آیا امیر مؤمنان (علیه السلام) پیشگام اولین و آخرین است؟
امیرمؤمنان علیه السلام فضائل بی‌شماری دارد که در قرآن و روایات صحیح و معتبر فریقین بیان شده است.
یکی از فضیلت بی‌نظیر آن حضرت نخستین مسلمان بودن ایشان است
این نوشتار بر اساس روایات معتبر شیعه و اهل سنت، موضوع پیشگامی آن حضرت را بر پیشینیان (تمامی مخلوقات در امت های پیشین) و آیندگان مطرح و اثبات می‌کند.
بخش اول: بررسی روایات فریقین
در این بخش متن روایات را از منابع شیعه و اهل سنت نقل می‌کنیم:
الف: روایات شیعه:
روایت اول از طریق امام باقر (علیه السلام):
مرحوم کلینی در کتاب شریف کافی به نقل از امام باقر علیه السلام با سند صحیح از زبان امام حسن مجتبی علیه السلام نقل کرده که ایشان بعد از شهادت پدرشان سخنرانی نموده و چنین فرمودند:
[۸] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ لَمَّا قُبِضَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَامَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام فِی مَسْجِدِ الْکُوفَهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَیْهِ وَ صَلَّى عَلَى النَّبِیِّ صلی الله علیه وآله ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ قُبِضَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَهِ رَجُلٌ مَا سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ وَ لَا یُدْرِکُهُ الْآخِرُونَ إِنَّهُ کَانَ لَصَاحِبَ رَایَهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَنْ یَمِینِهِ جَبْرَئِیلُ وَ عَنْ یَسَارِهِ مِیکَائِیلُ لَا یَنْثَنِی حَتَّى یَفْتَحَ اللَّهُ لَهُ ….
امام باقر علیه السلام فرمود: چون امیر المؤمنین علیه السلام وفات کرد: حسن بن على علیه السلام در مسجد کوفه به پا خاست و حمد و ثناى خدا گفت و بر پیغمبر صلى اللَّه علیه و آله درود فرستاد. سپس فرمود: اى مردم در این شب مردى وفات کرد که پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و پسینیان باو نرسند. او پرچمدار رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله بود که جبرئیل در طرف راست و میکائیل در طرف چپش بودند. از میدان بر نمی گشت جز اینکه خدا به او فتح و پیروزى می‌داد….
الکافی – الشیخ الکلینی – ج ۱ ص ۴۵۷
بررسی سند روایت:
این روایت را که از اصول کافی نقل کردیم، دو سند صحیح دارد و تفکیک آن چنین است:
سند اول: محمد بن یحیى عن أحمد بن محمد عن ابن محبوب عن أبی حمزه عن أبی جعفر ع قال لما قبض أمیر المؤمنین ع قام الحسن بن علی ع فی مسجد الکوفه فحمد الله و أثنى علیه …
سند دوم: علی بن محمد عن سهل بن زیاد عن ابن محبوب عن أبی حمزه عن أبی جعفر ع قال لما قبض أمیر المؤمنین ع قام الحسن بن علی ع فی مسجد الکوفه فحمد الله و أثنى علیه…
هرچند هردو سند صحیح است؛ اما برای اثبات صحت و پرهیز از طولانی شدن مطالب، تنها سند اول را بررسی می‌کنیم:
۱ – محمد بن یحیى:
محمد بن یحیی عطار قمی را بزرگان رجال شیعه توثیق کرده اند. نجاشی در باره ایشان می‌نویسد:
محمد بن یحیى أبو جعفر العطار القمی، شیخ أصحابنا فی زمانه، ثقه، عین، کثیر الحدیث.
محمد بن یحیی ، کنیه اش ابو جعفر و مشهور به عطار قمی، بزرگ امامیه در زمان خودش، مورد اعتماد، بزرگ قوم و دارای روایات فراوان بود.
رجال النجاشی – النجاشی، ص ۳۵۳
۲ – أحمد بن محمد :
ایشان همان احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی است که از بزرگان علمای شیعه می‌ّباشد. او نیز مورد توثیق علمای رجال است. نجاشی در باره ایشان می‌نویسد:
أحمد بن محمد بن عیسى … الأشعری. …. یکنى أبا جعفر، وأبو جعفر رحمه الله شیخ القمیین، ووجههم، وفقیههم،
احمد بن محمد بن عیسی اشعری، کنیه اش ابو جعفر است. و ابوجعفر رحمه الله علیه بزرگ قمییان و داری جایگاه در میان آنها و فقیه آنان است.
رجال النجاشی – النجاشی – ص ۸۲.
تعبیر «وجه» درباره یک راوی از سوی علمای علم رجال، دلالت بر وثاقت آن شخص دارد و اگر این تعبیر درباره فردی آورده شود، معنایش این است که او بی‌نیاز از توثیق است؛ چنانچه پدر بزرگوار شیخ بهایی در کتاب «وصول الاخیار» در این زمینه می فرماید: «أما نحو (شیخ هذه الطائفه) و (عمدتها) و (وجهها) و (رئیسها) ونحو ذلک فقد استعملها أصحابنا فیمن یستغنى عن التوثیق لشهرته، ایماءا إلى أن التوثیق دون مرتبته». تعبیرهای: «شیخ هذه الطائفه، عمدتها و وجهها… و مانند آنها را علمای امامیه در باره کسی به کار می‌برند که به خاطر شهرتش بی‌نیاز از توثیق است، و اشاره به این است که شأن او اجل از توثیق کردن (مقام او بالاتر از این است که کسی بیاید او را توثیق کند). وصول الأخیار إلى أصول الأخبار – والد البهائی العاملی، ص ۱۹۲.
تعبیر «عین» نیز در اصطلاح علمای رجال، دلالت بر توثیق راوی می‌کند. مرحوم نوری در «خاتمه المستدرک» از محقق کاظمی در این زمینه نقل می‌کند: «قال السید المحقق الکاظمی فی عدته، فی ذکر جمله ما یفهم منه التوثیق: وکذا قولهم: عین من عیون هذه الطائفه، ووجه من وجوهها». «سید محقق کاظمی در کتاب «عده» خودش در بیان الفاظی که مفید توثیق است، گفته است: همچنین است (یعنی توثیق فهمیده می‌شود از) قول علماء می‌گویند: عین من عیون هذه الطائفه (فلانی چشم چراغی این گروه است) یا وجهی از وجوه این طائفه است». خاتمه المستدرک – المیرزا النوری، ج ۴، ص۴۷.
بنابراین، با توجه به تعبیر نجاشی، احمد بن محمد بن عیسی اشعری، بی‌نیاز از توثیق است.
۳ – ابن محبوب:
اسم ایشان حسن بن محبوب سراد و از سوی علمای رجال شیعه توثیق شده است. مرحوم شیخ طوسی درباره اش می‌نویسد:
الحسن بن محبوب السراد، ویقال له: الزراد، ویکنى أبا علی، مولى بجیله، کوفی، ثقه . … وکان جلیل القدر، ویعد فی الأرکان الأربعه فی عصره.
حسن بن محبوب سراد، که به او « زراد» می‌گویند، کنیه اش ابو علی ، اهل کوفه و مورد وثوق و اعتماد است. وی انسان عالیقدری است و در زمان خودش از ارکان اربعه شمرده می‌شد (یکی از برترین علمای چهارگانه عصر خویش بود).
الفهرست – الشیخ الطوسی – ص ۹۶
۴ – أبی حمزه:
اسم ایشان ثابت بن دینار است که شیخ طوسی ایشان را توثیق کرده و می‌نویسد:
ثابت بن دینار ، یکنى أبا حمزه الثمالی ، … ثقه .
ثابت بن دینار، کنیه اش ابو حمزه ثمالی … ثقه است.
الفهرست – الشیخ الطوسی – ص ۹۰
نجاشی هم در باره ایشان می‌نویسد:
ثابت بن أبی صفیه أبو حمزه الثمالی… کوفی ، ثقه ، .. وکان من خیار أصحابنا وثقاتهم ومعتمدیهم فی الروایه والحدیث .
ثابت بن ابی صفیه ابو حمزه ثمالی از اهل کوفه و موثق است. وی از بهترین شیعیان بود و در نقل روایت و حدیث در میان شیعه مورد وثوق و اعتماد می باشد.
رجال النجاشی – النجاشی – ص ۱۱۵
افرادی که در سند این روایت هستند، از سوی علمای رجال و بزرگان شیعه توثیقات فراوان دارند. جهت رعایت اختصار تنها به بررسی یک سند و ذکر توثیق از سوی یکی از علمای رجال درباره هر کدام از راویان فوق، اکتفا کردیم و در نتیجه روشن شد که این روایت صحیح است.
روایت دوم: از طریق زید بن الحسن:
روایت مورد بحث را طبری در کتاب «ذخائر العقبی» از طریق زید بن الحسن آورده است:
ذکر خطبته یوم قتل أبوه علی بن أبی طالب عن زید بن الحسن قال خطب الحسن الناس حین قتل علی بن أبی طالب رضی الله عنه فحمد الله وأثنى علیه ثم قال لقد قبض فی هذه اللیله رجل لم یسبقه الأولون ولا یدرکه الآخرون…
ذخائر العقبى – احمد بن عبد الله الطبری – ص ۱۳۸
طرق این روایت محدود به چند راوی نمی‌شود؛ بلکه گروهی از راویان آن را نقل کرده اند؛ چنانچه مرحوم اربلی، صاحب کشف الغمه، بر این مطلب تصریح می‌کند:
وقد روى جماعه انه خطب صبیحه اللیله التی قبض فیها أمیر المؤمنین علیه السلام فحمد الله وأثنى علیه وصلى على النبی صلى الله علیه وآله وسلم ثم قال لقد قبض فی هذه اللیله رجل لم یسبقه الأولون ولم یدرکه الآخرون…
گروهی (جماعتی) نقل کرده اند که امام حسن علیه السلام در صبح شبی‌که امیر مؤمنان از دنیا رفتند، خطبه خواند و حمد و ثنای خدا را به جای آورد و بر پیامبرش درود فرستاد …
کشف الغمه – ابن أبی الفتح الإربلی، ج ۲ ص ۱۵۵
همانگونه که مرحوم اربلی فرموده اند، این روایت را جماعتی از محدثان نقل کرده اند و طریق دیگر آن را می‌توانید در کتاب ذیل مطالعه فرمایید:
مسائل علی بن جعفر – ابن الإمام جعفر الصادق (ع) – ص ۳۲۹
ب: روایات اهل سنت:
در منابع اهل سنت نیز آمده است که امام حسن مجتبی علیه السلام بعد از شهادت پدر بزرگوارشان خطبه خواندند و به ویژگیهای بی‌نظیر آن حضرت از جمله پیشگامی ایشان نسبت به پیشنیان و آیندگان تصریح نمودند.
این روایات در منابع آنها از طرق متعد و به دو صورت نقل شده است:
گاهی به صورت مطلق پیشگامی امیرمؤمنان علیه السلام را بر پیشینیان بیان کرده اند؛ و گاهی در برخی از سندها و طرق، مقید به «علم و عمل» شده است. ابتدا روایات مطلق و پس از آن روایات مقید را ذکر می‌کنیم:
دسته اول روایات مطلق:
۱ – ابو الطفیل کنانی صحابی:
ابو الطفیل یکی از صحابه جلیل القدر رسول خدا صلی الله علیه وآله است که این روایت را از امام مجتبی علیه السلام نقل کرده است:
حدثنا أحمد بن زهیر قال نا أحمد بن یحیى الصوفی قال نا إسماعیل بن أبان الوراق قال نا سلام بن أبی عمره عن معروف بن خربوذ عن أبی الطفیل قال خطب الحسن بن علی بن أبی طالب فحمد الله وأثنى علیه وذکر أمیر المؤمنین علیا رضی الله عنه خاتم الأوصیاء ووصى خاتم الأنبیاء وأمین الصدیقین والشهداء، ثم قال یا أیها الناس لقد فارقکم رجل ما سبقه الأولون ولا یدرکه الآخرون لقد کان رسول الله صلى الله علیه وسلم یعطیه الرایه فیقاتل جبریل عن یمینه ومیکائیل عن یساره فما یرجع حتى یفتح الله علیه
ابو الطفیل می‌گوید: حسن بن علی خطبه خواند و حمد و ثنای الهی را به جا آورد و فرمود: امیرمؤمنان خاتم اوصیاء پیامبران و وصی خاتم پیامبران، امین راستگویان و شهداء بود. آنگاه فرمود: ای مردم ! مردی از میان شما رفت که گذشتگان از او سبقت نگرفتند و آیندگان به پای او نمی‌رسند.
المعجم الأوسط، ج ۲، ص ۳۳۶
طبرانی در «المعجم الکبیر»، این روایت را از طریق «هبیره» با سند معتبر نقل کرده است:
المعجم الکبیر، ج ۳، ص ۷۹ ، ح۲۷۱۷، ص ۸۰، ح۲۷۲۵
تصحیح روایت توسط هیثمی:
هیثمی روایت ابو الطفیل را نقل کرده و در پایان آن تصریح می‌کند که سند احمد و برخی طرق بزار و طبرانی «معتبر» است:
عن أبی الطفیل قال خطبنا الحسن بن علی بن أبی طالب فحمد الله وأثنى علیه وذکر أمیر المؤمنین علیا رضی الله عنه خاتم الأوصیاء ووصی الأنبیاء وأمین الصدیقین والشهداء ثم قال یا أیها الناس لقد فارقکم رجل ما سبقه الأولون ولا یدرکه الآخرون …
و در پایان روایت می‌گوید:
ورواه أحمد باختصار کثیر وإسناد أحمد وبعض طرق البزار والطبرانی فی الکبیر حسان.
این روایت را احمد بن حنبل با اختصار بسیار نقل کرده و سند احمد و برخی طرق بزارو طبرانی در معجم الکبیر حسن است.
مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۴۶
۲ – طریق هبیره بن یریم
طبرانی در معجم الکبیر این روایت را از طریق هبیره با پنج سند نقل کرده و در نخستین سندش روایت به صورت مطلق این گونه آمده است:
حدثنا بِشْرُ بن مُوسَى ثنا یحیى بن إِسْحَاقَ السَّیْلَحِینِیُّ ثنا یَزِیدُ بن عَطَاءٍ عن أبی إِسْحَاقَ عن هُبَیْرَهَ بن یَرِیمَ أَنَّ الْحَسَنَ بن عَلِیٍّ رضی اللَّهُ عنه خَطَبَ الناس فقال یا أَیُّهَا الناس لقد فَقَدْتُمْ رَجُلا لم یَسْبِقْهُ الأَوَّلُونَ وَلا یُدْرِکُهُ الآخِرُونَ …
المعجم الکبیر، ج۳ ، ص ۷۹، ح ۲۷۱۷
تصحیح این سند:
ابو بکر قطیعی از علمای متوفای قرن چهارم (۳۶۸هـ) است. سند نخست طبرانی را «حسن» می‌داند:
وبه حدثنا السیلحینی قال حدثنا یزید بن عطاء عن أبی إسحاق عن هبیره بن یریم أن الحسن بن علی خطب الناس فقال أیها الناس لقد فقدتم رجلا لم یسبقه الأولون ولم یدرکه الآخرون… حسن.
جزء الألف دینار، ج ۱، ص ۱۳۰
طبرانی در سند دیگر نیز این روایت را به صورت مطلق آورده است:
المعجم الکبیر، ج۳، ص۸۰،ح۲۷۲۵.
البانی محدث پرآوازه وهابی در کتاب مختصر السلسله الصحیحه، به «معتبر بودن» دو طریق هبیره تصریح کرده است:
عن ابی هبیره بن یریم قال : سمعت الحسن بن علی قام فخطب الناس فقال : یا أیها الناس ! لقد فارقکم أمس رجل ما سبقه الأولون ولا یدرکه الآخرون . … (حسن بطریقیه)
السلسله الصحیحه – مختصره ، ج۵ ، ص ۶۶۰.
تصحیح ابن حبان:
ابن حبان نیز روایت هبیره بن یریم را در کتاب «صحیح» خود آورده ونشانه این است که ایشان هم این روایت را صحیح می‌داند:
أخبرنا الحسن بن سفیان حدثنا أبو بکر بن أبی شیبه حدثنا عبد الله بن نمیر عن إسماعیل بن أبی خالد عن أبی إسحاق عن هبیره بن یریم قال سمعت الحسن بن علی قام فخطب الناس فقال یا أیها الناس لقد فارقکم أمس رجل ما سبقه ولا یدرکه الآخرون …
صحیح ابن حبان، ج ۱۵، ص ۳۸۳.
ای مردم دیروز کسی را از دست دادید که نه کسی از گذشتگان (در فضیلت) بر او سبقت گرفته و نه آیندگان به او (در فضیلت و برتری) خواهند رسید.
ایشان در کتاب دیگر خود نیز روایت را با این عبارت آورده است:
… والله لقد مات فیکم رجل ما سبقه الأولون ولا یدرکه الآخرون …
الثقات، ج ۲، ص ۳۰۴
تعلیقه البانی بر صحیح ابن حبان در تصحیح سند هبیره:
البانی در کتاب «التعلیقات الحسان على صحیح ابن حبان»، سند این روایت را که ابن حبان در کتابش از طریق هبیره نقل کرده، صحیح می‌داند:
۶۸۹۷ – أَخْبَرَنَا الْحَسَنُ بْنُ سُفْیَانَ حَدَّثَنَا أَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی شَیْبَهَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ نُمَیْرٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی خَالِدٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ هُبَیْرَهَ بْنِ یَرِیمَ قَالَ: سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ قَامَ فَخَطَبَ النَّاسَ فَقَالَ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ لَقَدْ فارَقَکُمْ أَمْسِ رَجُلٌ مَا سَبَقَهُ وَلَا یُدْرِکُهُ الْآخِرُونَ …..
= (۶۹۳۶) [۸: ۳]
[تعلیق الشیخ الألبانی]
صحیح – ((الصحیحه)) (۲۴۹۶).
[التعلیقات الحسان على صحیح ابن حبان ۱۰/ ۷۴]، الشیخ محمد ناصر الدین الالبانی، الطبعه الاولی، ناشر: دار باویز
۳ – طریق جابر بن سمره صحابی:
دولابی در کتاب «الذریه الطاهره النبویه»، این روایت را از طریق خالد بن جابر و او از پدرش جابر (جابر بن سمره) نقل کرده است:
حدثنا عمرو بن علی أبو حفص ویزید بن سنان أبو خالد قالا حدثنا أبو عاصم حدثنا سکین بن عبدالعزیز قال أخبرنی خالی حفص بن خالد قال حدثنی أبی خالد بن جابر عن أبیه جابر قال لما قتل علی بن أبی طالب قام الحسن خطیبا فقال لقد قتلتم والله رجلا فی لیله نزل فیها القرآن وفیها رفع عیسى بن مریم وفیها قتل یوشع فتى موسى والله ما سبقه أحد کان قبله ولا یدرکه أحد یکون بعده …
وقتی علی بن ابی طالب کشته شد، حسن بن علی خطبه خواند و فرمود: شما در شب نزول قرآن، …. مردی را کشتید که هیچ یکی از افراد قبل از او بر ایشان پیشی نگرفتند و افرادی نیز که بعدا می‌آیند به پای آن حضرت نخواهد رسید.
الذریه الطاهره، ج۱، ص۷۸
۴ – زید بن حسن بن علی :
دولابی در کتاب «الذریه الطاهره النبویه»، این روایت از طریق زید بن علی نقل کرده است:
أخبرنی أبو القاسم کهمس بن معمر أن أبا محمد إسماعیل بن محمد ابن إسحاق بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن أبی طالب حدثهم حدثنی عمی علی بن جعفر بن محمد بن حسین بن زید عن الحسن بن زید بن حسن بن علی عن أبیه قال خطب الحسن بن علی الناس حین قتل علی فحمد الله وأثنى علیه ثم قال لقد قبض فی هذه اللیله رجل لم یسبقه الأولون ولا یدرکه الآخرون….
الذریه الطاهره، ج ۱، ص ۷۴
محب الدین طبری نیز این روایت را از طریق زید بن حسن بن علی نقل کرده است:
ذخائر العقبى فی مناقب ذوی القربى، ج ۱، ص ۱۳۸
۵ – ابو عبد الرحمن السلمی:
یوسف بن احمد یغموری در کتاب «نور القبس»، این روایت را از طریق ابو عبد الرحمان سلمی نقل کرده است:
قال أبو عبد الرحمان السُلمی: خطبنا الحسن بن علی رضی الله عنهما بعد وفاه علیّ رضی الله عنه، فقال: یاأیها الناس، والله قد فقدتم رجلاً ما سبقه أحد کان قبله، ولا یلحقه أحدٌ یکون بعده، کان رسول الله صلى الله علیه وسلم یبعثه جبریل عن یمینه ومیکائیل عن یساره،
حسن بن علی بعد از وفات علی (رضی الله عنه) در میان خطبه خواند و فرمود: ای مردم به خدا سوگند، شما مردی را از دست دادید که هیچ فردی قبل از او بر ایشان پیشی بگیرد و بعد از او نیز فردی نیست که به پای او برسد. رسول خدا صلی الله علیه وآله وقتی ایشان را به جنگ می‌فرستاد، جبرئیل از سمت راست و میکائیل از سمت چپ، آن حضرت را همراهی می‌کردند.
نور القبس، ج ۱، ص ۴۰
۶ و۷ و ۸٫ طریق زید بن وهب، عبدالله بن نجی و عاصم بن ضمره:
دولابی در کتاب «الذریه الطاهره النبویه»، خطبه امام حسن علیه السلام را با چهار طریق (ابو الطفیل، زید بن وهب، عبد الله بن نجی و عاصم بن ضمره) نقل کرده و طریق ابو الطفیل را در روایت نخست نقل کردیم، و در سه طریق دیگر (زید بن وهب، عبد الله بن نجی و عاصم بن ضمره) نیز امیر مؤمنان علیه السلام پیشگام همگان معرفی شده است:
۱۲۴ حدثنا أحمد بن یحیى الأودی حدثنا إسماعیل بن أبان الوراق حدثنا عمرو عن جابر عن أبی الطفیل وزید بن وهب وعبدالله بن نجی وعاصم بن ضمره عن الحسن بن علی قال لقد قبض فی هذه اللیله رجل لم یسبقه أحد کان قبله ولم یخلف بعده مثله وهو علی بن أبی طالب حبیب رسول الله وأخوه.
حسن بن علی فرمود: در این شب مردی از دنیا رفت که هیچ فردی قبل از ایشان، بر او پیشگام نشدند و بعد از ایشان فردی همانند او نخواهد بود و او علی بن ابی‌طالب حبیب رسول خدا و برادر اوست.
الذریه الطاهره ج ۱، ص ۷۵
دسته دوم: روایات مقید:
۱ – طریق علی بن الحسین (ع):
حاکم نیشابوری خطبه امام حسن علیه السلام را از طریق امام علی بن الحسین علیه السلام چنین نقل کرده است:
( حدثنا ) أبو محمد الحسن بن محمد بن یحیى ابن أخی طاهر العقیقی الحسنی ثنا إسماعیل بن محمد بن إسحاق بن جعفر ابن محمد بن علی بن الحسین حدثنی عمى علی بن جعفر بن محمد حدثنی الحسین بن زید عن عمر بن علی عن أبیه علی بن الحسین قال خطب الحسن بن علی الناس حین قتل علی فحمد الله وأثنى علیه ثم قال لقد قبض فی هذه اللیله رجل لا یسبقه الأولون بعمل ولا یدرکه الآخرون وقد کان رسول الله صلى الله علیه وآله یعطیه رایته فیقاتل وجبریل عن یمینه ومیکائیل عن یساره فما یرجع حتى یفتح الله علیه …
عمر بن علی از پدرش نقل کرده هنگامی‌که علی (علیه السلام) کشته شد، حسن بن علی (علیهما السلام) با مردم خطبه خواند، حمد خدا گفت و ثنای او را به جای آورد. سپس فرمود: در این شب مردی درگذشت که در عمل پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و آیندگان نیز به پای وی نخواهند رسید. رسول خدا صلی الله علیه وسلم پرچم را به دستش می‌داد، او می‌جنگید در حالی که جبرئیل از جانب راست و میکائیل از سمت چپ همراه او بود و بر نمی‌گشت مگر این که خداوند پیروزی را نصیبش می‌کرد. ….
المستدرک – الحاکم النیسابوری ، ج ۳، ص ۱۷۲.
۲ – طریق عمرو بن حبشی : (با سند معتبر)
ابن ابی‌شیبه با سند معتبر از عمرو بن حبشی نقل می کند:
۳۲۷۷۳ حدثنا وکیع عن إسرائیل عن أبی إسحاق عن عمرو بن حبشی قال خطبنا الحسن بن علی بعد وفاه علی فقال لقد فارقکم رجل بالأمس لم یسبقه الأولون بعلم ولا یدرکه الآخرون کان رسول الله صلى الله علیه وسلم یعطیه الرایه فلا ینصرف حتى یفتح الله علیه.
بعد از وفات علی (علیه السلام)، حسن بن علی برای ما خطبه خواند و فرمود: دیروز مردی از شما جدا شد که پیشینیان در علم بر وی پیشی نگرفتند و آیندگان نیز به مقام علمی او نخواهند رسید. رسول خدا وقتی پرچم را به دستش می‌داد، تا خداوند پیروزی را نصیبش نمی‌کرد بر نمی‌گشت.
مصنف ابن أبی شیبه، ج ۱۷ ، ص ۱۲۴، ناشر: دار القبله للثقافه الإسلامیه ، جده، المملکه العربیه السعودیه ؛ مؤسسه علوم القرآن، دمشق، سوریا ؛ دار القرطبه ، بیروت، لبنان؛ محقق : محمد عوّامه، چاپ اول، ۱۴۲۷ هـ ، ۲۰۰۶ م.
محقق کتاب در پاورقی می گوید : اسناد المصنف حسن. سندی که ابن ابی شیبه در اینجا آورده ، معتبر می باشد.
احمد بن حنبل نیز روایت را از همین طریق با سند صحیح نقل کرده است:
حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی أبی ثنا وَکِیعٌ عن إِسْرَائِیلَ عن أبی إِسْحَاقَ عن عَمْرِو بن حبشی قال خَطَبَنَا الْحَسَنُ بن علی بَعْدَ قَتْلِ علی رضی الله عنهما فقال لقد فَارَقَکُمْ رَجُلٌ بِالأَمْسِ ما سَبَقَهُ الأَوَّلُونَ بِعِلْمٍ وَلاَ أَدْرَکَهُ الآخِرُونَ ….
مسند أحمد بن حنبل، ج ۲، ص ۳۴۴، روایت ۱۷۲۰، ناشر: دار الحدیث ، قاهره.
این روایت را بزار در کتاب (مسند البزار، ج ۴، ص ۱۷۸) نیز با همین سند نقل کرده است.
تصحیح سند روایت از سوی محققان مسند احمد:
احمد محمد شاکر محقق این کتاب در ذیل روایت می‌گوید:
اسناده صحیح. سند این روایت صحیح است.
سِندی محقق دیگر این کتاب علاوه بر اینکه سند را معتبر می داند، در ذیل روایت چنین می نویسد:
قوله «لم یسبقه الاولون»: اراد: غیر الانبیاء، و هذا لا ینافی مساواه بعض ایاه فی العلم.
مقصود امام حسن (علیه السلام) که فرمود: لم یسبقه الاولون، غیر انبیاء است؛ اما این سخن منافات ندارد که امیر مؤمنان با برخی انبیاء در علم مساوی است.
مسند احمد ، ج ۲ ، ص ۱۹۷، روایت ۹۶۵، ناشر :
تصحیح ابو بکر خلال:
وی نیز بعد از نقل روایت، تصریح نموده که راویان سند «عمرو بن حبشی» مورد قبول علمای رجال اهل سنت وموثق هستند:
أخبرنا محمد قال أنبأ وکیع عن إسرائیل عن أبی إسحاق عن عمرو بن حبیشی قال خطبنا الحسن بن علی بعد موت علی رحمه الله فقال لقد فارقکم بالأمس رجل لم یسبقه الأولون بعلم ولم یدرکه الآخرون …
فی إسناده عمرو بن حبشی قال عنه ابن حجر مقبول وبقیه رواته ثقات.
در سند این روایت، عمرو بن حبشی است که از نظر ابن حجر مقبول و بقیه راویان نیز موثق هستند.
السنه للخلال، ج ۲، ص ۱۹۹
۳ – طریق هبیره :
همانگونه که تذکر دادیم، این روایت از طریق هبیره با اسناد متعدد نقل شده و در برخی از اسناد، روایت به صورت مقید نقل شده که یکی از اسنادش این است:
۱۷۱۹ حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی أبی ثنا وَکِیعٌ عن شَرِیکٍ عن أبی إِسْحَاقَ عن هُبَیْرَهَ خَطَبَنَا الْحَسَنُ بن عَلِىٍّ رضی الله عنه فقال لقد فرقکم رَجُلٌ بِالأَمْسِ لم یَسْبِقْهُ الأَوَّلُونَ بِعَلْمٍ وَلاَ یُدْرِکُهُ الآخِرُونَ کان رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم یَبْعَثُهُ بِالرَّایَهِ جِبْرِیلُ عن یَمِینِهِ وَمِیکَائِیلُ عن شِمَالِهِ لاَ یَنْصَرِفُ حتى یُفْتَحَ له.
احمد محمد شاکر محقق این کتاب در ذیل روایت می‌گوید: اسناده صحیح.
مسند أحمد بن حنبل، ج ۲، ص ۳۴۴، روایت ۱۷۱۹، ناشر: دار الحدیث ، قاهره.
۴ – از طریق عاصم بن ضمره:
ابن ابی‌شیبه استاد بخاری این روایت را از طریق عاصم بن ضمره چنین نقل کرده است:
حدثنا شریک عن أبی إسحاق عن عاصم بن ضمره قال خطب الحسن بن علی حین قتل علی فقال یا أهل الکوفه أو یا أهل العراق لقد کان بین أظهرکم رجل قتل اللیله أو أصیب الیوم لم یسبقه الأولون بعلم ولا یدرکه الآخرون کان النبی صلى الله علیه وسلم إذا بعثه فی سریه کان جبریل عن یمینه ومیکایل عن یساره فلا یرجع حتى یفتح الله علیه.
عاصم بن ضمره می‌گوید: هنگامی‌که علی کشته شد، حسن بن علی برای مردم کوفه خطبه خواند و فرمود: ای اهل کوفه (یا ای اهل عراق) … که پیشنیان بر علم پیشی نگرفتند و آیندگان به پای او نمی‌رسند. رسول خدا صلی الله علیه وآله وقتی او را به جنگ می‌فرستاد، جبرئیل از سمت راست و میکائیل از سمت چپ او را همراهی می‌کردند. او بر نمی‌گشت مگر این که خداوند پیروزی را نصیبش می‌کرد.
مصنف ابن أبی شیبه، ج ۶، ص ۳۶۹
۵ – طریق ابی رزین:
این فرمایش امام مجتبی علیه السلام به گزارش ابن ابی‌شیبه از طریق ابی‌رزین نیز نقل شده است:
۱۰۲۶ حدثنا عبد الله قال حدثنی أبی نا وکیع عن شریک عن عاصم عن أبی رزین قال خطبنا الحسن بن علی بعد وفاه علی وعلیه عمامه سوداء فقال لقد فارقکم رجل لم یسبقه الأولون بعلم ولا یدرکه الآخرون.
فضائل الصحابه لابن حنبل، ج ۲، ص ۶۰۰
بخش دوم، تحلیل روایت
در این بخش به تشریح چند مطلب مرتبط به این روایات می‌پردازیم:
الف: مجموع طرق این روایت:
با تحقیقی که به آن دست یافتیم ، این روایت در منابع اهل سنت مجموعا یازده طریق دارد و از مجموع آن، سه طریق (ابو الطفیل کنانی، هبیره بن یریم، عمرو بن حبشی) صحیح هستند و تصحیحات علمای رجال، محققان کتاب و علمای دیگر همانند هیثمی و البانی را ذیل همان روایات آوردیم.
در منابع شیعه نیز به فرموده مرحوم اربلی، این روایت را گروهی راوایان نقل کرده اند و تنها به روایت امام باقر علیه السلام با دو سند نقل شده که هر دو سند آن صحیح است و راویان آن مورد بررسی قرار گرفت.
علاوه بر آن، اگر این سه طریق را علمای اهل سنت تصحیح هم نمی‌کردند، نیاز به بررسی سندی نبود؛ چرا که روایت در حد استفاضه است و روایتی که مستفیض باشد، بررسی سندی در آن معنایی ندارد؛ زیرا طرق و اسناد روایات، یکدیگر را تقویت می‌کنند؛ چنانچه حتی ابن تیمیه در این باره می‌گوید:
فإن تعدد الطرق وکثرتها یقوى بعضها بعضا حتى قد یحصل العلم بها ولو کان الناقلون فجارا فساقا فکیف إذا کانوا علماء عدولا.
تعدد طرق و زیاد بودن آنها، برخی از سندها برخی دیگر را تقویت می‌کنند و علم و یقین به آن حاصل می‌شود، هرچند راوایان آن انسانهایی باشند که غرق در گناه و تبهکار باشند؛ پس زمانی که راویان آن علمای عادل باشند (حال این روایت) چگونه است . (یعنی به طریق اولی اگر راویان روایت انسانهای عادل باشند، تعدد طرق باعث تقویت یکدیگرمی‌شوند)
مجموع الفتاوى، ج ۱۸، ص ۲۶
ب: فهرست برخی از فضائل حضرت علی (ع) در این روایت:
این روایت چند فضیلت بی‌نظیر را برای امیر مؤمنان علیه السلام بیان می‌کند:
۱ – آن حضرت از همه پیشینیان (حتی انبیا) به جز پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله برترند.
۲ – آیندگان نیز در فضائل به آن حضرت نمی رسند.
۳ – آن حضرت پرچمدار رسول خدا صلی الله علیه وآله در زمان ایشان بوده است.
۴ – دو فرشته مقرب الهی (جبرئیل و مکائیل) در تمامی جنگها، همراه و یاور حضرت بوده اند.
۵ – امیر مؤمنان در هرجنگی که پرچم را به دست گرفت از میدان نبرد به اذن و یاری خداوند فاتح و پیروز بر می گشت.
۶ – آن حضرت وصی پیامبران است.
۷ – مقام خاتم الاوصیا به حضرت امیر علیه السلام اختصاص دارد.
۸ – ایشان امین صدیقان و شهداست.
ج: امیر مؤمنان (ع) برتر از همه پیشینیان
نکته مهمی که ما در این مقاله به دنبال اثبات آن هستیم این است که امیرمؤمنان علیه السلام بر همه پیشینیان و تمام افرادی که از آغاز خلقت تا کنون قبل از حضرت بوده اند، برتری دارد و پیشگام و پیشتاز آنهاست. این مطلب از عبارت های: «ما سبقه الاولون»، «لایسبقه الاولون» به دست می‌آید که در بیشترین اسناد روایت بیان شد.
برخی تعبیرات دیگر نیز همین نکته را تأیید و بر آن تأکید می‌کند:
۱ – ابو بکر بزار در کتاب «البحر الزخار» این روایت را از طریق ابو خالد بن حیان نقل کرده و در آن آمده است که امام حسن علیه السلام فرمود: والله ما سبقه أحد کان قبله ولا یدرکه أحد کان بعده..
حدثنا عمرو بن علی قال نا أبو عاصم قال نا سکین بن عبد العزیز قال حدثنی حفص بن خالد قال حدثنی أبی خالد بن حیان قال لما قتل علی بن أبی طالب رضی الله عنه قام الحسن بن علی خطیبا … فقال والله ما سبقه أحد کان قبله ولا یدرکه أحد کان بعده …
و در پایان روایت، سند آن را نیز صالح می‌داند:
وإسناده صالح ولا نعلم یحدث عن حفص بن خالد غیر سکین بن عبد العزیز
مسند البزار، ج ۴ ، ص ۱۷۹
۲ – در نقل جابر بن سمره نیز (که قبلا ذکر کردیم) آمده است:
والله ما سبقه أحد کان قبله ولا یدرکه أحد یکون بعده.
الذریه الطاهره، ج۱، ص۷۸
۳ – در نقل عبد الرحمن سلمی نیز این تعبیر آمده بود:
والله قد فقدتم رجلاً ما سبقه أحد کان قبله، ولا یلحقه أحدٌ یکون بعده،
نور القبس، ج ۱، ص ۴۰
۴ – در سندی که دولابی از چهار طریق (ابو الطفیل، زید بن وهب، عبد الله بن نجی و عاصم بن ضمره) نقل کرده نیز این عبارت آمده بود:
لقد قبض فی هذه اللیله رجل لم یسبقه أحد کان قبله ولم یخلف بعده مثله وهو علی بن أبی طالب حبیب رسول الله وأخوه.
الذریه الطاهره ج ۱، ص ۷۵
۵ – مسعودی در کتاب «مروج الذهب»، نیز روایت را با عبارتی نقل کرده، که گویای برتری امیر مؤمنان علیه السلام بر همه مخلوقات قبل از ایشان حتی پیامبران الهی است جز این که مقام نبوت را ندارد:
واللّه لقد قبض فیکم اللیله رجل ما سبقه الأولون إلا بفضل النبوه، ولا یدرکه الأخرون، …
به خدا سوگند در این شب مردی از میان شما رفت که پیشینیان جز مقام نبوت بر ایشان سبقت نگرفتند و آیندگان نیز به فضایل او نخواهند رسید.
مروج الذهب، ج ۱، ص ۳۴۱
۶ – در نقل شهاب الدین ابشیهی در کتاب «المستطرف فی کل فن مستظرف» این نکته به صورت روشن استفاده می‌شود که امام حسن علیه السلام فرمود:
لقد قبض فی هذه اللیله رجل ما سبقه الأولون بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم ولا یدرکه الآخرون…
المستطرف فی کل فن مستظرف، ج ۱، ص ۴۷۴
بنابراین، امیرمؤمنان علیه السلام طبق این روایات، حتی بر پیامبران گذشته برتری دارند جز این که آن حضرت مقام نبوت را ندارد.
البته ذکر این نکته الزامی است که بحث پیشگامی و تقدم امیرمؤمنان نسبت به رسول خدا صلی الله علیه وآله مطرح نیست؛ بلکه رسول خاتم اشرف مخلوقات و برتر از همه افراد بشر است و حضرت علی خود را در مقابل ایشان عبدی در مقابل مولایش می‌داند.
بنابراین، از روایت، پیشگامی امیر مؤمنان علیه السلام از همه پیشینیان قبل از رسول خدا صلی الله علیه وآله اثبات می‌شود.
نکته پایانی مورد توجه این است که اگر در برخی از روایات پیشگامی حضرت مقید به «علم، عمل و حلم» شده، با روایاتی که پیشتازی مطلق حضرت را بیان می‌کنند تعارضی ندارند؛ چرا که این موارد برجسته ترین فضائل انسانی و شاخصه های پیامبران گذشته است و با اندک تأملی در می یابیم که این روایات نیز به همان روایات مطلق بر می‌گردد و فضائل حضرت محدود به این موارد نیست.
از همین رو است که در نقل ابشیهی از علمای اهل سنت در کتاب «المستطرف فی کل فن مستظرف»، امام حسن علیه السلام مصیبت از دست دادن امیر مؤمنان آن قدر عمیق و دردناک بیان کرده که همه عالم تکوین و تشریع در سوگ حضرت نشسته اند:
لقد قبض فی هذه اللیله رجل ما سبقه الأولون بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم ولا یدرکه الآخرون فعند الله نحتسب ما دخل علینا وعلى جمیع أمه محمد صلى الله علیه وسلم فوالله لا أقول الیوم إلا حقا لقد دخلت مصیبه الیوم على جمیع العباد والبلاد والشجر والدواب …
در این شب مردی از دنیا رفت که بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله هیچ یکی از پیشینیان بر او سبقت نگرفت، و آیندگان نیز به او نمی‌رسند؛ مصیبتی را که بر ما و بر تمامی امت پیامبر صلی الله علیه و آله وارد آمده است، به خداوند واگذار می کنیم. به خدا سوگند، آنچه را امروز می‌گویم حق است، امروز مصیبتی بر تمام بندگان، شهرها، درختان و جنبدگان وارد شد.
المستطرف فی کل فن مستظرف، ج ۱، ص ۴۷۴
نتیجه:
طبق این روایات که از نظر شیعه و اهل سنت صحیح هستند، امیر مؤمنان علیه السلام بر همه پیشینیان و از جمله بر پیامبران گذشته (جز در مقام نبوت) برتری دارند، و پیشگام از همه آنها است و آیندگان نیز نمی‌توانند به مقام آن حضرت دست یابند.
هرچند برخی از اسناد این روایت، پیشگامی حضرت را در مقام (علم، عمل و حلم) بیان می‌کنند، اما اسنادی که به صورت مطلق (لم یسبقه الأولون ولا یدرکه الآخرون) آمده، بیشتر از روایات مقید هستند و هر دو دسته هرگز با هم تعارضی ندارند و در نتیجه پیشگامی مطلق ایشان بر اولین و آخرین ثابت می‌شود. حال با این اوصاف اگر فردی امیر المؤمنین علیه السلام را کنار بزند و افراد دیگر را بر ایشان مقدم کند، آیا در مقابل خداوند عذری دارد؟!
منبع:پرسمان
پاسخ دهید