سال
امام مجتبی (علیه السّلام) در سال سوم هجری در مدینه در حالی چشم گشود که تازه یازده سال[۱] از عمر مادرش فاطمه (علیها سلام) و ۲۵ سال[۲] از زندگانی پدرش علی (علیه السّلام) سپری شده بود. وی نخستین نوزاد علی و فاطمه (علیها سلام) بود که حدود یک سال پس از عقد ازدواج آنان[۳] متولد گشت.
این گویه برآیند پژوهشی است که در منابع کهن شیعیان و سنیان صورت پذیرفته است. گفتنی است رویکرد غالب این منابع بر تولد آن گرامی در سال سوم هجری است.[۴] افزون بر آن‌که تاریخ ازدواج علی و فاطمه (علیها سلام) گواه بر این نظریه است؛ چرا که عقد ازدواج آنان طبق روایتی از امام صادق (علیه السّلام) در ماه رمضان[۵] سال دوم هجرت[۶] و زفاف ایشان در ذی‌الحجه[۷] یا محرم[۸] پس از آن واقع شد؛ چنان‌که عبدالرحمن بن جوزی، ابن طلحه شافعی، و ابن صباغ مالکی این عقد ازدواج را در ماه رمضان سال دوم هجرت و زفاف را در ذی الحجه همان سال دانسته‌اند.[۹] با این شرایط، تولد امام مجتبی (علیه السّلام)، نخستین نوزاد آن گرامیان، در سال سوم هجرت خواهد بود.[۱۰]
گفتنی است اگرچه در برخی از منابع کهن،[۱۱] تولد آن حضرت در سال دوم هجری دانسته شده است، این گزارش هیچ‌گونه تقابلی با نظریه یاد شده ندارد؛ چرا که این تعبیرها به جهت تفاوت در محاسبه‌ی سه‌گانه‌ای است که برای آغاز تاریخ قمری بیان شد؛ به گفته علامه مجلسی[۱۲] برخی مبدأ تاریخ قمری را ربیع الأول دانسته‌اند؛ بدان جهت که هجرت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در آن ماه رخ داده است و یاران پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نیز تا سال شصت بر این شیوه بودند. این شیوه معیار محاسبه تاریخی آن دسته از منابعی است که ولادت امام مجتبی (علیه السّلام) را در سال دوم هجری دانسته‌اند. در این محاسبه در مقایسه با محاسبه ای که در پی خواهد آمد، پنج ماه و نیم از سال یعنی از نیمه رمضان تا پایان صفر محاسبه نشده است.
گروه دیگر، ماه رمضان را به جهت این‌که آغاز سال عبادی است – که برگرفته از سخن معصومان است – [۱۳] مبدأ تاریخ قمری دانسته‌اند و در محاسبه، از ماه رمضانی آغاز کردند که شش ماه پیش از هجرت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بود. آن دست از منابعی که ولادت امام مجتبی (علیه السّلام) را در سال سوم هجری گزارش کرده‌اند این شیوه را برگزیده‌اند.
گروه سوم نیز آغاز سال قمری را محرم دانسته‌اند و در محاسبه از محرمی آغاز کرده‌اند که دو ماه پیش از هجرت نبوی بود.
دیدگاه‌های دیگری در خصوص سال ولادت امام مجتبی (ه) گزارش شده‌اند که با توجه به مطالب پیش‌گفته برتابیدنی نیستند. افزون بر آن‌که این دیدگاه‌ها یا بی‌سند و یا به صورت «قیل» ثبت شده و یا گزارش‌هاشان به فردی همانند قَتاده می‌انجامد که توان برابری با این همه منابع پیش گفته را ندارد و یا در مصادر متأخر بی‌آنکه بر بنیانی استوار باشد، گزارش شده است. این دیدگاه‌ها چنین‌اند:
- امام حسن (علیه السّلام)، در سال چهارم هجرت تولد یافت.[۱۴]
- او پس از چهار سال و شش ماه و نیم پس از هجرت متولد شد.[۱۵]
- او شش سال پیش از هجرت تولد یافت.[۱۶]
ماه
درباره ماه تولد امام مجتبی (علیه السّلام) نیز گزارش‌های متفاوتی در منابع آمده که با توجه به مطالبی که درباره سال ولادت آن گرامی گفته شد، به چند جهت باید گفت ایشان در ماه مبارک رمضان دیده به جهان گشود:
۱٫ اکثر منابع کهن یاد شده در بخش سال تولد، بر تولد آن حضرت در ماه رمضان تصریح دارند،[۱۷] حتی آن دست از منابعی که سال تولد آن گرامی را، سال دوم هجرت یاد کرده‌اند، بر متولد شدن ایشان در ماه رمضان تصریح دارند.[۱۸]
آن دست از منابع یاد شده که تنها به ذکر تولد آن امام (علیه السّلام) در سال سوم بسنده کرده و از ماه آن، سخن نگفته‌اند[۱۹] نیز با منابع گروه نخست منطبق و هماهنگ است و قانون اطلاق و تقیید درباره آنها اجرا می‌گردد.
این تاریخ (تولد وی در ماه رمضان) با مطالبی که درباره تاریخ ازدواج و زفاف حضرت علی و فاطمه (علیه السّلام) بیان شده،[۲۰] هیچ‌گونه تنافی و برخوردی ندارد؛ یعنی اگر زفاف علی و فاطمه (علیها سلام) در هفته نخست ذی‌الحجه باشد – که این گزارش قوی‌تر به نظر می‌آید – و بسته شدن نطفه امام مجتبی (علیه السّلام) نیز در روزهای نخست پس از زفاف باشد، باید گفت مدت حمل امام حسن (علیه السّلام) نُه ماه و چند روز بوده که این مدت همان فاصله میان ذی‌الحجه و نیمه رمضان است و اگر زفاف علی و فاطمه (علیها سلام) در بیست و یکم محرم و بسته شدن نطفه امام حسن (علیه السّلام) نیز در همان روزهای نخست پس از زفاف باشد، باید گفت مدت حمل امام مجتبی (علیه السّلام) هفت ماه و نیم طول کشیده است و اگر انعقاد نطفه در روزهای نخست پس از زفاف نباشد – چه زفاف فاطمه و علی (علیه السّلام) در ذی‌الحجه باشد یا محرم – می‌توان گفت مدت حمل امام مجتبی (علیه السّلام) حدود شش ماه را در برمی‌گیرد، چنان‌که اربلی ابتدا آن را به عنوان یک گزارش نقل کرده، سپس گزارش ابن‌خشاب را بر آن افزوده است. بحرانی هم این سخن را از هر دو ثبت کرده است[۲۱] و سید محسن امین نیز آن را پذیرفته و چنین نتیجه گرفته است: در روایت‌های که مدت حمل امام حسین (علیه السّلام) شش ماه دانسته شده[۲۲] مقصود آنها امام حسن (علیه السّلام) است که به اشتباه به جای حسن، حسین ثبت شده است.[۲۳]
۴٫ دیدگاه‌های دیگر در این خصوص یا بی‌سند نقل شده‌اند[۲۴] یا به صورت «قیل» گزارش گردیده‌اند[۲۵] و این گونه تعبیرها خود بیانگر ناتوانی آن دیدگاه است و یا این‌که گزارش به گزارشگری می‌انجامد[۲۶] که در برابر آن همه منابع مورد توجه شیعیان و سنیان توان برابری ندارد. این دیدگاه‌ها چنین‌اند:
- ماه شعبان،[۲۷]
- ماه شوال،[۲۸]
- ماه محرم.[۲۹]
زاد روز
درباره روز ولادت امام دوم شیعیان (علیه السّلام) نیز در میان منابع کهن شیعیان و سنیان، نقلهای متفاوتی به چشم می‌آید؛ اما سخن درست در این خصوص، تولد آن گرامی در روز نیمه ماه مبارک رمضان است؛ به همان دلیلی که در بخش ماه تولد آن گرامی و سال آن، گفته شد؛ چرا که عمده و غالب منابع کهن شیعیان و سنیان تولد آن عزیز را در ماه رمضان دانسته‌اند و این منابع جز اندکی از آنها – که بدون ذکر روز، فقط ماه رمضان را بیان کرده‌اند – همگی بر تولد آن گرامی در نیمه ماه رمضان تصریح دارند و در میان نگارندگان آنها نام عالمانی چون حسن بن محمد قمی، شیخ مفید، شیخ طوسی، طبری امامی، فتال نیشابوری، شیخ طبرسی، ابن شهر آشوب، اربلی، علامه حلی، شهید اول، کفعمی، عاملی، شیخ بهایی و … از بزرگان شیعه و نگارندگانی چون مصعب زبیری، محمد بن سعد، ابن قتیبه، بلاذری، خطیب بغدادی، طبری، دولابی، ابن حبان، ابن عبد البر، عبدالرحمن بن جوزی، سبط بن جوزی، ابن اثیر، گنجی شافعی، ابن ابی الحدید، تلمسانی، نووی، یافعی، مزّی، ذهبی، ابن کثیر، ابن حجر عسقلانی، سیوطی، ابن صباغ مالکی و… از بزرگان اهل سنت به چشم می‌آید[۳۰] و بر اساس قانون اطلاق و تقیید می‌توان گفت آن تعداد منابعی که به اطلاق از ماه رمضان نام برده‌اند، مقصودشان روز نیمه همین ماه است؛ چون روز دیگری از ماه رمضان، از جانب کسی – جز حاسب طبری که شانزدهم را ثبت کرده[۳۱] و در این سخن متفرد است – مطرح نشده است. در نتیجه می‌توان چنین اظهار داشت که اکثریت قریب به اتفاق منابع شیعه و اهل سنت، گزارش تولد امام مجتبی (علیه السّلام) در نیمه ماه رمضان را پذیرفته‌اند.
این روز به محاسبه نجومی برابر با پنجشنبه یازدهم اسفند ماه سال سوم شمسی (۱۱/۱۲/۳) و مطابق با دوم فوریه ۶۲۵ میلادی بوده که از آغاز هجرت نبی اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نیز ۹۵۱ روز می‌گذشته است.[۳۲]
اما گزارش‌های اندکی که تولد حضرت را در روزهایی غیر از نیمه ماه رمضان دانسته‌اند، یا به یک فرد می‌انجامند، یا با تعبیر «قیل» نقل شده و یا بی‌سند هستند که این خود نشانه بی‌اعتباری آنها است؛ چنان‌که در بخش ماه تولد بدان اشاره شد و آنها چنین‌اند:
- روز پنجم شعبان،[۳۳]
- نیمه شعبان،[۳۴]
- پانزدهم شوال،[۳۵]
- روز عاشورا.[۳۶]
زادگاه
مکان تولد آن گرامی خانه علی و فاطمه (علیها سلام) بود و آن خانه در کنار مسجد النبی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) قرار داشت و در توسعه حرم نبوی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در زمان عمر بن عبد العزیز (۱۰۱ ق) بخشی از آن قرار گرفت.[۳۷]
منبع: کتاب باز پژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان علیهم السلام/ یدالله مقدسی/ نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
[۱]. مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۱۶۷ و دیار بکری، تاریخ الخمیس، ج ۱، ص ۲۷۷ و بحار الأنوار، ج ۴۳، ص ۸٫
[۲]. ر.ک به: منابع یاد شده در پاورقی‌های عنوان سال تولد، گویه برگزیده.
[۳]. اربلی، کشف الغمه، ج ۱، ص ۳۶۴ و مجلسی، بحار، ج ۴۳، ص ۱۳۶٫
[۴]. (ولد … سنه ثلاث من الهجره)، ابن سعد (۲۳۰ ق)، الطبقات: ترجمه الامام الحسن، ص ۹۸ و مصعب زبیری (۲۳۶)، کتاب نسب قریش، ص ۴۰ و بلاذری (۲۷۹ ق)، انساب الاشراف، ج ۲، ص ۳۲ و ابن أبی الدنیا (۲۸۱ ق)، مقتل الإمام امیر المؤمنین، ص ۱۱۵ و دولابی (۳۱۰)، الذریه الطاهره، ص ۱۰۰ و طبری،تاریخ، حوادث سال ۲ و نوبختی (حدود ۳۲۰)، فرق الشیعه، ص ۲۴ و ابوخلف سعد بن عبدالله اشعری (نیمه قرن ۴)، المقالات و الفرق، ص ۲۴ و مقدسی (۳۵۵)، البدء و التاریخ، ج ۳، ص ۷۴ و مسعودی (۳۴۶ ق)، مروج الذهب، ج ۲، ص ۲۸۸ و اثبات الوصیه، ص ۱۳۳ و ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص ۴۹ و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج ۲/۱۱، ص ۵) و مسار الشیعه (مصنفات، ج ۷، ص ۲۴) و طبری امامی، دلائل الإمامه، ص ۱۵۹ و خطیب (۴۶۳)، تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۱۴۰ و ابن عبد البر (۴۶۳ ق)، الاستیعاب، ج ۱، ص ۳۸۴ (ولد … فی سنه ثلاث من الهجره، هذا اصحّ ما قیل) و خوارزمی، مقتل الحسین، ج ۱، ص ۱۳۵ و فتال نیشابوری، ورضه الواعظین، ص ۱۵۳ و طبرسی، إعلام الوری، ج ۱، ص ۴۰۲ و تاج الموالید (مجموعه نفیسه، ص ۱۰۰) و ابن عساکر (۵۷۱)، تاریخ دمشق، ج ۷، جزء ۱۴، صص ۵ و ۲۴۳ و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۲۸ و عبدالرحمن بن جوزی (۵۹۷)، صفه الصفوهه ج ۱، ص ۳۸۵ و المنتظم، ج ۵، ص ۲۲۵ و ابن اثیر (۶۳۰)، اسد الغابه، ج ۲، ص ۱۰، ص ۱۶۶ و تلمسانی (زنده در ۶۴۵) الجوهره فی نسب الإمام علی، ص ۲۳ و ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۱۶، ص ۹ و اربلی (۶۹۳)، کشف الغمه، ج ۱، ص ۵۱۴ و نووی (۶۷۶)، تهذیب الأسماء و اللّغات، ج ۱، ۱۵۸، شماره ۱۱۸ و علامه حلی، المستجاد من الإرشاد (مجموعه نفیسه، ص ۴۳۱) و ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۲۴۶ و مزّی، تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۳۷۳ و یافعی شافعی، مرآه الجنان، ج ۲، ص ۱۰ و ابن کثیر،البدایه و النهایه، ج ۸، ص ۳۷ و کفعمی، المصباح، ص ۵۲۲ و ابن طولون،الأئمه الاثنی عشر، ص ۶۳ و شیخ بهایی، توضیح المقاصد (مجموعه نفیسه، ص ۵۸۱) و بسیاری از مصادر دیگر.
[۵]. اربلی، کشف الغمه، ج ۱، ص ۳۶۴ و مجلسی، بحار، ج ۴۳، ص ۱۳۶ (عن جعفر بن محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) قال: تزوّج علیّ و فاطمه … فی شهر رمضان و بنی بها فی ذی‌الحجه …). اربلی در یک گزارش (کشف الغمه، ج ۱، ص ۳۷۳) تاریخ عقد ازدواج علی و فاطمه را پس از جنگ بدر و در گزارش دیگر (همان، ص ۳۶۷) پس از شب قدر همان ماه رمضان، ثبت کرده است که نتیجه هر دو یکی است؛ چون جنگ بدر در هفدهم ماه رمضان سال دوم هجرت بوده است (مسار الشیعه، ص ۲۴). در برخی منابع، از جمله در الذَریه الطّاهره دولابی (ص ۹۱ – ۹۲) با نقل روایتی از امام صادق (علیه السّلام) – که در طریق آن ابن أبی سبره حضور دارد – تاریخ ازدواج یاد شده، در ماه صفر سال دوم هجرت دانسته شده است و ابوالفرج اصفهانی نیز به نقل از ابن ابی سبره این عقد ازدواج را در ماه صفر پس از ورود پیامبر به مدینه و زفاف آن را پس از بدر دانسته است (مقاتل الطالبیین، ص ۴۸)، لیکن این دو گزارش به جهت حضور ابن أبی سبره در شمار گزارشگران آنها، در خور اعتماد نیستند؛ چرا که رجال‌شناسان نقلهای وی را ضعیف دانسته‌اند (ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۷، ص ۳۳۰ – ۳۳۱).
[۶]. کلینی، الکافی، کتاب الروضه، ص ۳۴۰، ح ۵۳۶ و مسعودی، مروج الذهب، ج ۲، ص ۲۸۲ و اربلی، کشف الغمه، ج ۱، ص ۳۶۴ – ۵۱۴٫
[۷]. طبری، تاریخ، حوادث سال دوم و مسعودی، مروج الذهب، ج ۲، ص ۲۸۸ و شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص ۴۶۷ و اربلی، کشف الغمه، ج ۱، صص ۳۶۷ و ۵۱۴٫
[۸]. ابن طاووس، اقبال الأعمال، ج ۳، ص ۹۲ و مجلسی، بحار، ج ۴۳، ص ۹۲ (به نقل از: مفید در حدائق الریاض).
[۹]. صفوه الصفوه، ج ۱، ص ۳۳۸ و مطالب السؤول، ص ۵۳ و الفصول المهمه، ج ۱، ص ۶۵۲ – ۶۵۳٫
[۱۰]. مفید در مسار الشیعه (مصنفات، ج ۷، ص ۵۸) تاریخ ازدواج علی (علیه السّلام) با فاطمه (علیها سلام) را پنج ماه پس از هجرت و در نمیه ماه رجب در حالی که یازده سال از بهار عمر فاطمه (علیها سلام) سپری شده بود، می‌داند، لیکن بنابر قول درست که در بخش ولادت حضرت فاطمه گفته شد، تولد فاطمه (علیه سلام) در سال پنجم بعثت بود و آن گرامی در وقت هجرت هشت ساله بود و براساس روایت به دست آمده از امام سجاد (علیه السّلام) (روضه الکافی، ص ۳۴۰، ح ۵۳۶) از سن وی در وقت ازدواج نه سال سپری شده بود. با این شرایط باید تاریخ ازدواج فاطمه با علی (علیه السّلام) در سال دوم هجرت باشد که فاطمه در آن، به سال دهم عمرش ورود یافته و در یازده سالگی هم، مادر شده باشد، چنان‌که در بسیاری از منابع پیش گفته آمده است؛ بنابراین گزارش یاد شده از شیخ مفید، مبنی بر این‌که ازدواج آن دو بزرگوار در یازده سالگی حضرت فاطمه بود، بر مبنای گزارش وی در خصوص تولد حضرت زهرا (علیه سلام) در سال دوم بعثت است و این تحقیق این گزارش را مخدوش می‌داند، چنان‌که در بخش سال تولد حضرت فاطمه (علیه سلام) گفته شد.
[۱۱]. ابن قتیبه، المعارف، ص ۲۱۲ و کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۴۶۱ و حسن بن محمد قمی، تاریخ قم، ص ۱۹۴ و شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۹ و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۲۸ (با تعبیر قیل) و شهید اول، الدروس، ج ۲، ص ۷ (البته قول شهید برگرفته از منابع پیش‌گفته است).
[۱۲]. مجلسی، مرآت العقول، ج ۵، ص ۳۵۰٫
[۱۳]. شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص ۳۷۶٫
[۱۴]. ابن حجر (۸۵۲)، الإصابه، ج ۲، ص ۱۱ (با تعبیر قیل).
[۱۵]. دولابی، الذّریه الطاهره، ص ۹۹ (به نقل از: قتاده) و حاکم نیشابوری، مستدرک، ج ۳، ص ۱۶۹ (به نقل از: قتاده) و ابونعیم اصفهانی (۴۳۰)، ذکر اخبار اصفهان، ج ۱، ص ۴۴ (بی‌سند نقل کرده است) و ابن اثیر، اسد الغابه، ج ۲، ص ۱۰ (با تعبیر قیل) و اربلی، کشف الغمه، ج ۱، ص ۵۱۴ (به نقل از: دولابی در الذّریه الطاهره) و مزّی، تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۳۷۳ (به نقل از: قتاده).
[۱۶]. فرید وجدی، دائره المعارف القرن العشرین، ج ۳، ص ۴۴۳٫ در خور یادآوری است که این نقل بی‌سند و با اجماع مورخان نیز در ستیز است؛ چرا که همگی بر آن‌اند که ازدواج علی با فاطمه (علیها سلام)، پس از هجرت بود. پس چگونه می‌توان تولد امام مجتبی (علیه السّلام) را پیش از هجرت دانست. وانگهی شش سال پیش از هجرت با سال هفتم بعثت برابر خواهد بود و در این سال فاطمه (علیها سلام)، تنها دو سال داشت؛ چرا که بر اساس منابع مورد توجه شیعیان و سنیان، آن گرامی در سال پنجم بعثت تولد یافت، چنان‌که در بخش تولد ایشان گفته شد.
[۱۷]. ر.ک به: قسمت سال تولد، ص ۲۴۷، پاورقی ۵٫ ابن طقطقی (۷۰۱ ق) در الأصیلی (ص ۶۱) نیز این تولد را درماه رمضان دانسته و از روز آن، سخن نگفته است، چنان‌که عاملی هم این تولد را در نیمه ماه رمضان دانسته است اوصول الأخیار الی اصول الأخبار، ص ۴۲) و بحرانی نیز در عوالم العلوم (ج ۱۶، ص ۱۳ – ۱۵) نام منابع فراوانی را آورده و تولد آن گرامی را بر اساس این منابع در ماه مبارک رمضان ثبت کرده که جمعی از این‌ها، روز آن را نیمه همین ماه دانسته‌اند.
[۱۸]. ر.ک به: بخش سال تولد، ص ۲۴۹، پاورقی ۱٫
[۱۹]. مسعودی، مروج الذهب، ج ۲، ص ۲۸۸ و اثبات الوصیه، ص ۱۳۳ و ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص ۴۹٫
[۲۰]. ر.ک به: بخش سال تولد، ص ۲۴۸٫
[۲۱]. کشف الغمه، ج ۱، ص ۵۱۴ و عوالم العلوم، ج ۱۶، ص ۱۳ – ۱۵٫ گفتنی است در کتاب الموالید الأئمه ابن خشاب – که به همت مرحوم آیت الله مرعشی نجفی در مجموعه نفیسه به چاپ رسیده – شش ماه بودن مدت «حمل» برای امام حسین (علیه السّلام) به ثبت رسیده است و این اختلاف تعبیرها نشانه اختلاف نسخه‌ها است و مشخص می‌شود در‌آن نسخه از این کتاب که نزد اربلی و بحرانی بوده، شش ماه بودن مدت حمل، برای امام حسن (علیه السّلام) ثبت شده بود، نه برای امام حسین (علیه السّلام).
[۲۲]. در بحث مربوط به ماه ولادت امام حسین (علیه السّلام) بیان شد.
[۲۳]. اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۵۶۲٫
[۲۴]. مانند گویه تولد وی در نیمه شعبان از ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج ۱۴، ص ۵٫
[۲۵]. مانند گزارش تولد وی در پنجم شعبان با تعبیر «قیل» از ابن ججر در الإصابه، ج ۲، ص ۱۱٫
[۲۶]. نقل تولد امام (علیه السّلام) در پانزدهم شوال از قتاده است که در این منابع سنیان آمده است: دولابی، الذّریه الطاهره، ص ۹۹ و حاکم المستدرک، ج ۳، ص ۱۶۹ و مزّی، تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۳۷۳، برخی مصادر اهل سنت نیز همین نقل‌ها را ثبت کرده‌اند.
[۲۷]. ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج ۱۴، ص ۵ و ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج ۳، ص ۲۴۶ و ابن حجر، الإصابه، ج ۲، ص ۱۱٫
[۲۸]. دولابی، الذریه الطاهره، ص ۹۹ (به نقل از: قتاده) و حاکم، المستدرک، ج ۳، ص ۱۶۹ و ابن اثیر، اسد الغابه، ج ۲، ص ۱۰ (با تعبیر قیل) و مزّی،ت هذیب الکمال، ج ۴، ص ۳۷۳٫
[۲۹]. خوارزمی، مقتل الحسین، ج ۲، ص ۶ (به نقل از: حاکم). خوارزمی این نقل را در ردیف روایت‌های ساختگی نقل کرده که برای روز عاشورا فضیلت‌ها تراشیدند و این سخن را باور ندارد، بلکه خودش در همین کتاب (ج ۱، ص ۱۳۵) تولد امام مجتبی (علیه السّلام) را در پانزدهم رمضان سال سوم هجرت می‌داند.
[۳۰]. ر.ک به: عنوان سال تولد آن گرامی، ص ۲۴۷، پاورقی ۵ و ص ۲۴۹، پاورقی ۱ و بخش ماه تولد، ص ۲۵۱، پاورقی ۱٫
[۳۱]. حاسب طبری، زیج مفرد، ص ۶۴٫
[۳۲]. زمانی قمشه‌ای، هیئت و نجوم اسلامی، ج ۲، ص ۱۵۳٫
[۳۳]. بیرونی، آثار الباقیه، ص ۵۳۱ – ۵۳۲ و ابن عماد حنبلی (۱۰۸۹ ق)، شذرات الذهب، ج ۱، ص ۱۰٫ ابن عماد گوید: و قال القرطبی ولد الحسن فی شعبان من الرابعه … و جزم النووی فی التهذیب ان الحسن ولد لخمس خلون من شعبان سنه اربع من الهجره؛ اما این گزارش ابن عماد بی‌اساس است؛ چرا که در تهذیب نووی این تعبیر درباره امام حسین (علیه السّلام) ثبت است نه امام حسن (علیه السّلام). (تهذیب الاسماء، ج ۱، ص ۱۶۳) و از قرطبی و دیگر منابع نیز چنین گویه‌ای درباره امام حسن مجتبی (علیه السّلام) به دست نیامده است و به نظر می‌رسد که وی در ثبت نام حسین به اشتباه، حسن را ثبت کرده است.
[۳۴]. ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج ۱۴، ص ۵٫
[۳۵]. دولابی، الذریه الطاهره، ص ۹۹ (به نقل از: قتاده).
[۳۶]. خوارزمی، مقتل الحسین، ج ۲، ص ۶ (به نقل از: حاکم). قبلاً گفتیم که این نقل از نقلهای ساختگی است که امویان به جهت تراشیدن فضیلت برای روز عاشورا بدان پرداختند، چنان‌که از تعبیر خوارزمی (ر.ک: ص ۲۵۲، پاورقی ۹) چنین برمی‌آید.
[۳۷]. ابن شبه، تاریخ المدینه المنوره، ج ۱، ۱۰۶ – ۱۰۷٫
پاسخ دهید