بمناسبت انتشار کتاب «سیره نبوی» تألیف آقای مصطفی دلشاد تهرانی، گفتگویی با ایشان بعمل آمد که از نظر خواننده محترم میگذرد. محور این گفتگو، آشنایی با چند و چون کتابهای سیره، تفاوتهای متون سیره با یکدیگر، تحول سیره نویسی در طول زمان و بایدها و ضرورتهای سیره نگاری امروز است.
۱) مراد از «سیره» چیست؟
چنانکه اهل لغت تصریح کرده‌اند «سیره» به معنای سنّت، روش، هیأت، حالت، طریقه و راه و رسم است و با توجه به مفهوم و استعمال آن می‌توان «سیره» را نوع رفتار و سبک رفتار و طریقه زندگی معنا کرد.
امّا در اصطلاح تاریخنگاری، «سیره» به معنای شرح زندگی پیامبر اکرم (ص) یا بزرگان دین و شخصیتهای برجسته استه و به نظر می‌رسد که مورّخان مسلمان در ابتدا بر آن بودند که طریقه زندگی و روش و راه و رسم پیامبر اکرم (ص) را به عنوان منبعی برای تأسّی و پیروی ارائه نمایند ولی به وقایع زندگی پیامبر بسنده کردند و غزوات و جنگهای پیامبر (ص) را بخشی از سیره شمردند و حتی «سیره» را با «مغازی» در یک معنا استعمال نمودند. بنابراین، وقتی «سیره» به عنوان یک رشته از مباحث تاریخی، مورد توجه و موضوع بحث مورّخان قرار گرفت، آن چیزی که می‌بایست مطرح می‌شد و اصل بود، مغفول واقع شد. مورّخان نخستین که در احوال و زندگی پیامبر اسلام (ص) کتاب نوشتند، عنوان تاریخ خود را «سیره النبی» گذاشتند و محتمل است که می‌خواسته‌اند ضمن بیان تاریخ زندگی پیامبر اکرم (ص) سبک و روش خاص زندگی آن حضرت را که برای مسلمانان بهترین نمونه و سرمشق است بیان کنند، اما به همان تاریخ بسنده کرده‌اند، یا این بخش یعنی سبک و روش زندگی، در سایه مباحث دیگر قرار گرفت و به طور مستقل و مفصل و با ابوابی در جهت تبیین همه وجوه زندگی پیامبر (ص) مطرح نشد. بدین ترتیب از اواخر سده اوّل و اوایل سده دوم هجری اصطلاح «سیره» به معنای شرح وقایع دوران زندگی رسول خدا (ص) باب شد و منظور از آن: حوادث پیش از بعثت و حوادث پس از آن و جنگهای پیامبر بود. مورّخان بعدی نیز همین راه را ادامه دادند و «سیره» به عنوان «رفتار شناسی» و «روش شناسی» مورد عنایت و توجّه جدّی واقع نشد.
نگارش سیره پیامبر از چه زمانی آغاز شده است و مهمترین آثار در این زمینه کدام است؟
با توجه به جایگاه ویژه رسول خدا (ص) نزد مسلمانان، بالطبع گفتار و رفتار و ره و رسم آن حضرت پیوسته از آغاز بعثت مورد توجّه و منبع اخلاق و راه و رسم اصحاب و یاران آن حضرت به شمار می‌آمد و بسیاری از اصحاب به نقل و روایت حدیث و سیره و راه و رسم پیامبر اکرم (ص) می‌پرداختند و با در نظر گرفتن این امر که کتابت حدیث مقدم بر کتابت تاریخ زندگی پیامبر (ص) است، می‌توان گفت که پرداختن به نگارش سیره پیامبر (ص) به معنای اخلاق عملی و راه و رسم آن حضرت و نیز تاریخ زندگی و مغازی پیامبر (ص) ابتدا در تدوینهای حدیثی آمده است. البته پیش از آنکه نخستین سیره نسبتاً جامع در همان معنای اصطلاحی سیره و نه روش شناسی به دست «محمدبن اسحاق» ، در گذشته به سال ۱۵۱ هجری، نگاشته شود، نام افرادی بسیار در تدوین سیره مطرح است که به نظر می‌رسد آنان در داشتن اطلاعاتی در سیره مشهور بوده‌اند و نخستین گامها را در تدوین سیره برداشته‌اند که تقریبا همه آنها در اواخر قرن اوّل هجری و قرن دوم هجری درگذشته‌اند، از جمله:
«عروه بن زُبیر بن عوّام» در گذشته به سال ۹۴ هجری؛ «ابان بن عثمان» در گذشته به سال ۱۰۵ هجری؛ «وَهَب بن منبّه» در گذشته به سال ۱۱۰ هجری؛ «عاصم بن عُمربن فَتاده» در گذشته به سال ۱۲۰ هجری؛ «شُرَحْبیل‌بن سعد خُطَمی» در گذشته به سال ۱۲۳ هجری؛ «محمدبن مسلم‌بن شهاب زُهْری» در گذشته به سال ۱۲۴ هجری؛ « عبد الله بن ابی بکر بن حزم» در گذشته به سال۱۳۵ هجری؛ «موسی بن عُقْبه» در گذشته به سال ۱۴۱ هجری؛ «معمربن ابی راشد» در گذشته به سال ۱۵۰ هجری.
پس از سیره ابن اسحاق به عنوان نخستین نگارش نسبتاً جامع به سبک تاریخی، و نه روش شناسی، می‌توان به «سیره النبی» یا «السیره النبویه» تألیف عبدالملک‌بن هشام در گذشته به سال ۲۱۳ هجری اشاره کرد که اساسش همان سیره ابن اسحاق بوده است که «ابن هشام» آن را مورد پیرایش و افزایش قرار داده است. مهمترین آثار بر جای مانده در سیره پیامبر (ص) به همان معنای مصطلح عبارت است از: «السیره النبویّه و اخبار الخلفاء» تألیف «ابو حاتِم محمدبن احمدبن حیّان تمیمی بُستی» در گذشته به سال ۳۵۴ هجری؛ «کتاب الجامع فی السنن و الآداب و المغازی و التاریخ» تألیف «ابو محمدبن ابی زید قیروانی» در گذشته به سال ۳۸۶ هجری، «جوامع السیره النبویّه تألیف lass=Quote>«علی‌بن احمدبن سعیدبن حزم اندلسی» در گذشته به سال ۴۵۶ هجری، «الوفاء باحوال المصطفی» تألیف «ابوالفرج عبدالرحمن‌بن علی‌بن جوزی» در گذشته به سال ۵۹۷ هجری، «الرساله الکاملیه فی السیره النبویه» تألیف «علاء الدین علی بن ابی حزم قَرْشی» ملقّب به «ابن نفیس» در گذشته به سال ۶۸۷ هجری؛ «منهاج النسّه النبویّه» تألیف «تقی‌الدین أبو العباس احمدبن تیمیّه» در گذشته به سال ۷۲۸ هجری؛ «عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السِیَر» تألیف «محمدبن عبدالله‌بن یحیی‌بن سیّد الناس» در گذشته به سال ۷۳۴ هجری، «الزهرا الباسِم فی سیره ابی القاسم» تألیف «علاء الدین مُغَلْطای‌بن قلیچ» در گذشته به سال ۷۶۲ هجری؛ «السیره النبویّه» تألیف «ابوالفداء اسماعیل‌بن عمر‌بن کثیر دمشقی» در گذشته به سال ۷۷۴ هجری؛ «المواهب اللّدنیّه بالمنح المحمدیّه فی السیره النبویّه» تألیف «شهاب الدین احمدبن محمد قسطلانی» در گذشته به سال ۹۲۳ هجری؛ و «انسان العیون فی سیره الامین المأمون» معروف به «السیره الحلبیّه» تألیف «علی‌بن برهان الدین حلبی» در گذشته به سال ۱۰۴۴ هجری.
وضع تألیفات جدید در سیره پیامبر (ص) چگونه است؟
تألیفات جدید در سیره پیامبر (ص) به همان معنای مصطلح از سیره است، همراه با تغییراتی از نظر روش بحث و تحقیق و نقد و دقتهای عقلی و گاهی سلیقه‌ای. در برخی از این تألیفات به ویژگیهای اخلاقی و خصوصیات پیامبر (ص) نیز پرداخته شده است و در برخی صرفاً سیری در تاریخ زندگی پیامبر (ص) و مغازی آن حضرت صورت گرفته است. به عنوان نمونه مرحوم حاج شیخ عباس قمی درگذشته به ۱۳۵۹ هجری قمری کتابی مختصر و مفید تألیف کرده است به نام «کُحْل البصر فی سیره سیّد البشر» که در آن به نسبت پیامبر و میلاد آن حضرت و اجداد و اقوام و مسأله مبعث و معراج پیامبر (ص) پرداخته است و نیز اندکی درباره اخلاق کریمه و صفات بزرگوارانه آن حضرت سخن گفته و مقداری نیز غزوات پیامبر و حوادث دیگر تا رحلت آن حضرت بحث کرده است.
مرحوم علامه سیّد محمدحسین طباطبایی، صاحب تفسیر گرانقدر المیزان، نیز کتابی تألیف کرده است با عنوان «سنن النبی» که مجموعه‌ای است از روایات سنن و آداب پیامبر (ص) و اعمالی که آن حضرت در زندگی خود به آنها مداومت می‌فرموده است. در این کتاب پس از مروری در احادیث شمایل پیامبر، احادیث مربوط به آداب معاشرت، امور نظافت و احکام زینت، آداب سفر، آداب لباس، آداب مسکن، آداب خواب، امور زناشوئی و تربیت فرزند، آداب خوردن و آشامیدن، آداب مسواک کردن، آداب وضو گرفتن، آداب غسل کردن، آداب عبادات و مانند اینها گردآوری شده است.
از دیگر تحقیقات جدید در سیره پیامبر که به سبک تاریخی نوشته شده است، می‌توان از کتاب «الصحیح من سیره النبی الاعظم» تألیف «سیّد جعفر مرتضی عاملی» نام برد که از دانشمندان و مورخان لبنانی معاصر و در قید حیات است. وی در این اثر با ارزش به نقد تاریخ پرداخته و به پاره‌ای از تناقضات و جعلیات مشهور و رایج در کتابهای تاریخ دست یافته است و در کار خود اصول و مبانی قرآنی و سنّت پیامبر (ص) و دقّتهای سندی و متنی را اساس ارزشیابی و داوری قرار داده است.
همچنین «هاشم معروف حسنی» از دانشمندان و مورخان معاصر اثری تألیف کرده است با نام «سیره المصطفی» که در آن تلاش کرده است نگرشی نوین به زندگی پیامبر اکرم (ص) را تدوین نماید که به روش مصطلح سیره نویسی با تأملی در برخی مطالب و تحلیل آنها عمل کرده است. این کتاب به فارسی ترجمه و چاپ شده است.
دکتر احمد محمد حوفی از جمله کسانی است که در اثر خود به نام «مِنْ اَخلاقِ النّبیِ» پس از مقدمه‌ای در معنا و مفهوم اخلاق و مذاهب اخلاقی و اخلاق اسلامی به ویژگیها و خصوصیات اخلاقی پیامبر اکرم (ص) پرداخته است، مانند: شجاعت، بزرگواری، عدالت، پاکدامنی، راستی، امانتداری، صبر، بردباری، گذشت، رحمت، و مانند این ویژگیهای اخلاقی در پیامبر (ص).
دکتر احمد شلبی نیز در دائره المعارف ده جلدی تاریخ اسلام خود جلد اوّل را با عنوان «السیره النبویّه العطره» به بحث در سیره پیامبر با روش تاریخ تحلیلی و تاریخ سیاسی اختصاص داده است.
تألیفات متعدد دیگری نیز در سیره پیامبر اکرم (ص) صورت گرفته است که همگی از همان روش مصطلح و مرسوم تاریخی یعنی پرداختن به زندگی پیامبر قبل از بعثت و پس از بعثت هو مغازی آن حضرت پیروی کرده‌اند، با تفاوتهایی در نوع بیان مطالب و گاهی همراه با تحلیل و نقد و بررسیهای جدید، از این شمار است فروغ ابدیّت از حضرت آیه الله سبحانی، تاریخ پیامبر اسلام مرحوم دکتر محمّد ابراهیم آیتی با تکمیل و تنقیح استاد دکتر ابوالقاسم گرجی.
تنها اثری که با عنوان سیره نبوی به معنای درست آن یعنی روش شناسی و سبک شناسی زندگی پیامبر منتشر شده است مجموعه مباحث استاد شهید مرتضی مطهری رحمه الله علیه است که پس از شهادت ایشان تنظیم و چاپ شده است و استاد بزرگوار در این مباحث خود، پس از مقدّماتی در سیره شناسی به معرفی و تبیین چند اصل عملی در سیره پیامبر پرداخته است.
روش شما در تألیف سیره پیامبر (ص) چه بوده است و چگونه اثر خود را تألیف کرده‌اید؟
با توجّه به نکاتی که در اهداف مطالعه و بررسی و ارائه سیره پیامبر (ص) عرض کردم، سیره نبوی بهترین راهنمای زندگی در همه وجوه است و با همین انگیزه کار تحقیق در سیره به معنای یافتن راه و رسم و سبک زندگی رسول خدا (ص) در وجوه مختلف آن را آغاز کردم. کار اصلی را از اوایل انقلاب شروع کردم و تا سال ۶۳ مقدمات یادداشت برداری و تنظیم یادداشتها طول کشید و از سال ۶۳ تا ۶۷ مطالب تدریس شد و در طول این مدت کار تدوین آن نیز انجام می‌گرفت. پس از آن نیز به کار بازنویسی و کنترل ارجاعات و اصلاحات لازم پرداخته‌ام.
در این کار با توجه به اینکه اساس سیره نبوی در قرآن کریم است، ابتدا قرآن کریم جستجو و یادداشت برداری شد و سپس کلیه منابع شیعه و سنی قابل دسترسی در زمینه‌های گوناگون مورد بررسی و جستجو و یادداشت برداری قرار گرفت، یعنی: تفسیر، حدیث، تاریخ اعم از سیره، مغازی، انساب، تراجم، و رجال، تاریخ عمومی؛ ادب و نیز سایر علوم اسلامی.
سیره پیامبر (ص) را به هفت بخش تقسیم کردم: سیره فردی، سیره اجتماعی، سیره مدیریتی، سیره خانوادگی، سیره سیاسی، سیره نظامی و سیره اقتصادی. در هر بخش تعدادی اصل عملی یعنی اصولی ثابت و استوار که پیامبر اکرم (ص) در زندگی خود پیوسته بدان اصول عمل کرده است، یافته شد و از مجموعه یادداشت شده، گویاترین و صحیح‌ترین مطالب از منابع شیعه و سنی انتخاب گردید و ذیل هر اصل قرار داده شد و تنظیم گردید.
البته اعتقاد بنده بر این است که راه و رسم اوصیای پیامبر (ص) امتداد سیره آن حضرت است و در واقع نمی‌توان سیره پیامبر (ص) و ائمه (علیهم السلام) را از هم جدا دانست، بلکه قرآن کریم و معصومین (علیهم السلام) یک حقیقت واحدند و آنچه در قرآن کریم یافتم، در زندگی پیامبر (ص) جلوه داشت و همان اصول در زندگی اوصیای پیامبر (ص) تفسیر و تبیین می‌گشت. بنابراین برای تبیین هر اصل در سیره پیامبر (ص) آیاتی از قرآن کریم و احادیث پیامبر اکرم (ص) و اوصیای آن حضرت و نمونه‌هایی از عمل و رفتار آن بزرگواران گردآوری و تنظیم شد و قسمتی از آن به تناسب در کتاب آورده شده است. در ضمن تلاش شده است که هیچ مطلب غیر مستندی در کتاب نیاید و نیز مصادر و منابع به اندازه‌ای باشد که راه تحقیقات بعدی هموار گردد و چنانچه اشخاصی بخواهند در هر مورد تحقیق کنند، منابع کافی ذکر شده باشد.
چاپ دوم کتاب از مزایای چند برخوردار است: متن کتاب بازنگری و بازنویسی شده و در مواردی پیرایش شده و یا افزایش یافته است؛ کلیه آیات و روایات اعراب‌گذاری شده است؛ کلیه منابع در پی‌نوشتها به ترتیب سالهای رحلت مؤلفان تنظیم شده است؛ همچنین مجموعه‌ای از فهرستهای لازم (فهرست آیات، فهرست احادیث و آثار، فهرست اشعار فارسی، فهرست اشعار عربی، فهرست نام اشخاص، فهرست نام قبایل، گروهها، حکومتها، ملیتها، مذاهب، فهرست جنگها، غزوه‌ها، سریّه‌ها، رویدادها، فهرست مکانها و زمانها، فهرست نام کتابها، فهرست منابع و مآخذ) در انتهای کتاب آورده شده است. البته هنگام چاپ اوّل کتاب قرار بر این شده بود که مجموعه فهرستهای هفت مجلّد در مجلّد هشتم کتاب به طور مجزّا بیاید ولی از آنجا که کار چاپ مجلدات چهارم به بعد دچار وقفه شده است، برای سهولت استفاده خوانندگان مقرر شد که در چاپ دوم، فهرستهای هر مجلد در پایان همان مجلد بیاید و مجلدات چهارم به بعد نیز به همین صورت جدید منتشر شود، ان شاء الله.
منبع: سخن تاریخ
پاسخ دهید