴۵، قم، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
[۲۰]. تسنیم(تفسیر قرآن کریم)، ج ۱۲، ص ۵۳۸؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۴۱۸؛ فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۷، ص ۷۹ – ۸۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
[۲۱]. تسنیم(تفسیر قرآن کریم)، ج ۱۲، ص ۵۳۸٫
پاسخ دهید