با سلام؛ چرا خداوند در آیه ۲ سوره توبه مهلت چهار ماهه به مشرکان می دهد؟ آیا خداوند از چهار ماه منظور خاصی داشته است؟

پاسخ اجمالی

۱ – در جامعه ای که رسول خدا(ص) مردم را به اسلام دعوت می کرد، گروه ‏هاى مختلفى وجود داشتند؛ لذا پیامبر(ص) با هر یک از آنها بر اساس مواضع و عمل کردشان رفتار می کرد. گروهى با پیامبر(ص) هیچ گونه پیمانى نداشتند، و آن حضرت در مقابل آنها نیز هیچ گونه تعهدى نداشت. گروه ‏هاى دیگرى در «حدیبیه» و مانند آن، پیمان ترک مخاصمه با رسول خدا امضا کرده بودند، بعضی از این پیمان ها داراى مدتی معین، و بعضى نیز بدون مدت بود.

در این میان، برخی از قبایلی که پیمان بسته بودند، یک جانبه و بدون هیچ مجوزى پیمانشان را – به دلیل همکارى آشکار با دشمنان اسلام – شکستند، و یا در صدد از میان بردن رسول خدا بر آمدند؛ مانند یهود «بنى نضیر» و «بنى قریظه». اما قسمتى از پیمان ها هنوز به قوت خود باقى بود، اعم از پیمان هاى مدت‏دار و بدون مدت.

آیه اول سوره توبه به تمام بت پرستان اعلام می کند، هر گونه پیمانى که با مسلمانان داشته ‏اند، لغو خواهد شد، و می گوید: این اعلام برائت و بیزارى خداوند و پیامبرش از مشرکانى که با آنها عهد بسته ‏اید، می باشد: «بَراءَهٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ».
پس از آن براى آنها یک مهلت چهارماهه قائل می شود: «فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَهَ أَشْهُرٍ»؛ چهار ماه در زمین آزادانه به هر کجا می خواهید بروید.^[۱]
۲ – در این که این چهار ماه که خدا به آنها مهلت داد، چه ماه هایى بود، اختلاف نظر وجود دارد:
بر اساس برخی از روایات این مهلت چهار ماهه، همان ماه های حرام است: «لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَبَاحَ لِلْمُشْرِکِینَ الْأَشْهُرَ الْحُرُمَ‏ أَرْبَعَهَ أَشْهُرٍ إِذْ یَقُولُ- فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَهَ أَشْهُر».[۲]
اما بسیاری از مفسران معتقدند این فرصت غیر از چهار ماه معروف بوده است.
مجاهد و محمد بن کعب قرظى؛ برآن اند که ابتداى آن روز عید قربان، و انتهاى آن دهم ماه ربیع الثانى بود. این نظر البته مؤید به روایتی از امام صادق(ع) است.[۳]
ابن عباس و زهرى گفته‏ اند؛ از اول ماه شوال تا آخر ماه محرم بوده؛ زیرا این آیات در ماه شوال نازل شده است.
فراء می گوید؛ مدت آنها تا آخر ماه محرم بود؛ زیرا در میان آنها کسانى بودند که مدتشان پنجاه روز بود و آنها کسانى بودند که پیمانى از رسول خدا(ص) نداشتند، و خداوند به این وسیله براى آنها (تا آخر محرم) مهلت قرار داد.
حسن و ابن اسحاق معتقدند؛ هر یک از آنها که بیش از چهار ماه با رسول خدا پیمان داشتند، پیمان آنها محدود به چهار ماه شد، و هر کدام کمتر از آن مدت پیمان داشتند، پیمان آنها تا چهار ماه افزایش یافت.
جبائى می گوید؛ ابتداى چهار ماه روز بیستم ذى قعده – که روز قربانى آن سال بود- و آخر آن بیستم ماه ربیع الاول بود؛ زیرا حج در آن زمان در ماه ذى قعده انجام می شد، و سال بعد که حجه الوداع در آن سال بود، در ماه ذى حجه انجام شد.[۴]
۳ – این مهلت و ضرب الاجل اگر همان چهار ماه حرام باشد، نیاز به دلیل ندارد، اما براساس نظریاتی که غیر آن است، دلیلش ظاهراً براى إتمام حجّت، تثبیت آزادى، مجال تفکّر و بررسى صلاح و فساد بود، تا مشرکان در این چهار ماه به هر کجا که می خواهند بروند، و به هر گونه که می توانند اندیشه و تدبّر کنند، و با کمال آزادى صلاح و فساد امور خودشان را بررسى کرده و انتخاب نمایند.
به بیان دیگر، این فرصت برای آن بود تا مشرکان فرصت کافی داشته باشند در عاقبت کار خویش تفکر کنند و بین اسلام و نبرد یکی را انتخاب کنند، و این نهایت تسامح و مدارا در برابر جنگ طلبان بود تا هیچ عذری نداشته باشند و نگویند مسلمانان به ما فرصت ندادند.[۵]
که همه اینها شاید به جهت تناسب با همان ماه های حرام باشد.
و متوجّه باشند که آنها با خداى قادر و توانا طرف هستند، و هرگز نمی توانند او را عاجز و تابع فکر و اندیشه خود کرده، و از حکم او سرپیچى نمایند.
گفتنی است؛ از طبری نقل شده است که تمام آنها در این مدت تسلیم شدند و کسی به سیاحت نرفت: «و ذکر الطبری: أنهم أسلموا کلهم فى هذه المده و لم یسح أحد».[۶]
این مهلت چهار ماهه با الگوگیری از ماه های حرام بوده است؛ یعنی همان گونه که خداوند در چهار ماه درگیری و جنگ را حرام کرده، پیامبر(ص) نیز یک فرصت چهار ماهه در اختیار مشرکان در همان سال نهم قرار داده است:

  منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۷، ص ۲۸۱- ۲۸۲، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۲]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج ‏۲، ص ۱۹۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.

[۳]. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق، رسولی محلاتی، سید هاشم، ج ‏۲، ص ۱۸۳، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.

[۴]. ر. ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏۵، ص ۵- ۶، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۵]. ر. ک: مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر المراغی، ج ‏۱۰، ص ۵۴، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.

[۶]. ابن عجیبه احمد بن محمد، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، تحقیق، قرشى رسلان، احمد عبدالله، ج ‏۲، ص ۳۵۶، قاهره، حسن عباس زکى، قاهره، ۱۴۱۹ق.