1. آخرین سوره ای که بر پیغمبر نازل شد، کدام سوره بود؟ ۲٫ آیا اولین سوره ای که بر پیغمبر نازل شد علق است؟ ۳٫ آیا سوره ای هست که نصفش نازل شود و مابقی آن در ۲۰ سال بعد نازل شده باشد؟

پاسخ اجمالی

درباره اولین و آخرین آیه یا سوره ای که بر پیامبر اکرم(ص)، نازل شد، نقل های مختلفی وجود دارد که البته می توان بین آنها جمع کرد.
الف. اولین آیه یا سوره
اکثر مسلمانان، اعم از شیعه و سنی، اتفاق نظر دارند[۱]، اولین مرتبه ای که قرآن نازل  شد، زمانی بود که رسول اکرم(ص) در غار حِرا، مشغول عبادت بودند. این جریان به لحظه های اولیه بعثت پیامبر اسلام(ص) مربوط می شود که جبرئیل بر ایشان نازل شده و آیات اولیه سوره «علق» را به آن حضرت تعلیم داد.[۲] در این جریان، سه آیه یا پنج آیه اول سوره علق نازل شد.[۳] بنابر این، اولین آیاتی که به پیامبر نازل شد، آیات اولیه سوره علق بود.
با این همه، سه قول دیگر نیز در این باره وجود دارد:
۱ – اولین آیاتی که نازل شد، مربوط به سوره «مدّثر» می شود. مستند این نظر، روایتی است که جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده است: پیامبر خدا(ص) به من فرمود: «من در غار حرا بودم. پس از این که از غار خارج شده و به وادی(دره) وارد شدم، ندایی شنیدم. به اطراف خود نگاه کردم [ولی چیزی ندیدم]. آن گاه به آسمان نگاه کردم، ناگهان جبرئیل را دیدم. دچار لرزه شدم. سپس نزد خدیجه رفتم. با دستور من، مرا با جامه بپوشانند. در این حال بود که خداوند این آیات را نازل کرد: ای جامه به خود پیچیده! بپا خیز و مردم را انذار کن».[۴]
همین طور از متن روایت برمی آید، هیچ کلامی در این روایت وجود ندارد که اشاره  داشته باشد این آیات اولین آیاتی هستند که نازل شده و شاید این برداشت و اجتهاد خود جابر بن عبدالله بوده که تصوّر کرده، این اولین آیاتی بوده اند که نازل شده اند. همچنین در برخی از متون این روایت آمده که پیامبر می فرمود: «مدت زمانی، نزول وحی قطع شد تا این که وقتی داشتم راه می رفتم، صدایی از آسمان شنیدم… سپس خدا این آیه را نازل کرد…».[۵] این روایت ها صراحت دارد که سوره مدثر، اولین سوره ای نبوده که نازل شده است.
۲ – عده ای دیگر گفته اند: اولین سوره ای که بر پیامبر نازل شده، سوره «حمد» است.[۶]
بدون تردید پیامبر اکرم(ص) به همراه همسرش و حضرت علی(ع) از ابتدای بعثت نماز می خواندند و مسلم است که بدون سوره حمد، امکان خواندن نماز نیست. بنابر این، باید زمان نزول سوره حمد را اوائل بعثت بدانیم.[۷]
۳ – عده ای نیز گفته اند که اولین آیه، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» است که نازل شده است.[۸]
به هر حال، می توان بین این چهار قول متفاوت به نوعی جمع کرد. بدین صورت که بگوییم: اولین آیاتی که بر پیامبر نازل شد، آیات اول سوره علق بوده و اولین سوره ای که به طور کامل و یک جا بر ایشان نازل گردیده، سوره «حمد» بوده است. آیات اولیه سوره مدّثر نیز، اولین آیات، پس از دوره فترت نازل شده است. آیه «بسم الله» نیز در ابتدای هر سوره – غیر از سوره توبه – قرار دارد و به طور طبیعی در صدر اولین آیاتی که نازل شده، قرار داشته است. شاهد این مدعا روایاتی است که سوره علق را اولین سوره می دانند. در این روایات آمده: «اولین چیزی که بر پیامبر نازل شد، بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَق بود».[۹]
ب. آخرین سوره و آیه
طبق آنچه که در روایات وارد شده، آخرین سوره ای که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد، سوره «نصر» است.[۱۰] همچنین مسلّم است که سوره برائت، بعد از فتح مکه و در سال نهم نازل شده است.[۱۱] و این درحالی است که با توجه به مضمون سوره نصر که بشارت فتح مکه را می دهد و نیز از نقل هایی که زمان نزول آن را دو سال قبل از رحلت پیامبر(ص) ذکر کرده اند،[۱۲] چنین به دست می آید که این سوره، قبل از سوره توبه نازل شده است. 
برخی دیگر گفته اند؛ آخرین آیه ای که نازل شد، آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّه‏»[۱۳] است. اما درباره آیه مربوط به حادثه غدیر خم؛ یعنی آیه اکمال دین،[۱۴] نیز گفته شده این آیه، آخرین آیه ای است که نازل شد.
آیات دیگری نیز همچون آیه «یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَه»،[۱۵] آیه ربا[۱۶] و آیه «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُم‏»،[۱۷] نیز به عنوان آخرین آیه، نام برده شده اند ولی این اقوال قابل توجه نیست.[۱۸]
با توجه به نقلی که زمان نزول آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً» را روز عید قربان در مِنی می داند، می توان چنین نتیجه گرفت: آخرین سوره کاملی که یک جا نازل شده، سور «عصر» است. آخرین سوره ای که آیات ابتدایی آن نازل شد، سوره «توبه» است و آخرین آیه ای که بر پیامبر نازل شد، آیه اکمال دین است؛ زیرا با نزول این آیه و عملیاتی شدن مضمون آن در روز هجدهم ذی حجه، دین اسلام کامل شد و نعمت خدا بر مسلمانان به نهایت خود رسید.
درباره آخرین آیه دعایی که نازل شد، مطلبی در منابع معتبر روایی و کتب علوم قرآنی، یافت نشد.
ج. فاصله زمانی نزول، بین آیات یک سوره
درباره نزول آیات یک سوره طی مراحل مختلف باید بدانیم که هر سوره با فرود آمدن «بسم الله الرّحمن الرّحیم» آغاز می شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می گردید؛ تا موقعی که «بسم الله» دیگری نازل می شد و سوره دیگری آغاز می گردید. این نظم طبیعی آیات بود. گاهی اتفاق می افتاد پیامبر اکرم(ص) با اشاره جبرئیل دستور می داد تا آیه ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرار داده شود؛ مانند آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» که گفته اند از آخرین آیاتی است که نازل شده است، اما پیامبر(ص) دستور فرمودند آن را بین آیات ربا و آیه دین در سوره بقره آیه ۲۸۱ ثبت کنند.[۱۹] به عبارت دیگر، بخش های مختلف یک سوره، معمولاً به صورت مرتب و پشت سرهم نازل می شد و کمتر اتفاق می افتاد که به صورت نامنظم نازل شود. بنابر این، فاصله زمانی بین نزول آیات یک سوره، چندان طولانی نبود.

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۲۷، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق؛ سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۰۶، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق.

[۲]. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۶۹، مؤسسه بعثت، قم، چاپ اول، ۱۳۷۴ش؛ البخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، محمد زهیر بن ناصر الناصر، ج ۱، ص ۷، ح ۳۶۱۵، دار طوق النجاه، چاپ اول، ۱۴۲۲ق؛ العروسی الحویزی، عبد علی، نور الثقلین، محقق/مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج ۵، ص ۹۰۶، اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.

[۳]. در روایت صحیح بخاری که از عایشه نقل کرده، به سه آیه اول سوره علق اشاره شده ولی در منابع روایی شیعیه، به پنج آیه اول سوره علق اشاره شده است.

[۴]. مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، محمد فؤاد عبدالباقی، ج ۱، ص ۱۴۴، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت.

[۵]. ابوعبدالله، احمد بن محمد بن حنبل، مسند احمد، محقق: شعیب ارنؤوط، عادل مرشد و…، ج ۲۲، ص ۳۶۸، مؤسسه الرساله، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.

[۶]. زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمرو، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ۴، ص ۷۵۵، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.

[۷]. التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۲۴- ۱۲۷،.

[۸]. محمد، رفعت سعید، تاریخ نزول القرآن، ص ۵۰ – ۵۱، منصوره، دارالوفاء، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.

^[۹]. البرهان، ج ۱، ص ۶۹٫

[۱۰]. نور الثقلین، ج ۵، ص ۶۹۰٫

[۱۱]. کوفى، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی‏، محقق و مصحح: کاظم، محمد،ص ۱۶۱، مؤسسه الطبع و النشر فی وزاره الإرشاد الإسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.

[۱۲]. الکشاف، ج ۴، ص ۸۱۲؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱۰، ص ۸۴۴، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

^[۱۳]. بقره، ۲۸۱٫

[۱۴]. «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِینا»؛ مائده، ۳٫

[۱۵]. نساء، ۱۷۶٫

[۱۶]. بقره، ۲۷۵٫

[۱۷]. توبه، ۱۲۸٫

[۱۸]. تاریخ نزول القرآن، ج ۱، ص ۵۱-۵۳٫

[۱۹]. برگرفته از (آیه آیه بودن قرآن ۱۶۰۷)