آیه خیر البریه و شر البریه به چه آیه ای در قرآن می گویند؟ آن را توضیح دهید که چرا به این نام خوانده شده است؟

پاسخ اجمالی

در قرآن کریم بدترین و بهترین مخلوقات این گونه بیان شده اند: «اِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ فی‏ نارِ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها اُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّهِ، اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ»؛[۱] کافران از اهل کتاب و مشرکان در آتش دوزخ اند، جاودانه در آن می مانند آنها بدترین مخلوقات اند! [امّا] کسانى که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، بهترین مخلوقات خدایند.
این دو آیه بدترین و بهترین مخلوقات را بیان می کنند. در برخی روایات، – از منابع شیعه و سنی – مصادیقی برای این آیه ذکر شده است:
۱ –  امام صادق(ع): «على(ع) پیش رسول خدا(ص) در خانه ی ام سلمه رسید، رسول خدا(ص) هنگامى که على(ع) را دید فرمود: اى على! حالت چگونه خواهد بود در آن هنگام که همه ملت ها جمع شوند و میزان هاى عدل نصب گردند و مردم را براى حساب و محاکمه آماده سازند. در این هنگام، اشک از دیدگان امام على(ع) جارى شد، رسول خدا(ص) فرمود: اى على! چرا گریه می کنی؟ به خداوند سوگند، تو و شیعیانت در آن روز با چهره هاى سفید و سیراب در محشر حاضر می شوید، صورت هاى آنها نورانى، شاداب و خندان هستند. در آن روز دشمنانت را حاضر می کنند در حالى که صورت هاى آنان سیاه‏ است آنها افرادى شقى و بد عاقبت و معذب هستند، مگر نشنیده ای که خداوند فرموده: «اِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ»، اینها تو و شیعیانت می باشند، ولى آنهایى که کافر شدند و آیات ما را انکار کردند، بدترین مردم هستند (اُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّهِ) و این گروه دشمنان شما می باشند».[۲]
۲ – طبری(از مفسّران اهل سنت در قرن چهارم) در تفسیر خود از عیسى بن فرقد، از ابی الجارود، از امام باقر نقل می کند که پیامبر(ص) درباره آیه «خیر البریه» فرمود: «اى على! بهترین بندگان، تو و شیعیانت هستید».[۳]
۳ – جابر بن عبد الله انصارى، صحابى معروف پیامبر اسلام(ص) چنین نقل می کند: با پیامبر(ص) و عده اى از مسلمانان نشسته بودیم، ناگهان على(ع) از دور نمایان شد؛ هنگامى که چشم پیامبر(ص) به على(ع) افتاد، نگاهى به اصحاب کرد و فرمود: «برادرم على به سوى شما می آید»، سپس رو به سوى کعبه کرد و فرمود: «قسم به خداى کعبه که تنها على و شیعیانش در روز قیامت از رستگاران هستند؛ زیرا به خدا سوگند او قبل از همه شما به خدا ایمان آورد، و قیام او به فرمان خدا بیش از همه شما است، وفایش به عهد الهى از همه بیشتر، و قضاوتش به حکم خدا افزون تر، و مساواتش در تقسیم[بیت المال] از همه زیادتر، عدالتش درباره رعیّت از همه فزون تر، و مقامش نزد خداوند از همه بالاتر است». جابر می گوید: در این جا بود که آیه شریفه «خیر البریّه»[۴] نازل شد، و پس از نزول آیه فوق، هرگاه مسلمانان على را می دیدند، می گفتند: بهترین مخلوق خدا پس از پیامبر آمد.[۵]
از جمله اى که در ذیل روایت آمده استفاده می شود که روایت فوق در بین همه مسلمانان صدر اسلام مشهور بوده است؛ بنابراین، نقل آن اختصاصى به ابن عبّاس و جابر بن عبد الله و ابو برزه ندارد![۶]
۴ – ابن عباس می گوید: هنگامی که آیه «خیر البریّه» نازل شد، پیامبر(ص) رو به على(ع) کرد و فرمود: «منظور از خیر البریّه تو و شیعیانت می باشید. در روز قیامت تو و شیعیانت بر من وارد می شوید، در حالی  که هم خدا از شما راضى است و هم شما از خداوند خشنود هستید».[۷]
۵ – ابو برزه اسلمى می گوید: هنگامى که آیه «خیر البریّه» نازل شد، پیامبر(ص) به على(ع) فرمود: «اى على! خیر البریّه تو و شیعیانت هستید و وعده گاه من و تو در روز قیامت در کنار حوض کوثر است».[۸]
۶ – امام علی(ع): وقت رحلت پیامبر(ص)  پشت مبارکش به سینه من بود که فرمود: «ای علی! آیا نشنیده ای آیه شریفه “خیر البریه” را؛  ایشان شیعیان تو می باشند و وعده گاه من و شما کنار حوض کوثر خواهد بود در وقتی که خلایق برای حساب جمع شوند، شما را بخوانند و شما سفید رویان باشید و شما را آن روز پیشوای سفیدرویان ندا کنند».[۹]
نکته دقیقی در این جا وجود دارد که لازم به ذکر است؛ ایمان و به تبع آن مؤمنان، دارای مراتبی هستند که هر یک از آنها را در رتبه ای قرار می دهد و برای هر یک جایگاهی را مشخص می کند. بنابر روایات مذکور، امیر المؤمنین علی(ع) و شیعیان آن حضرت در صدر این گروه، بعد از نبوّت پیامبر(ص) قرار دارند؛ یعنی بعد از این که حضرت محمد(ص) به پیامبری مبعوث شد و اسلام، ادیان پیشین خود را نسخ کرد؛ مسلمانان صاحبان ایمان واقعی شدند و در میان اینها نیز علی(ع) و شیعیان ایشان قرار دارند که بدان ها می توان خیر البریه را اطلاق کرد. البته در میان اینها نیز مراتبی وجود دارد؛ علی(ع) از شیعیان خود برتر است و در میان شیعیان ایشان نیز مراتبی وجود دارد که برخی را بر برخی دیگر برتری می بخشد. با این حال، اینان گروهی را تشکیل می دهند که می توان آنها را خیر البریه دانست. همچنین باید توجه داشت پیامبر (ص) از تمام مومنان، حتی آنها که خیر البریه نامیده شده اند، برتر است ولی این بیان مصداق خیر البریه، در مقام بیان بعد از پیامبر(ص) می باشد.
به  علاوه؛ برخی از کلمات این آیه باید مورد دقت بیشتری قرار گیرد؛ برای نمونه، از تعبیر «کَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ» به دست می آید که همه مشرکان و اهل کتاب مورد نظر روایت نیستند، بلکه منظور مشرکانی هستند که با حق و حقیقت که همان اسلام باشد آشنا شدند، ولی از پذیرش آن خودداری کردند. آنها حق را دیدند و فهمیدند ولی برای نفس و منافع خود، از پذیرش آن خودداری می کنند؛ آری اینان شایسته صفت بدترین مخلوقات خداوند  هستند.
همچنین از تعبیر «اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ» که بهترین در میان تمام مخلوقات را بیان می کند، برتری برخی از انسان ها بر همه موجودات حتی فرشته ها نیز به دست می آید که این مختصر مجال بیان بیشتر پیرامون این موضوع را ندارد.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. بینه، ۶- ۷.

[۲]. شیخ طوسى، الامالی، ص ۶۷۱، انتشارات دارالثقافه، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.

[۳]. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏۳۰، ص ۱۷۱، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

[۴]. بیّنه، ۷.  

[۵]. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج ‏۴۲، ص ۳۷۱، بیروت، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۵ق؛ با اندکی تفاوت در: سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج ‏۶، ص ۳۷۹، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.

[۶]. مکارم شیرازى‏، ناصر، آیات ولایت در قرآن، ص ۴۴۳، قم، انتشارات نسل جوان‏، چاپ سوم‏، ۱۳۸۶ش.

[۷]. الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج ‏۶، ص ۳۷۹.

[۸]. حسکانی، عبید الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج ۲، ص ۴۶۳، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.

[۹]. گنجی شافعی، محمد بن یوسف، کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب(ع)، ص ۲۴۶، تهران، دار احیاء تراث اهل البیت(ع)، ‏ چاپ دوم‏، ۱۴۰۴ق؛ ابن مردویه اصفهانى‏، ابوبکر احمد بن موسى‏، مناقب على بن ابی طالب(ع)، ص ۳۴۷، قم، دار الحدیث‏، چاپ دوم‏، ۱۴۲۴ق.