سِرّ مطلب این است که قرآن کریم داراى دو جهت است که باید مورد عنایت قرار گیرد.

مطلب اول

اول این‏که آیات و سوره‏هاى قرآن در مناسبت‏هاى مختلف و به عنوان علاج حادثه یا واقعه‏اى نازل شده است. این موجب مى‏شود دلالت آیه نوعى وابستگى پیدا بکند با آن شأن نزول. اگر این‏طور شد، دلالت همیشگى قرآن که پیامى جاودانى باشد، مقدارى زیر سؤال مى‏رود. لذا پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله فرمودند: عنایت شما فقط به این اسباب نزول نباشد. در پس پرده یک معناى عامى وجود دارد که جنبه شمولى دارد و براى همیشه است. لذا ابوبصیر از امام صادق‏علیه السلام سؤال مى‏کند این که پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله فرموده است: «ما فى القرآن آیه الاولها ظهر و بطن(۲۲)»، یعنى چه؟ امام علیه السلام مى‏فرماید: «ظهره تنزیله و بطنه تأویله(۲۳)»؛ یعنى ظاهر قرآن و ظهر قرآن همان دلالتى است که با رعایت و عنایت به شأن نزول‏ها روشن مى‏شود که تقریباً مى‏توان نوعى مقطعى بودن و محدودیت از آن فهمید؛ ولى قرآن به این اکتفا نکرده است.

مطلب دوم

قرآن جنبه دوم هم دارد که جنبه جاوید است، جاوید بودن قرآن به ظهر آن نیست آنچه بقاى قرآن را ضمانت کرده است تا پیامى همیشگى باشد، بطن قرآن است.

بطن قرآن چیست؟

درباره بطن بحث‏هاى بسیار شده است که مقصود از بطن چیست؟ بطن معنایش خیلى ساده است؛ یعنى این‏طور نیست که نتوان به آن پى برد. بطن آیات در اختیار ائمه‏علیهم السلام است و آن‏ها از بطن آیات آگاهى دارند؛ اما راه رسیدن به آن را به ما یاد داده‏اند. بطن آیات قرآن آن مفاهیمى است که جنبه شمولى داشته و از قیودى که آیه را فرا گرفته جدا شده باشد.

ضابطه تفسیر و تأویل

همان گونه که تفسیر ضابطه دارد، تأویل هم ضابطه دارد. ضابطه این است که آن خصوصیات و ویژگى‏هایى که آیه را فرا گرفته طبق قانون «سبر و تقسیم» از آیه جدا کنیم؛ سپس آنچه از دلالت آیه به دست آمد، آن بطن آیه است؛ مثلاً در آیه «وَمَآ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجَالاً نُّوحِى إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»؛(۲۴) مخاطب آیه مشرکین است و مورد سؤال مسأله نبوت. آیا بشر مى‏تواند پیغمبر بشود یا نه؟ کسانى که باید از آن‏ها این سؤال بشود علماى اهل کتاب به ویژه یهود هستند که در یثرب و حجاز ساکن بودند. 
عرب‏ها بسیارى از مسائل مربوط به معارف را از این‏ها سؤال مى‏کردند و عقیده داشتند این‏ها دانشمندند. 
آیه بنابر این عقیده مشرکین مى‏گوید که پیغمبر اسلام‏صلى الله علیه وآله بشر و از جنس شماست. اگر در پیامبرى او تردید دارید از یهود و از اهل کتاب بپرسید که پیغمبران آن‏ها چه کسانى هستند و بودند. آن‏ها به شما خواهند گفت. این ظاهر آیه است. پس آیه بر حسب ظهر به مشرکین و مسأله نبوت و رجوع مشرکین به اهل کتاب مقید مى‏شود. 
اما ما طبق قانون «سبرو تقسیم» ویژگى‏هاى آیه را بررسى مى‏کنیم تا مشخص شود کدام یک از این ویژگى‏ها در هدف آیه دخالت دارد و کدام یک ندارد. آن‏هایى که دخالت ندارند حذفشان مى‏کنیم؛ براى مثال آیا خطاب به مشرکین خصوصیتى دارد؛ یعنى مشرک بودن در مخاطب بودن به این آیه خصوصیتى دارد؟ قطعاً ندارد، چرا؟ چون آنچه موجب شده آیه به مشرکین این سخن را بگوید جهل آن‏ها است نه شرک آن‏ها. پس مشرک بودن در هدف آیه دخالت ندارد و آنچه دخالت دارد جهل آن‏ها است.

مسئله نبوت

مورد سؤال در آیه، مسأله نبوت است. آیا بشر مى‏تواند پیامبر باشد یا نه؟ آیا این مسأله در مدلول آیه خصوصیتى دارد یا این‏که در مورد شک در هر مسأله‏اى از معارف دینى است چه معارف چه فروع احکام و چه مسائل مربوط به شؤون دین؟ (مسأله نبوت یا غیر آن)، پس خصوص مسأله شک در مسأله نبوت هیچ خصوصیتى در هدف آیه ندارد و لغو مى‏شود. 
بعد کسانى که باید از آن‏ها سؤال بشود چه کسانى بودند؟ اهل کتاب و یهود بودند. آیا سؤال از یهودیان و اهل کتاب خصوصیتى دارد و در هدف آیه مهم است یا دانا بودن نسبت به مشرکین نادان مد نظر است؟
نتیجتاً به دست مى‏آید که دانا بودن آن‏ها مدخلیت در هدف آیه دارد نه اهل کتاب یا یهودى بودن.
پس وقتى این ویژگى‏ها را بررسى کردیم و این موارد را کنار گذاشتیم، بطن آیه به دست مى‏آید. 
بطن آیه چیست؟ بطن آیه این است: آن که به مسائل دینى فروعاً و اصولاً جاهل است، باید به دانایان رجوع کند. پس استخراج بطن آیه مشکل نیست. راه دارد. لذا امروزه اگر از دلیل جواز تقلید عامى از مجتهد پرسش شود، همین آیه را مى‏خوانند: 
«…فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون(۲۵)».

ایراد و جواب

این‏که امام صادق‏علیه السلام مى‏فرماید: ما اهل ذکر هستیم؛ یعنى اساساً آنچه هدف آیه است رجوع به عالم است، ما سر آمد علما هستیم و باید همه جهال به ما رجوع کنند. این که تفسیر صافى مى‏گوید، طبق فرمایش امام صادق‏علیه السلام این آیه اصلاً خطاب به مشرکین نیست و خطاب به مسلمین است، درست نیست. یکى از اشکالاتى که به تفسیر صافى وارد است، همین است که مسأله تأویل و بطن با مسأله تنزیل و تفسیر خلط شده است.
امام صادق‏علیه السلام در این زمینه بطن آیه را مى‏گوید. اساساً پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله از ابتدا اشاره فرموده است که آنچه بقاى قرآن و شمولى بودن و جاوید بودن آن را ضمانت مى‏کند، جنبه بطن آن است؛ یعنى همان مفاهیم کلى که قابل تطبیق در هر زمان و هر مکان است؛ و فقط به شأن نزول‏ها که آیه را وابسته مى‏کند، اعتبار نیست.

بررسى آیات ظهور

با این مقدمه، به بررسى آیاتى که دلالت بر ظهور منجى عالم حضرت حجت(عج) دارد مى‏پردازیم.

آیه اوّل

«وَنُرِیدُ أَنْ نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُواْ فِى الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمْ الْورِثِینَ * و نمکن لهم فى الارض…»(۲۶)
این آیه درباره بنى اسرائیل و در قصه حضرت موسى‏علیه السلام و فرعون است. پس این آیه، از لحاظ تنزیل و از لحاظ ظهر، به داستان بنى‏اسرائیل در زمان حضرت موسى‏علیه السلام و فرعون مربوط است.

یک اصل

اما در این آیه یک اصلى مطرح شده است و آن این که، اراده ازلى الاهى بر این تعلق گرفته که مستکبرین ریشه کن شوند و مستضعفین و عباداللَّه الصالحین، وارثین ارض و حاکمین در زمین باشند؛ آن هم در پهناى زمین. آیه این اصل را مطرح مى‏کند. 
پس محتوا و مفهوم عام آیه به خصوصِ زمان حضرت موسى‏علیه السلام و بنى اسرائیل مربوط نیست. آنچه در آن زمان تحقق یافت، گوشه و جلوه‏اى از این اراده ازلى الاهى بود که باید مستضعفین بر مستکبرین پیروز گردند و مستضعفین وارث زمین گردند. اما آیا آن اراده ازلى به‏طور کامل تحقق یافت؟ نه. 
این‏جا خداوند به‏طور حتم فرموده است «نُرِیدُ» این اراده باید تحقق پیدا کند. در زمان حضرت رسول (ص) و همچنین در فتراتى از زمان که از جمله عصر حاضر گوشه و نمودارى از اراده ازلى الاهى تحقق یافت؛ اما این وعده الاهى حتماً باید به‏طور شمول محقق شود و همه جهان را فرا گیرد. قطعاً این اراده باید تحقق پیدا کند و این اراده جز با ظهور حضرت حجت(عج) امکان‏پذیر نیست. 
در حدیث مفضل بن عمر مى‏گوید: 
«سمعت اباعبداللَّه‏ علیه السلام یقول ان رسول‏اللَّه‏صلى الله علیه وآله نظر الى على و الحسن و الحسین (علیهم السلام) و بکى‏ و قال انتم المستضعفون بعدى، قال المفضل قلت ما معنى ذلک؟ قال علیه السلام، معناه انکم الائمه بعدى، ان‏اللَّه عزوجل یقول «و نرید ان نمن على الذین استضعفوا فى الارض و نجعلهم ائمه و نجعلهم الوارثین» قال‏علیه السلام و هذه الآیه جاریه فینا الى یوم القیامه.(۲۷)»
این اراده ازلى حق تعالى همیشه جریان دارد یعنى گهگاه نمود پیدا مى‏کند تا تحقق نهایى. 
حضرت على‏علیه السلام در نهج البلاغه مى‏فرماید: 
«لَتعْطِفَنَّ الدنیا علینا بعدَ شِماسِها عَطْفَ الضَروس عَلى وَلَدِها.»(۲۸)
یعنى: این دنیا که امروزه از ما رو گردان است روزى به ما رو خواهد آورد همانند ناقه‏اى که به فرزندش از روى علاقه، روى مى‏آورد.
آن وقت حضرت این آیه را تلاوت فرمود: 
«وَنُرِیدُ أَنْ نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُواْ فِى الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمْ الْورِثِینَ.»(۲۹)
ابن ابى‏الحدید در شرح این خطبه مى‏گوید: 
«و الامامیه تزعم ان ذلک وعد منه بالامام الغائب الذى یملک الارض فى آخر الزمان و اصحابنا یقولون انه و عد بامام یملک الارض و یستولى على الممالک.(۳۰)»
ببینید تا این جا بین ما و علماى اهل سنت فرقى نیست در این‏که این آیه حتماً به دست یکى از فرزندان حضرت زهراعلیها السلام تحقق خواهد یافت و به‏طور شمولى بر تمام زمین مستولى خواهد شد و همه مستکبران را نابود خواهد کرد و صالحین وارث زمین خواهند گردید. 
ابن ابى‏الحدید مى‏گوید ما هم قبول داریم شیعه هم قبول دارد. با این تفاوت که اهل سنت مى‏گوید ضرورت ندارد که آن امام فعلاً حیات داشته باشد بلکه به وقت خودش متولد خواهد شد و این کار را انجام خواهد داد؛
«…لا یلزم ان یکون موجودا بل یکفى فى صحه هذا الکلام ان یخلق فى آخر الوقت….(۳۱)»
پس ما با برادران اهل سنت در اصل ظهور مهدى(عج) اختلاف نداریم و این‏که از وُلد امام حسین‏علیه السلام است، این هم اتفاق نظر است.

تفاوت دیدگاه

نقطه فارق بین ما و اهل سنت این است که شیعه یک فلسفه‏اى دارد و آن فلسفه، وجود واسطه در فیض است. شیعه عقیده‏اش این است که پیوسته بایستى حجت حق به‏طور حىّ و زنده در روى زمین باشد تا واسطه برکات و فیوضات الاهى براى همه جهانیان باشد. این اصل، پایه مکتب تشیع را تشکیل مى‏دهد.
امام حسین‏علیه السلام هفت زیارت مطلقه و هفت زیارت مخصوصه دارد. زیارت مطلقه اول اصح سنداً است؛ چون از ابن قولویه و سند آن بسیار معتبر است و علامه امینى مقید بود هر وقت به کربلا مشرف مى‏شد، همین زیارت را بخواند. ما مى‏دانیم تمام ادعیه و زیارات مکتب سیّار است؛ یعنى دانشگاهى است که همیشه شیعه در این دانشگاه تربیت مى‏شود.
اصول معارف، عقاید و زیربناى عقیده اسلامى ناب در همین زیارات و ادعیه به شیعه تعلیم مى‏شود. این‏ها به صورت زیارت و به صورت دعا است؛ اما فى الواقع درس و تربیت است. در این زیارت این جمله را وقتى که جلوى ضریح امام حسین‏علیه السلام مى‏ایستیم مى‏خوانیم:
«اِرادهُ الرَّبِّ فى مَقادیرِ اُمُورِهِ تَهبِطُ الیکم و تَصدُرُ مِنْ بیُوتِکُمْ(۳۲)…»؛ یعنى یگانه واسطه فیض به‏طور مطلق و فراگیر شما هستید.
آیا شما که مقابل ضریح امام حسین‏علیه السلام این جمله را مى‏گویید، توجه دارید؟ این درسى است از عقاید شیعیان. 
یا در زیارت رجبیه مى‏خوانیم:
«…انا سائلکم و آملکم فیما الیکم التفویض و علیکم التعویض…(۳۳)»
این مطالب را ما در مقابل ضرایح ائمه‏علیهم السلام عرض مى‏کنیم. معنایش این است که ما عقیده خودمان را اظهار مى‏داریم. این عقیده شیعه است. بنابر این اصل و مبناى شیعه، وجود حجت ضرورت دارد. مبناى تشیع ضرورت وجود حجت به عنوان واسطه در فیض است.

آیه دوم

آیه دیگرى که در این زمینه است مى‏فرماید:
«وَ لَقَدْ کَتَبْنَا فِى الزَّبُورِ مِن‏م بَعْدِالذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبَادِىَ الصَّلِحُونَ.»(۳۴)
زبور همین مزامیر داوودعلیه السلام است که هم نسخه عربى و هم نسخه فارسى‏اش که چاپ لندن است، موجود است و بنده آن را دارم. همین عبارتى را که قرآن کریم مى‏فرماید: «و لقد کتبنا فى الزبور(۳۵)» در زبور فعلى هست. این آیه مى‏فرماید ما در زبور داوودعلیه السلام این مطلب را نوشتیم. این مثل همان آیه قبلى است؛ یعنى یکى از اساسى‏ترین مسائلى است که اراده ازلى حق به آن تعلق گرفته است که «ان الارض یرثها.(۳۶)» این یرثها جنبه شمولى دارد؛ یعنى به‏طور فراگیر حاکمان زمین عباد صالحین خواهند بود. خوب این در چه زمانى تحقق یافته. آیا این وعده الاهى تنها وعده است؟ یا قطعیت دارد و باید تحقق پیدا کند. 
حالا من عبارت فارسى که در زبور است، مى‏خوانم عربى آن را هم نوشته‏ام.
آیه شریفه مى‏فرماید: «و لقد کتبنا فى الزبور من بعد الذکر(۳۷)»؛ یعنى اول یکسرى موعظه کردیم. بعد از آن، این مطلب را مطرح کردیم: «ان الارض یرثها عبادى الصالحون.(۳۸)» در مزامیر داوودعلیه السلام مزمور ۳۷ (فصل ۳۷) چنین آمده است:
«نزد خداوند ساکت شو و منتظر او باش و در مکانش تأمل خواهى کرد و نخواهد بود و اما حلیمان وارث زمین خواهند شد و از فراوانى سلامتى متلذذ.»

آیه سوم

«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِى الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمْ الَّذِى ارْتَضَى لَهُمْ‏وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ‏م بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِى لَا یُشْرِکُونَ بِى شَیْئاً…(۳۹)»
این آیه هم اشاره به همین جهت دارد.
درباره حضرت عیسى بن مریم‏علیه السلام و این‏که در آخرالزمان رجوع مى‏کند، این آیه مى‏فرماید:
«وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلاً إِذَا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ – وَقَالُوا أَلِهَتُنَا خَیْرٌ أَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلاًم بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ – إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَیْهِ وَجَعَلْنهُ مَثَلاً لِّبَنِى إِسْرآءِیلَ – وَلَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَا مِنْکُمْ مَلئِکَهً فِى الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ – وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَهِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ.»(۴۰)
ابن حجر هیثمى در کتاب صواعق المُحرِقه – این کتاب رد بر شیعه نوشته شده «فى الرد على اهل البدع و الزندقه» – درباره دوازده امام‏علیهم السلام عالى نوشته مخصوصاً درباره حضرت حجت(عج) به تفصیل سخن رانده است او مى‏گوید:
«قال مقاتلُ بن سلیمان و مَنْ تَبِعَهُ من المفسرین ان هذه الایه نَزَلَتْ فى المهدى(عج).»
باز همین ابن حجر مى‏گوید:
«و ستاتى الاحادیث المصرحه بانه من اهل بیت النبوى‏علیهم السلام ففى الآیه دلاله على البرکه فى نسل فاطمه و على‏علیهما السلام و ان‏اللَّه لَیُخْرِجُ منهما سفیرا طیبا و اَن یَجْعَلَ نسلهما مفاتیح الحکمه 
و معادن الرحمه و سر ذلک انه اعاذها و ذریتها من الشیطان الرجیم و دعا لعلى بمثل ذلک.»(۴۱)
بعد این روایت را نقل مى‏کند.
قال رسول‏اللَّه‏صلى الله علیه وآله: «کیف انتم اذا انزل ابن مریم و امامکم منکم.»(۴۲)
حضرت عیسى‏علیه السلام نزول پیدا مى‏کند ولى امام از خود شما است.
و قوله تعالى: «و اِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلّسَّاعَه…»(۴۳) اى من علائم الساعه حیث نزوله فى آخرالزمان.(۴۴)
در این زمینه، در حدیث دیگرى از ترمذى در جامعش (جلد چهار صفحه ۵۰۱) و ابوداوود در سنن (جلد چهار صفحه ۱۰۶) آمده است:
«لا یزال هذا الدین قائما (عزیزا) حتى یکون علیکم اثنا عشر خلیفه کلهم من قریش.(۴۵)»
این احادیث در صحیح مسلم هم هست و احمد و دیگران هم دارند.
حدیث دیگرى از پیامبرصلى الله علیه وآله مى‏فرماید:
«یا علىُّ، إنَّ بِناخَتَمَ اللَّهُ الدِّینَ کَما بِنا فَتَحَهُ… (۴۶)»
شیخ عبدالوهاب شعرانى عارف معروف از عرفاى برجسته جهان تسنن است. او کسى است که در کتاب یواقیت و جواهر و دیگر کتبش تمام آراى شیخ اکبر شیخ محى‏الدین ابن عربى را مطرح کرده است. او در یواقیت و جواهر (جلد دوم صفحه ۱۴۳) مى‏گوید:
«ان المهدى(عج) من اولاد الامام الحسن العسکرى‏علیه السلام و مولده لیله النصف من شعبان سنه خمس و خمسین و مأتین و هو باق الى ان یجتمع بعیسى بن مریم فیکون عمره الى وقتنا هذا سبع مأه و ست»(۴۷)
شعرانى که در سال ۹۵۸ مى‏زیسته است بعد مى‏گوید:
«و عباره شیخ محى‏الدین من الفتوحات» [باب ۳۶۶ فتوحات ]«انه لابد من خروج المهدى(عج) و لکن لا یخرج حتى تمتلاء الارض ظلما و جورا فیملأها قسطا و عدلا و لو لم یکن من الدنیا الا یوم واحد لطول‏اللَّه تعالى ذلک الیوم حتى یلى ذلک الخلیفه من عتره رسول‏اللَّه‏صلى الله علیه وآله من ولد فاطمه‏علیها السلام جده الحسین بن على بن ابیطالب و والده الحسن العسکرى ابن الامام على النقى ابن الامام محمد التقى ابن الامام على الرضا ابن الامام موسى الکاظم ابن الامام جعفر الصادق ابن الامام محمد الباقر ابن الامام على زین العابدین ابن الامام الحسین ابن امام على بن ابیطالب‏علیهم السلام یواطى‏ء اسمه اسم رسول‏اللَّه‏صلى الله علیه وآله یبایعُهُ المسلمون بین الرکن و المقام.»(۴۸)

نکته جالب

ابن عربى مطلبى دارد که خیلى عجیب و ارزشمند است. ایشان مى‏گوید ما عصمت امام مهدى(عج) را به روایات متواتره از پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله اثبات مى‏کنیم؛ چون پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله درباره‏اش فرموده است که خطا نمى‏کند، سهو نمى‏کند؛ ولى عصمت پیغمبرصلى الله علیه وآله را با دلیل عقلى ثابت مى‏کنیم. مى‏گوید عصمت پیغمبرصلى الله علیه وآله با دلیل عقلى ثابت مى‏شود، ولى اثبات عصمت امام منتظر(عج) به فرمایش پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله است. این را من خودم در فتوحات دیدم. آن وقت این نکته را براى شما مى‏گویم چون شما همه محقق هستید، متوجه این نکته بشوید. در ادامه شعرانى مى‏گوید:
این مطالبى را که از فتوحات نقل مى‏کنم از نسخه قونیه یکى از شهرهاى ترکیه فعلى است؛ زیرا نسخه مصرى مجسوس فیها است.
شیخ عبدالوهاب شعرانى مى‏گوید، نسخه مصرى مجسوس فیها است؛ یعنى اعتبارى به آن نیست. متأسفانه این چاپى که الان در دست است، نسخه مصرى است. قطعاً نسخه قونیه در کتابخانه‏هاى ترکیه وجود دارد؛ و این شهادتى است از بزرگ‏ترین شخصیتى که شارح کلام شیخ محى‏الدین است که در کلمات شیخ دست برده‏اند.