مستند بودن روایت زیارت جامعه کبیره و صحت صدور آن از معصوم را می توان از چند روش به دست آورد:

۱ – بررسی سند روایت (افرادی که روایت را از امام معصوم نقل کرده اند).

۲ – قوت محتوا و متن روایت.

۳ – پذیرش عالمان و محدثان بزرگ شیعه و نقل آن در کتاب های معتبر حدیثی شیعه.

بررسی سلسله سند زیارت جامعه کبیره

یکی از مباحثی که به عنوان مقدمات رایج در استنباط احکام شرعی مطرح می باشد، روایات را در ارزش سند به چهار دسته عمده «صحیح، حسن، ثقه و ضعیف» تقسیم کرده اند. هر چند در این دسته بندی ها تفاوت هایی دیده می شود.[۱] عالمان رجالی و حدیثی در طول تاریخ کتابت حدیث و داوری بر آن تلاش کرده اند تا نسبت به صدور حدیث از معصوم اطمینان به دست آورند.

درباره ادعیه و زیارت ها نیز فقیهان و محدثان در صدور متون بلندی مانند دعای کمیل و زیارت جامعه و… کمترین تردید را روا نداشته اند.

سند زیارت جامعه به نقل از مرحوم شیخ صدوق(رحمت الله علیه) – که از اعاظم کم نظیر حدیثی شیعه است – در کتاب معتبر من لایحضره الفقیه – که از کتب اربعه شیعه به شمار می رود – و به همین سند در التهذیب که از کتب اربعه شیعه و نوشته مرحوم شیخ طوسی(رحمت الله علیه) است وارد شده است.[۲] [۳]

مرحوم صدوق در کتاب دیگرشان به نام عیون اخبار الرضا(علیه السلام) همین زیارت را با سندشان نقل کرده اند که چنین است: «عن علی بن احمد الدقاق و محمد احمد السنانی و علی بن عبداللّه  الوراق و الحسین بن ابراهیم المکتب جمعیاً عن محمدبن أبی عبداللّه  الکوفی و أبی الحسین الاسدی عن محمدبن اسماعیل البرمکی عن موسی عمران النخعی قال قلت لعلی بن محمد…»[۴]

اگرچه نگارش کتاب های اربعه شیعه در قرن چهارم و پنجم به پایان رسیده است اما صاحبان کتب اربعه با دسترسی به ۴۰۰ کتاب و اصل معتبر که در زمان ائمه(علیهم السلام) نگارش یافته بود و توسط صحابیان ائمه(علیهم السلام) با دقت منتقل گردیده بود، این کتاب ها را نوشته اند و این یکی از امتیازات حدیثی شیعه است که ائمه(علیهم السلام) تا سال ۲۶۰هـ حضور مستقیم و بی واسطه در میان مردم داشته اند و به بیان احکام و معارف حقه و تفسیر قرآن پرداخته اند و نیز در غیبت صغری امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) کتاب الکافی به نگارش درآمد؛ یعنی شیعه تا قرن چهارم هجری با ائمه اهل بیت(علیهم السلام) که ترجمان وحی و مبین شریعت بوده اند در ارتباط بوده و از انوار قدسی آنان بهره می گرفته است و این ارتباط در رشد و بالندگی عقاید و معارف شیعه تأثیر بسزا و شگرفی داشته است.

قوت محتوا و تأثیر آن در تأیید سند

حدیث پژوهان بزرگ هنگام بررسی یک روایت، هنگامی که آن روایت از متن و محتوای دقیق و عمیقی برخوردار باشد همان اتقان و غنای متن روایت – را که با آیات و روایات معتبره سازگار باشد – دلیل صحت صدور و اعتبار آن روایت می دانند و آن روایت را می پذیرند. یعنی سند یک روایت طریقی است برای فهم صحت صدور روایت و اگر حدیث پژوهی از راه های متعدد دیگر به صحت صدور حدیثی اعتماد پیدا کند آن را نقل می کند و به مستند بودن آن گواهی می دهد.

یکی از روایات بسیار ارزشمند که حاوی مطالب ناب و مفاهیم متعالی اندیشه ای است همین زیارت جامعه کبیره است که بسیاری از بزرگان حدیثی شیعه بر محتوی بلند آن شهادت داده اند و با اندک تأمل و اندیشه ای می توان غنای اندیشه ای آن و سازگاری آن با آیات قرآن مجید و روایات معتبره و صحیح را به دست آورد. مفاهیم بلندی چون جایگاه ائمه اطهار در نظام هستی، نقش آنان در تفسیر و تبیین دین و شریعت، مقام آن بزرگواران در دنیا و آخرت و… به خوبی در این زیارت آمده است.

زیارت جامعه کبیره یکی از بهترین متن های زیارتی است که حاوی معارف بلند و ارزشمندی است که در سازگاری با متون مقدس قرآن مجید و روایات متواتره و حتمی حضرات معصومین(علیهم السلام)، کمترین تردید در صدور آن از معصوم پدید نمی آید و به تعبیر بسیاری از محدثان و عالمان دین، زیارتی است که در صحت صدور آن هرگز تردید نیست.

مرحوم آیت الله  شبر در وصف این زیارت آورده اند:

 «متن زیارت به تنهایی برای اثبات اعتبار آن کافی است و هرگز نیازی به بررسی سند آن نیست زیرا زیبایی اسلوب، شیوایی تعبیر و بلندی معانی آن را در ردیف نهج البلاغه و صحیفه سجادیه قرار می دهد و از بررسی سند بی نیاز می سازد»[۵]

و به تعبیر مرحوم علامه مجلسی:

«زیارت جامعه کبیره از جهت سند صحیح ترین زیارت ها و از نظر موارد، جامع ترین آنها و از جهت لفظ فصیح ترین آنها و از جهت معنا بلیغ ترین آنها و از جهت رتبه والاترین آنهاست»[۶]

مرحوم فخر المحققین شیرازی در عظمت زیارت جامعه آورده اند:

 «در میان زیارت های مأثوره از حضرات معصومین(علیهم السلام)، زیارت جامعه کبیره از نظر شیوایی بیان، گیرایی تعبیر، زیبایی اسلوب و رسایی معانی در اوج فصاحت و قله بلاغت قرار دارد که از معارف خاندان عصمت و طهارت و اقیانوس بیکران علوم آل محمد(علیهم السلام) سرچشمه گرفته است»[۷]

جناب آیت الله  تقوی در شرح زیارت جامعه کبیره آورده اند:

«این زیارت از لحاظ سند بسیار محکم و قوی و شاید هیچ زیارتی یا خطبه ای… معتبرتر و اصیل تر از زیارت جامعه نباشد و… از نظر محتوایی و حقایقی که در این زیارت درباره معصومین(علیهم السلام) گفته شده قطعاً در صدر قرار دارد چون روایت یا خطبه ای که این چنین فضائل و مناقب اهل بیت(علیهم السلام) را مفصلاً ذکر نموده باشد دیده نشده، مضافاً بر این که از لسان معصوم نقل شده و در نهایت فصاحت و بلاغت است طوری که انسان از خواندن عبارات آن لذت می برد تا چه رسد به حقایقی که در قالب الفاظ بیان شده است و این روایت را بزرگان از محدثین نقل کرده اند»[۸]

استاد جوادی آملی نیز در وصف زیارت جامعه آورده اند:

«متن زیارت جامعه کبیره به گونه ای است که هر منصفی صدور این معارف بلند را از غیرمعصوم محال عادی داند افزون بر آن که خطوط کلی آن را با خطوط کلی معارف قرآن کریم [که مرجع نهایی در بررسی روایات است] هماهنگ می بیند و…»[۹]

و آیت الله  مکارم شیرازی نیز گفته اند:

«مضمون زیارت جامعه مضمونی است که یک انسان عادی نمی تواند آن را جعل کند و به امام نسبت دهد محتوی این زیارت محتوایی است که از مغز توانای معصوم تراوش می کند از مغزی سرچشمه می گیرد که به منبع علم بی پایان خدا اتصال دارد»[۱۰]

اندیشه وران و خردورزان حوزه حدیث پژوهی هنگامی که با یک روایت یا متن متقن و عمیق روایی مواجه می شوند همان متن را دلیل بر پذیرش قرار می دهند و به سند آن حتی اگر موثق نباشد اعتنا ندارند یعنی سند طریقیت برای صحت صدور از معصوم دارد نه موضوعیت. و اگر از هر راهی برای ما اطمینان حاصل شود که این روایت از معصوم صادر شده است کفایت می کند. «لذا تصریح کرده اند که اگر متن روایت به گونه ای بود که صدور آن از غیرمعصوم ممکن نبود اطمینان مورد اشاره حاصل می شود و می توان به صدور آن از حجت بالغه الهی مطمئن شد»[۱۱]

از مجموعه سخنان بزرگان شیعه چنین به دست می آید که:

اولاً، متن و محتوای زیارت جامعه کبیره، بی نظیر، عمیق، حاوی اندیشه های بلند در معارف دینی و راه گشا در شناخت ائمه اطهار(علیهم السلام) و بیانگر عظمت مقام آنان در درگاه ربوبی است.

ثانیاً، در بررسی روایت، متن عمیق و دقیق خود به صحت صدور روایت یاری می رساند و این رویه بزرگان حدیثی در طول تاریخ در بررسی روایات بوده است و درباره زیارت جامعه کبیره نیز جاری است.

نقل زیارت در کتاب گرانقدر «من لایحضره الفقیه»

یکی از موارد ادله صحت صدور زیارت جامعه کبیره از امام هادی(علیه السلام)، نقل آن در کتاب گرانقدر «من لایحضره الفقیه» مرحوم شیخ صدوق است، مرحوم شیخ صدوق از محدثان بزرگ شیعه و فقهای بنام امامیه در قرن چهارم هجری است که در بین دانشمندان از نظر وسعت معلومات و کثرت کتب و مصنفات، فردی کم نظیر بوده است و اگر به عباراتی که در ستایش وی از زبان دانشمندان دوره های بعد صادر شده، توجه کنیم در می یابیم که تعبیر «رئیس المحدثین» بیش از هر تعبیر دیگر در مورد وی به کار رفته است.[۱۲]

غیر از کتاب «من لایحضره الفقیه»، کتاب «تهذیب الاحکام» مرحوم شیخ طوسی که از کتب اربعه شیعه است نیز روایت زیارت جامعه کبیره را با همان سند نقل کرده است. که مؤید گفتار مرحوم صدوق است.

غیر از این کتاب، شارحان و محدثان بسیاری در شرح بر «من لایحضره الفقیه» و «التهذیب» به بررسی و شرح بر زیارت جامعه کبیره پرداخته اند که خود تأییدی بر صحت صدور آن و تلقی به قبول کردن است.

پی نوشت ها

[۱] – کاظم مدیرشانه چی، علم الحدیث و درایه الحدیث، قم: دفتر انتشارات اسلامى.

[۲] – التهذیب، شیخ طوسى، ج ۶، ص ۹۵٫

[۳] – ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۶۰۹، تهران: صدوق.

[۴] – شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ج ۲، ص ۶۶۸، تحقیق و ترجمه: على اکبر غفارى.

[۵] – الانوار اللامعه فى شرح زیاره الجامعه، ص ۳۱٫

[۶] – بحارالانوار، ج ۱۰۲، ص ۱۴۴٫

[۷] – شرح زیارت جامعه کبیره، ج ۱، مقدمه.

[۸] – شرح زیارت جامعه، ص ۱۹٫

[۹] – ادب فناى مقربان، ج ۱، ص ۸۷٫

[۱۰] – پرتوى از زیارت جامعه کبیره، ص ۴۰٫

[۱۱] – ادب فناى مقربان، ج ۱،ص ۸۷٫

[۱۲] – تاریخ عمومى حدیث، معارف، ص ۳۷۵٫