این که گفته می شود؛ «تمام مخلوقات از جمله انسان، در خلقت خویش جبراً به قوانین و سنن الهی در کاینات تسلیم می باشند»، به چه معنا است؟

پاسخ اجمالی

با توجه به تفسیر آیات زیر، جمله ای که در پرسش آمده روشن می شود. در قرآن کریم می خوانیم:
۱ -«همه کسانى که در آسمان ها و زمین اند جز این نیست که [تکویناً] در برابر خداى رحمان سر بندگى فرود آرند».[۱] یعنی؛ هیچ معبودى براى مردم در آسمان ها و زمین از فرشتگان و انسان ها نیست، مگر این که به سوى خدا می آیند در حالتى که بنده و مطیع اویند و ادّعایى را که بت پرستان براى آنها می کنند ندارند. مالکیت خداوند نسبت به آنها به نحوى است که حتى خودشان نسبت به خویشتن یک چنین اختیار و مالکیتى نخواهند داشت، و هستى و موجودات آن همگى تحت فرمان خدا و بنده‏ او هستند.[۲]
۲ – «وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ»؛[۳] تمام کسانى که در آسمان ها و زمین هستند – از روى اطاعت یا اکراه- و همچنین سایه هایشان، هر صبح و عصر براى خدا سجده می کنند.
سجده در این گونه موارد به معناى خضوع و نهایت تواضع و تسلیم است؛ یعنى همه فرشتگان و انسان ها و همه صاحبان عقل و اندیشه براى خدا متواضع اند و در برابر فرمان او خاضع می باشند، منتها گروهى سجده و خضوعشان تنها جنبه تکوینى دارد؛ یعنى در برابر قوانین عالم هستى و آفرینش خاضع اند، ولى گروهى علاوه بر سجود تکوینى سجود تشریعی نیز دارند؛ یعنى با میل و اراده خود در برابر خداوند سجده می کنند،[۴] مثلاً همین که می بینیم جسم و جان آنها تسلیم قوانین حیات و مرگ و نمو و رشد و سلامت و بیمارى و مانند آن است این حالت تسلیم و خضوع در برابر قوانین آفرینش در حقیقت یک نوع سجود تکوینى از ناحیه آنها است.
تعبیر به «طَوْعاً وَ کَرْهاً» ممکن است اشاره به این باشد که مؤمنان از روى میل و رغبت در پیشگاه پروردگار به سجده می افتند و خضوع می کنند، اما غیر مؤمنان هر چند حاضر به چنین سجده اى نیستند تمام ذرّات وجودشان از نظر قوانین آفرینش تسلیم فرمان خدا است چه بخواهند و چه نخواهند.[۵]
«ظلال» جمع «ظل» به معناى سایه است، ذکر این کلمه در آیه فوق نشان می دهد که منظور از سجود تنها سجود تشریعى نیست؛ زیرا سایه هاى موجودات از خود اراده و اختیارى ندارند، بلکه تسلیم قوانین تابش نور می باشند، بنابر این سجده آنها، تکوینى؛ یعنى تسلیم در مقابل قوانین خلقت است.[۶]
سایه اگر چه یک امر عدمى بیش نیست که همان فقدان نور است، ولى چون از هر طرف، وجود نور آن را احاطه کرده، براى خود موجودیت و آثارى دارد، و تصریح به این کلمه در آیه فوق شاید براى تأکید است که حتى سایه هاى موجودات هم در پیشگاه خداوند خاضع اند.[۷]
«آصال» از ماده «اصل» گرفته شده و به معناى آخر روز است، از این نظر که اصل و پایه شب محسوب می شود![۸] و «غدو» جمع «غداه» به معناى اول روز است.[۹]
اگر چه سجده و خضوع موجودات عالم هستى در برابر فرمان خدا مخصوص صبح و عصر نیست، بلکه همیشگى و در همه ساعات است، ولى ذکر این دو موقع یا به عنوان کنایه از دوام این موضوع است، مثل این که می گوییم فلان کس هر صبح و شام مشغول تحصیل علم است؛ یعنى همیشه تحصیل علم می کند، و یا بدان جهت است که در جمله قبل، سخن از سایه هاى موجودات به میان آمده و سایه ها بیش از هر وقت در اول و آخر روز خود را نشان می دهند.[۱۰]
خلاصه؛ این آیات و جمله در پرسش؛ به جنبه ای از ایمان به خدای تعالی اشاره دارند که این جهان یک پروردگار دارد، که در آفرینش جهان یکتا و تنها است و هیچ پروردگاری جز او وجود ندارد. اختیار و کنترل آسمان ها و زمین فقط در دست او است و از همه بی نیاز است و همه به او نیازمندند. تمامی مخلوقات از فرشتگان و انسان ها و دیگر موجودات بندگان او هستند که از دائره ملک و قدرت و اراده و قوانین تکوینی و تشریعی او بیرون نیستند.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. «إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاَّ آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً»؛ مریم، ۹۳٫

[۲]. ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۴، ص ۱۱۲، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۳]. رعد، ۱۵٫

[۴]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۱۰، ص ۱۵۶ – ۱۵۷، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۵]. ر.ک:  همان، ص ۱۵۷؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۱، ص ۳۲۱ – ۳۲۲؛ حسینی شیرازی، سید محمد، تقریب القرآن إلی الأذهان، ج ‏۳، ص ۷۰، دار العلوم، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.

[۶]. تفسیر نمونه، ج ‏۱۰، ص ۱۵۷٫

[۷]. همان، ص ۱۵۸؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۱، ص ۳۲۱٫

[۸]. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح (تاج اللغه و صحاح العربیه)، محقق، مصحح، عطار، احمد عبد الغفور، ج  ۴، ص ۱۶۲۳، دار العلم للملایین، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.

[۹]. همان، ج  ۶، ص ۲۴۴۴٫

[۱۰]. تفسیر نمونه، ج ‏۱۰، ص ۱۵۸٫