سال و ماه

درباره تاریخ شهادت سیّدالشّهداء (علیه السّلام) منابع کهن شیعیان و سنیان اتفاق دارند و همگی بر آن‌اند که آن گرامی در دهم محرم سال ۶۱ هجری به دستور یزید و ابن زیاد به شهادت رسید.^[۱] هر چند برخی از منابع، سال آن را شصت هجری گزارش کرده‌اند،^[۲] لیکن این گزارش بر مبنای محاسبه آغاز تاریخ هجری از ماه ربیع الأول است. افزون بر آن‌که این سخن نزد گزارشگرش هم، بی‌اعتبار دانسته شده. پس هیچ‌گونه ستیزی میان دو دسته گزارش نیست. چرا که اگر مبنای محاسبه سال هجری از آغاز ربیع الأول باشد، عاشورای حسینی در سال شصت هجری خواهد بود و پیشگویی پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در این خصوص که فرمود: «یُقتل حسین علی رأس ستّین من  مهاجری»^[۳] بر همین مبنا توجیه می‌شود و اگر مبنای محاسبه از اول محرم باشد، عاشورای حسینی به سال ۶۱ هجری خواهد بود که اکثر مورخان بر این مبنایند.

تنها دو گزارش در برابر اتفاق مورخان در این خصوص آمده است: یکی درباره سال شهادت و دیگری درباره ماه آن. خطیب بغدادی پس از تأکید بر رخ دادن شهادت امام حسین (علیه السّلام) در سال ۶۱ هجری، سال ۶۲ را نیز از هشام بن کلبی نقل کرده و آن را اشتباه دانسته است.^[۴] پیش از خطیب، مقدسی نیز بی‌آن‌که سندی نقل کند سال ۶۲ را، سال شهادت امام حسین (علیه السّلام) دانسته^[۵] و در منابع بعدی، مزی آن را با تعبیر «قیل» گزارش کرده^[۶] که این تعبیر بیانگر نادرستی آن نزد او است.

درباره ماه شهادت نیز تنها طبری ماه صفر را از محمّد بن عمر واقدی به عنوان ماه شهادت آن گرامی نقل کرده،^[۷] لیکن در همان‌جا گزارش دیگری از واقدی ثبت کرده، مبنی بر این‌که وی گزارش پیشین را برنتابیده و بر شهادت آن بزرگ در دهم محرم ۶۱ تأکید کرده است.^[۸] ابن عساکر نیز با تأکید بر شهادت آن گرامی در عاشورای سال ۶۱، از یحیی بن بکیر و ابن کعب قرطبی، نقل کرده که اینان ماه صفر را ماه شهادت آن حضرت دانسته‌اند.^[۹]

به هر روی این دو نقل به جهت مخالفت با اتفاق مورخان در این خصوص، و تواتر^[۱۰] گزارش‌های دیگر، نادرست است. افزون بر آن‌که گزارش یاد شده‌ی هشام کلبی با نقل دیگرش در همین خصوص تنافی  دارد؛ چرا که وی در نقل دوم، شهادت امام حسین (علیه السّلام) را به سال ۶۱ هجری دانسته است.^[۱۱]

روز

در این‌که عاشورای حسینی در چه روزی از هفته رخ داده، میان آن دسته از منابعی که از آن یاد کرده‌اند، توازنی نیست؛ برخی آن را روز شنبه دانسته‌اند^[۱۲] و برخی دیگر از دوشنبه یاد کرده‌اند.^[۱۳] این گویه تا دوران ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ ق) در میان عموم مردم، مشهور بوده است.^[۱۴] جمعی نیز آن را روز جمعه دانسته اند.^[۱۵] گزارش طبری مبنی بر ورود سیّدالشّهداء (علیه السّلام) به کربلا در روز پنجشنبه دوم محرم،^[۱۶] منطبق با همین نقل است و ابوالفرج اصفهانی با محاسبات نجومی خود بر مبنای حساب هندی، بر این دیدگاه تأکید ورزیده و سخن دوشنبه بودن عاشورای حسینی را بی‌اساس دانسته است.^[۱۷]

لیکن در برخی محاسبه‌های نجومی، عاشورای حسینی روز دوشنبه، برابر با بیستم یا بیست و یکم مهرماه دانسته شد. علامه شعرانی در این خصوص چنین می‌گوید: «در زیج هندی دیدم اول محرم سال ۶۱ روز یکشنبه است و عاشورا سه‌شنبه می‌شود، لیکن حساب زیجات بر حسب امر وسط است نه رؤیت حقیقی و شاید رؤیت، یکی دو روز با حساب زیج که به امر وسط استخراج شده است فرق داشته باشد. پس آن که گوید عاشورا دوشنبه بوده، مانند کلینی و طوسی، قولش به صحت نزدیک‌تر است؛ چون ممکن است رؤیت هلال اول محرم، شنبه باشد، [یعنی] یک روز پیش از حساب زیج، و عاشورا دوشنبه. و عوام اهل عراق – که در زمان ابوالفرج – می گفتند دوشنبه بود، دهان به دهان از پدران خود شنیده بودند و صحیح است…».^[۱۸]

پژوهش دیگری که در این خصوص انجام شده است، تاریخ شهادت امام حسین (علیه السّلام) را از دو راه محاسبه‌ی زیجی و محاسبه‌ی ریاضی در خور بررسی دانسته و برآیند هر دو راه را دوشنبه بودن عاشورای حسینی برشمرده و چنین گفته است: «مبنای محاسبه زیجی زیج بهادر خانی است که از دقیق‌ترین زیج‌های جهان است و در این زیج آغاز سال ۶۱ هجری روز یکشبنه است و در نتیجه روز دهم محرم سه‌شنبه خواهد بود و چون مبنای کار زیج، محاسبه به امر وسط است؛ یعنی ماه‌های فرد [۵،۳،۱] را سی روز و ماه‌های زوج را ۲۹ روز به حساب می‌آورند.. و حال آن‌که به حساب رؤیت این مکان وجود دارد که سه تا چهار ماه پشت سر هم ۲۹ روز واقع شود. از این رو گاهی اول ماه، به حساب رؤیت، دست کم یک روز قبل از اول ماه به حساب أمر وسط واقع می‌شود؛ یعنی گاهی روز دوم ماه با روز اول جدول منطق می‌گردد. پس از این‌جا می‌توان حدس قوی داشت که روز عاشورا دوشنبه بوده است».^[۱۹]

همین منبع درباره محاسبه ریاضی چنین گفته است: «از آغاز مبدأ سال اول هجری تا روز عاشورا، جمعاً بیست و یک هزار و دویست هفتاد و دو (۲۱۲۷۲) روز است. اگر این عدد را بر رقم هفت (تعداد ایام هفته) تقسیم کنیم، ۳۰۳۸ هفته، خارج قسمت داریم و رقم شش به عنوان باقیمانده ایام خواهد بود و با توجه به این‌که مبدأ سال قمری پنجشنبه است، روز عاشورا سه‌شنبه است و چون رؤیت را یک روز مقدم می‌دانیم در نتیجه، روز عاشورا دوشنبه بوده است. همچنین اگر عدد یاد شده را (۲۱۲۷۲) بر سال‌ها و فصول شمسی تطبیق دهیم، به امر وسط برابر می‌شود با بیست و یکم مهر ماه سال ۵۹ (۲۱/۷/۵۹) شمسی و اگر یک روز رؤیت را جلوتر بدانیم با ۲۰/۷/۵۹ برابر می‌شود. در نتیجه می‌توان چنین اظهار نظر کرد که عاشورای سال ۶۱ هجری برابر با روز دوشنبه بیستم مهر ماه ۵۹ شمسی مطابق با دوازده اکتبر ۶۸۰ میلادی بوده است».^[۲۰]

در این دو پژوهش نجومی، این سخن حضرت زینب که فرمود: «پدرم فدای کسی باد که روز دوشنبه سپاهش تارج شده»^[۲۱] شاهد خوبی برای محاسبه دانسته شده است.^[۲۲]

مدت عمر

در این‌که مدت عمر امام حسین (علیه السّلام) به هنگام شهادت چه مقدار بوده، گزارش‌های پراکنده‌ای هست؛ اما سخن درست این است که آن گرامی پس از ۵۶ سال و پنج ماه، به شهادت رسید؛ چرا که محاسبه فاصله میان سوم شعبان سال چهار هجری تا ده محرم سال ۶۱ هجری همین بازده را خواهد داشت؛ چنان‌که ابن سعد، یعقوبی، نوبختی و سعد بن عبدالله اشعری بر آن تأکید کرده‌اند.^[۲۳] این مدت، بر مبنای محاسبه نجومی، ۱۹۹۹۹ روز، یعنی یک روز کمتر از بیست هزار روز است.^[۲۴]

مرقد

بارگاه پاک سیّد‌الشّهداء (علیه السّلام) به اتفاق مورخان، همان مکانی است که وی در آن‌جا به شهادت رسید و آن مکان کربلا نام دارد. در گستره تاریخ از سوی دوستان و دشمنان اهل بیت رخدادهای خوش و ناخوشی بر این بارگاه رفته که پژوهشی جدا می‌طلبد،^[۲۵] و این نوشتار در پی آن نیست. هم‌اکنون قبر این امام شهید دارای بارگاه ملکوتی است که میان آن و دل‌های دوستداران اهل بیت (علیه السّلام) پیوندی بس عمیق برقرار است.

جدو تطبیقی ولادت و شهادت امام سوم (علیه السّلام)

بر اساس تاریخ قمری، شمسی  و  میلادی

  منبع: کتاب باز پژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان علیهم السلام/ یدالله مقدسی/ نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

[۱]. ابن قتیبه، المعارف، ص ۲۱۳ و مصعب زبیری، کتاب نسب قریش، ص ۴۰ و بخاری، التاریخ الکبیر، ج ۲، ۳۸۱ (تنها از روز عاشورا نام برد) و بلاذری، انساب الأشراف، ج ۳، صص ۳ و ۴۱۸ – ۴۱۹ (به نقل از: واقدی و کلبی) و یعقوبی، تاریخ، ج ۲، ص ۲۴۵ و طبری، تاریخ، ج ۲، ص ۸۵ و اشعری، المقالات و الفرق، ص ۲۵ و نوبختی، فرق الشیعه، ص ۲۵ و کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۴۶۳ و مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۱۴۱ – ۱۴۲ و مروج الذهب، ج ۳، ص ۶۲ و ابن حبان، کتاب الثقات، ج ۳، ص ۱۷۷ و ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص ۷۸ و حاکم، المستدرک، ج ۳، ص ۱۷۷ و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج  ، ص ۱۳۳) و مسار الشیه (مصنفات، ج ۷، ص ۴۳) و شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج ۶، ص ۴۸ و مصباح المتهجد، ص ۵۳۵ (از سال آن یادی نکرده است) و خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۱۴۲ – ۱۴۳ (با تعبیر: اجماع اکثر مورّخان بر شهادت آن گرامی در سال ۶۱) و ابن عبد البر، الإستیعاب،؛ ج ۱، ص ۳۹۳ و ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج ۷، جزء ۱۴، ص ۲۴۳ و طبرسی، أعلام الوری، ج ۱، ص ۴۲۰ و تلمسانی، الجوهره فی نسب الإمام علی (علیه السّلام)، ص ۴۷ و ابن خشاب، تاریخ موالید الأئمه و وفیاتهم (مجموعه نفیسه، ص ۱۷۶) و ابن اثیر، اسد الغابه، ج ۲، ص ۲۰ و ابن نما، مثیر الأحزان، صص ۴۹ و ۷۴ و ابن جوزی، تذکره الخواص، ص ۲۲۶ و نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ج ۱، ص ۱۶۳ و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۵۱ و بسیاری از منابع و مصادری که پس از این‌ها نگاشته شده‌اند.

[۲]. ابن أبی الثلج، تاریخ الأئمه (مجموعه نفیسه، ص ۸) و خطیب، تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۱۴۳ (به نقل از: ابولأسود و واقدی) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۸۵ و مزّی، تهذیب الکمال، ج ۶، ص ۴۴۶ (با تعبیر قیل).

[۳]. ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج ۷، جزء ۱۴، ص ۱۹۶ (حسین (علیه السّلام) در سال شصتم از هجرتم به شهادت خواهد رسید).

[۴]. تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۱۴۲ – ۱۴۳ (فاجمع اکثر أهل التاریخ انّه قتل فی المحرم؛ سنه احدی و ستین: اّلا هشام بن الکلبی فانه قال: سنه اثنتین و ستین؛ و هو وهمٌ … و قول من قال: سنه احدی و ستین أصح).

[۵]. البدء و التاریخ، ج ۳ (جزء ۵)، ص ۷۵٫

[۶]. تهذیب الکمال، ج ۶، ص ۴۴۶٫

[۷]. تاریخ طبری، ج ۳، ص ۳۰۰ و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۵۴ (به نقل از: جنابذی). نیز همین مطلب را از راه ابن سعد از واقدی ثبت کرده و افزوده‌اند که واقدی شهادت امام حسین (علیه السّلام) در دهم محرم را گزارشی استوارتر دانسته است.

[۸]. طبری، تاریخ، ج ۳، ص ۳۰۱٫

[۹]. تاریخ دمشق، ج ۷، جزء ۱۴، ص ۲۴۳٫

[۱۰]. تستری، رساله فی تاریخ النبی و الآل، ص ۳۶٫

[۱۱]. طبری، تاریخ، ج ۳، ص ۳۰۵٫

[۱۲]. بلاذری، انساب الأشراف، ج ۳، ص ۳۹۵ و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج ، ص ۱۳۳) و خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۱۴۲ و طبرسی، إعلام الوری، ج ۱، ص ۴۵۸ (با تعبیر قیل) و ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج ۷، جزء ۱۴، ص ۲۳۴ (به نقل از: ابونعیم) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۸۵٫

[۱۳]. نوبختی، فرق الشیعه، ص ۲۵ و سعد بن عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، ص ۲۵ و کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۴۶۳ و مفید، المقنعه، ص ۴۶۷ و شیخ طوسی، تهذیب، ج ۶، ص ۴۲ و خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۱۴۲ (با تعبیر قیل) و خوارزمی، مقتل الحسین، ج ۲، ص ۱۷۹ و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۸۵ (با تعبیر قیل).

[۱۴]. اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص ۷۸٫

[۱۵]. ابن سعد، الطبقات الکبری، ترجمه الحسین (علیه السّلام)، ص ۷۵ و زبیری، کتاب نسب قریش، ص ۴۰ و بلاذری، انساب الأشراف، ج ۳، ص ۳۹۵ (با تعبیر کما یقال) و ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج ۴، ص ۳۵۶ و خطیب، تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۱۴۲ (با تعبیر قیل) و طبرسی، إعلام الوری، ج ۱، ص ۴۵۸ و خوارزمی، مقتل الحسین، ج ۲، صص ۵۳ و ۶۰ و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۸۵ (با تعبیر و یقال).

[۱۶]. تاریخ طبری، ج ۲، ص ۳۱۰٫

[۱۷]. مقاتل الطالبیین، ص ۷۸ – ۷۹٫

[۱۸]. دمع السجوم، ص ۲۰۲٫

[۱۹]. زمانی قمشه‌ای، «پژوهشی درباره تاریخ شمسی عاشورا»، ص ۷۳ – ۷۴٫

[۲۰]. همان

[۲۱]. ابن طاووس، الملهوف، ص ۱۸۱ (بأبی مَن اضحی عسکرُهُ فی یوم الأثنین نهباً».

[۲۲]. ابوالحسن شعرانی، دمع السجوم، ص ۲۰۲ و زمانی قمشه‌ای، «پژوهشی در تاریخ شمسی عاشورا»، ص ۷۴ و هیئت و نجوم اسلامی ج ۲، ص ۲۲۶٫

[۲۳]. الطبقات، ترجمه الإمام الحسین (علیه السّلام)، ص ۷۵ و تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۴۶ و فرق الشیعه، ص ۲۵٫

[۲۴]. زمانی قمشه‌ای، «پژوهشی در تاریخ شمسی عاشورا»، ص ۶۹٫

[۲۵]. نگارنده این نوشتار، مقاله‌ای در این خصوص با نام «حایر حسینی در گذر تاریخ (از آغاز تا صفویه)» نگاشته و این مقاله در کتاب نگاهی نو به جریان عاشورا – که مجموعه مقالاتی درباره سیّدالشّهداءاست – به چاپ رسیده است (ص ۳۹۹ – ۴۳۴).