فرق میان «جزء»، «آیه» و «سوره» چیست؟

پاسخ اجمالی

قرآن کریم، دارای تقسیم بندی هایی است که به صورت مختصر به برخی از آنها اشاره می کنیم.[۱] با مراجعه به توضیح هر کدام از اقسام، تفاوت آنها از یکدیگر روشن خواهد شد.
۱ – «آیه»: آیه، به معنای علامت و نشانه است. به این دلیل که هر آیه، معجزه ای از جانب خدا است و یا از این جهت که حاوی مواعظ و عبرت ها است، به آن آیه گفته می شود.[۲] کوچک ترین و ریزترین تقسیم بندی قرآن، آیه است. برخی از آیات قرآن، فقط از یک کلمه تشکیل شده ولی برخی دیگر، دربرگیرنده جملات متعددی است. البته برخی از آیات اول سوره ها، متشکل از یک یا چند حرف مقطعه است[۳] که جمله محسوب نمی شود. تعیین آیات، از جانب خداوند و پیامبر(ص) صورت گرفته و ملاک مشخصی برای آن در نزد ما وجود ندارد.
۲ – «سوره»:[۴] هر سوره از چند آیه تشکیل شده است.[۵] کوچک ترین سوره قرآن، فقط سه آیه دارد و بلندترین سوره قرآن،[۶] یعنی سوره «بقره» ۲۸۶ آیه دارد. قرآن کریم ۱۱۴ سوره دارد که ۸۶ سوره آن مکی و ۲۸ سوره آن مدنی است.[۷]
۳ – «جزء»: قرآن به سی قسمت تقریباً مساوی تقسیم شده و نام آن «جزء» گذاشته شده است.
۴ – «حزب»: هر کدام از سی جزء قرآن، به دو قسمت تقسیم شده است که هر کدام از آن، «حزب» نامیده می شود. هر حزب نیز به چهار قسمت تقسیم می شود که به آنها «ارباع» یعنی «رُبع» ها گفته می شود.
برای اطلاع از تاریخچه تقسیم شدن قرآن به این دو تقسیم، به نمایه «فلسفه تقسیم بندی قرآن به جزء و حزب» مراجعه کنید.
۵ – «رکوع»: این تقسیم بر اساس مفهوم آیات انجام شده است؛ بدین گونه که یک مجموعه متوالی از آیات که در تحت یک موضوع قرار دارند را یک رکوع می گویند. علت این نام گذاری را مربوط به نماز دانسته اند که طبق نظر اهل سنت، بعد از حمد و قبل از انجام رکوع، یک مجموعه از آیات که تحت یک موضوع واحد هستند، خوانده می شود.[۸]
۶ – «طوَل» (طوال): «طول» جمع «طولی»، مؤنث کلمه «طویل» است. این اصطلاح بر هفت سوره از قرآن که از دیگر سوره ها بزرگ تر و طولانی تر هستند، اطلاق می شود. این سوره ها عبارت اند از: «بقره»، «آل عمران»، «نساء»، «مائده»، «انعام» و «اعراف». سوره هفتم را برخی سوره «یونس» و برخی سوره «کهف» دانسته اند.[۹] برخی نیز سوره «انفال» و «توبه» را یک سوره دانسته و آن را هفتمین سوره این گروه به شمار آورده اند.
۷ – «مئون»: واژه «مئون» جمع کلمه «مأه» به شمار می رود. سوره هایی که کوتاه تر از طوال بوده و تعداد آیاتشان بیشتر از ۱۰۰ آیه یا نزدیک به آن است، در این گروه قرار می گیرند. برخی از علما، این سوره ها را چنین دانسته اند: «توبه»، «نحل»، «هود»، «یوسف»، «کهف»، «اسراء»، «انبیاء»، «طه»، «مؤمنون»، «شعراء» و «صافات».[۱۰]
۸ – «مثانی»: سوره هایی که تعداد آیاتشان کمتر از صد آیه است، به آنها «مثانی» می گویند. نظرات دیگری نیز درباره این نام و نیز فلسفه این نام گذاری بیان شده است.[۱۱]
۹ – «مفصلات»: به سوره های کوتاه که در آخر قرآن قرار دارند، به دلیل این که علامت فاصله بین سوره ها در آن بخش قرآن زیاد است، به آنها «مفصلات» گفته می شود.[۱۲]
۱۰ – «حوامیم»: به سوره هایی که با حروف مقطّعه «حم» شروع می شود، «حوامیم» گفته می شود. این سوره ها عبارت اند از: سوره «غافر»، «فصلت»، «شوری»، «زخرف»، «دخان»، «جاثیه» و «احقاف».
۱۱ – «مسبّحات»: به سوره هایی که با عبارتی از «تسبیح» شروع می شود، «مسبحات» می گویند. این سوره ها عبارت اند از: «اسراء»، «حدید»، «حشر»، «صفّ»، «جمعه»، «تغابن و «اعلى‏».
۱۲ – «حامدات»: سوره هایی که با حمد خدا آغاز می شوند، «حامدات» گفته می شود. این سوره ها عبارت اند از: «فاتحه الکتاب»، «انعام»، «کهف»، «سبأ» و «فاطر».
۱۳ – «مقطّعات»: به سوره هایی که با حروف مقطعه شروع می شود، مقطعات می گویند.[۱۳]
۱۳ – «عزائم»: سوره هایی که در آنها سجده واجب قرار دارد، «عزائم» می نامند. این چهار سوره عبارت اند از: «سجده»، «فصلت»، «نجم» و «علق».
۱۴ – «طواسین» (طواسیم): سه سوره «شعراء»، «نمل» و «قصص» که با حروف مقطعه «طس» و «طسم» شروع می شود، «طواسین» می گویند.
۱۵ – «زهراوان»: به دو سوره «بقره» و «آل عمران» زهراوان؛ یعنی درخشنده می گویند.[۱۴]
۱۶ – «عتاق»: سوره های «اسراء»، «کهف»،  «مریم»، «طه» و «انبیاء» را عتاق نامیده اند.
۱۷ – «قرینتین»: به دو سوره انفال و توبه، «قرینتین» گفته می شود.
۱۸ – «معوّذتین»: دو سوره «فلق» و «ناس» معوذتین گویند.[۱۵]

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. برای توضیح بیشتر درباره تقسیمات قرآن، می توانید به جلد هشتم کتاب دائره المعارف قرآن کریم مراجعه کنید.

[۲]. علاف، ادیب، البیان فی علوم القرآن، ج ۲، ص ۷۳، دمشق، مکتبه الفارابی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.

[۳]. مانند آیه اول سوره قلم یا سوره صاد که به ترتیب، «ن» و «ص» است.

[۴]. ر.ک: «معنای سوره»، سؤال ۴۹۱۶۹٫

[۵]. البیان فی علوم القرآن، ج ۲، ص ۷۱٫

[۶]. مانند سوره های: کوثر، عصر و نصر.

[۷]. البیان فی علوم القرآن، ج ۲، ص ۷۲٫

[۸]. مستفید، حمید رضا، دولتی، کریم، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ص ۱۶، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

[۹]. جوان آراسته، حسین، درسنامه علوم قرآنی، ص ۱۰۸، قم، بوستان کتاب، چاپ ششم، ۱۳۸۰ش.

[۱۰]. حسینی جلالی، محمد حسین، دراسه حول القرآن الکریم، ص ۳۷، بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.

[۱۱]. درسنامه علوم قرآنی، ص ۱۰۹٫

[۱۲]. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۸۲، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.

[۱۳]. ر.ک: «معنای حروف مقطعه قرآن»، سؤال ۱۶۷۸؛ «حروف مقطعه قرآن و فایده آن»، سؤال ۶۵۸۶.

[۱۴]. رادمنش، سید محمد، آشنایی با علوم قرآن، ص ۱۵۱، تهران، علوم نوین، جامی، چاپ چهارم، ۱۳۷۴ش.

[۱۵]. طاهری، حبیب الله، درس  هایی از علوم قرآن، ج ۱، ص ۳۱۳-۳۱۴، قم، اسوه، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.