درآمد

کتابِ القطره من بحار مناقب النبیّ و العتره را آیت‌الله علامه سید احمد مستنبط (د.۱۳۹۹ هـ . ق) به زبان عربی در دو مجلد و با هدفِ گردآوری احادیثِ فضیلت معصومان علیهم السلام  به نگارش درآورده است. محتوایِ سرشار و ارزشمندِ کتاب‌ِ مذکور، از دانشِ وسیع مؤلف آن حکایت می‌کند. نویسندۀ این اثر با ارجاعات مکرر و متعدد به مصادرِ اصلیِ امامیه، احاطۀ علمی خود را بر میراث مکتوب امامی نشان داده است. علامه مستنبط در سال ۱۳۶۰ هجری قمری از تألیف این کتاب فراغت یافته است.^[۲]

۱ – شرح حال مؤلف

مؤلفِ کتاب القطره، علامه سید احمد مستنبط، از اندیشمندانِ شهیر نجف اشرف در قرن چهاردهم و امامِ جماعتِ عتبه مقدسۀ علویه بود.^[۳]مرحوم آقابزرگ تهرانی، در الذریعه او را به‌اختصار «السیّد احمد بن رضی الموسوی المعروف بالمستنبط التبریزی، المعاصر»^[۴] خوانده و زمان تولد او را حدود ۱۳۳۰ هـ . ق دانسته است.^[۵] اما همو در کتابِ طبقات أعلام الشیعه و نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، شرح حال علامه مستنبط را با دقت و حوصلۀ بیشتری نگاشته و سال تولد او را با دقت قابل‌توجهی ذکر کرده است:

هو السید أحمد بن السید رضی بن السید أحمد بن السید نصرالله بن السید حسین الموسوی الساوجی التبریزی، عالم مدرس، کان جده الأعلی السید حسین من أهل ساوج انتقل منها الی تبریز و تعاقب فیها أولاده و أحفاده الی الیوم و منهم علماء فضلاء، ولد المترجم بتبریز فی (۱۲ربیع‌الثانی ۱۳۲۵هـ).^[۶]

بنابراین علامه مستنبط در تاریخ دوازدهم ربیع‌الثانی ۱۳۲۵ در تبریز متولد شده است. جد اعلای او آن‌چنان‌که ذکر شد، اهل ساوه بوده و ازآنجا به تبریز منتقل شده است. لذا شهرتِ تبریزیِ ساوجی در انتهای نامِ علامه مستنبط ازاین‌جهت است. آقابزرگ در الذریعه او را از سادات موسوی برشمرده است.^[۷]

مؤلفِ القطره، دروسِ مقدماتی حوزه را نزد پدر و دیگر بزرگان در همان شهر فراگرفت. حدود بیست‌سالگی به درس خارج وارد شد و از محضر علامه میرزا صادق تبریزی بهره برد.^[۸] سید احمد و برادر کوچک‌ترش سید نصرالله، در سال ۱۳۴۷ جهت تکمیل دروس خارج فقه و اصول از تبریز کوچ کردند. علامه سید احمد به نجف،^[۹] و برادرِ او به قم^[۱۰] مهاجرت نمود. سید احمد محضر برجسته‌ترین استادان آن دیار را درک کرد. سید ابوالحسن اصفهانی، میرزاعلی ایروانی، میرزا محمدحسین نائینی و شیخ ضیاءالدین عراقی از جمله استادان فقه و اصول او بودند که در طبقات الشیعه از ایشان یاد شده است. وی با نگارش و گردآوری تقریرات برخی از استادان خود در فقه و اصول موفق به دریافت جایزه شد.^[۱۱]هم‌چنین از برخی از همین بزرگان و نیز از شیخ عباس قمی، صاحب مفاتیح الجنان، و آقابزرگ تهرانی، صاحب الذریعه، مفتخر به اجازۀ نقل حدیث گردید.^[۱۲] علامه مستنبط اگرچه در اخلاق محضرِ سید علی قاضی و آیت‌الله سید عبد الغفار مازندرانی را درک نمود،^[۱۳] اما مشیِ حدیثی و پایمردیِ وی نسبت به مکتب کلامی اهل بیت علیهم السلام ، حاکی از فاصلۀ فکری او با برخی از آرای عرفانیِ سید علی قاضی است.

شیخ هادی امینی، علامه مستنبط را «از علمای بافضیلت، و از مجتهدین عالی‌رتبه، اهل تقوا و عبادت و اعمال صالح»^[۱۴] می‌خوانَد و می‌نویسد:

در مدت اقامت خود در نجف به تألیف، تحقیق، عبادت و برپایی نماز جماعت مشغول بود و همواره از زهد و تقوای عالی و توفیق عبادت فراوان برخوردار بود.^[۱۵]

ارادت خاصه به حضرات اهل بیت علیهم السلام  و اهتمام ویژه بر زیارت ایشان، از مشخصه‌های بارز علامه مستنبط بوده است. مجتهدی سیستانی از برخی از اهل وثوق نقل می‌کند که مرحوم مستنبط «اول کسی بود که در مدت چهل سال هر شب هنگام سحر به زیارت امیرالمؤمنین شرفیاب می‌شد، زیرا کلیددار حرم مطهر، آن مرحوم را بر خود مقدم داشته و کلید را به او می‌داد … [وی] در تمام عمر مقید بود شب‌های جمعه پیاده به زیارت امام حسین علیه السلام  مشرف شود…».^[۱۶] این عالم بزرگ در آخرین سفر خود به کربلا در سال ۱۳۹۹، از نزدیک بودن وفات خود خبر داد و طبق خواستۀ او، وی را به نجف آوردند و در همان روز در نجف اشرف دار فانی را وداع گفت.^[۱۷]

از سید احمد مستنبط آثار متعددی به چاپ رسیده است. آقابزرگ در الذریعه تنها از یک اثر او به نام ضیاء الصالحین نام می‌برد. در طبقات الشیعه نیز دو اثر دیگر او به نام‌های القطره و دلائل الحق نام برده شده است. اما رقم آثار او به‌مراتب بیش از این است. اینک فهرستی از آثار مؤلف عرضه می‌گردد.

۱_ ۱_‌ آثار مطبوع علامه مستنبط

تنوع آثار نگاشته شده توسط مرحوم علامه مستنبط حکایت از دانش وسیع او در فقه، اصول فقه، تاریخ، حدیث و کلام شیعه دارد. از مجموع گزارش‌های موجود از آثار وی می‌توان ده اثر را به شرح ذیل فهرست نمود:

۱ – القطره من بحار مناقب النبیّ و العتره: این کتاب که در باب مناقب و فضائل اهل بیت علیهم السلام  است، برجسته‌ترین اثر حدیثی _ کلامی علامه مستنبط است که در دو مجلد نگاشته شده است. بنا بر آنچه در طبقات اعلام الشیعه آمده، مؤلف از نگارش این کتاب در سال ۱۳۶۰ قمری فارغ شده است.

۲ – دلائل الحق فی أصول الدین: این کتاب که مشتمل بر مباحثِ کلامی است، در سه جلد تألیف شده است. مطابق متنِ طبقات اعلام الشیعه، مؤلف در سال ۱۳۷۱ قمری از نگارش آن فارغ شده است.

۳ – ضیاء الصالحین و المتهجدین: به نظر می‌رسد این کتاب پس از نگارش تقریرات او بر مباحث خارج فقه و اصول استادانش، نخستین کتابی است که از وی منتشر شده است. این کتاب در زمرۀ آثارِ دعایی داخل می‌شود.

۴ – اوجز البیان: این کتاب که از آثار کلامیِ علامه مستنبط محسوب می‌شود، شرحی است بر کتابِ ارجوزۀ علامه حاج سید محمد رضوی کشمیری. محتوای این کتاب پیرامون اصول دین و ایمان است.

۵ – تعلیقات و تقریرات: از مرحوم علامه مستنبط، تعلیقات و تقریراتی بر مکاسب، و درس‌های علامه نائینی، علامه ایروانی و علامه سید ابوالحسن اصفهانی به جای مانده است.

۶ – الرثاء و الأسی: این کتاب یک تک‌نگاری تاریخی و روایی در خصوص مقتل حضرت سیدالشهدا علیه السلام  است.

۷ – الزیاره و البشاره: این کتاب در دو مجلد نشر یافته است.

۸ – المناسک و المدارک: اطلاعاتی دربارۀ این کتاب گزارش نشده است.

۹ – منتخب خاتم الرسائل بأحسن الوسائل: اطلاعاتی دربارۀ این کتاب گزارش نشده است.

۱۰ – ترجمۀ کتاب سبیل الصالحین و نهج السالکین: این کتاب ترجمه‌ای است از اثر مذکورِ علامه سید حسن صدر. علامه مستنبط علاوه بر ترجمه، اضافاتی را بر آن نگاشته است.

۲ – وضعیت حاکم بر زمان تألیف اثر و انگیزۀ مؤلف از نگارش آن

سدۀ سیزدهم و چهاردهم هجری قمری، روزهای پر کشمشِ رویارویی سنت و مدرنیته را در حالی تجربه می‌کرد که حوزه‌های علمیۀ نجف و اصفهان به‌رغم مواجهه با نهضت ترجمه و ورود مسائلِ جدید، دست‌به‌گریبان تکرار بودند. با آغازِ قرن چهاردهم و شدت یافتن گرایش‌های فلسفی در حوزه‌های علمی شیعی و اوج‌گیریِ جهان‌نگریِ نو صدرایی در برخی از طبقات روحانیون از یک‌سو، و اشتغالِ عالمان امامی به مباحث فقهیِ صرف و حرکت همه‌جانبۀ برخی از بزرگان آن دوره در جادۀ یک‌طرفۀ اصولیون از سوی دیگر، ضرورتِ تثبیت و احیایِ داشته‌های حدیثی و خلقِ آثارِ جدید کلامی _ حدیثی را دوچندان می‌نمود.

در چنین روزگاری آیت‌الله علامه سید احمد مستنبط کتابِ القطره من بحار مناقب النبیّ و العتره را به زبان عربی و با هدفِ گردآوری احادیثِ فضیلت معصومان علیهم السلام  به نگارش درآورد تا ضمن حفظ و نشر مجموعه‌ای از احادیثِ فضائل اهل بیت علیهم السلام ، لزوم تمسک به معصومان و اتّباع از ایشان را گوشزد نموده و روحِ گرایش به کتاب و عترت را در جوامع علمی و دینیِ آن زمان تقویت نماید. ازاین‌رو، این کتاب در پی احیای مشی کلامی اسلاف امامیه و هم‌سو با مدرسۀ حدیثی و کلامی قم در سدۀ سوم و چهارم هجری و هم‌چنین الهام گرفته از روش فکری سید بن طاووس (د.۶۶۴) با ساختاری کاملاً سنتی و فارغ از دقت نظرهای متأخران در گردآوریِ حدیث، تدوین و تألیف یافته است. سازوارۀ نه‌چندان مدوّن این کتاب، اگرچه توفیقی در برون‌رفت از معضل پرملال و رخوتناک تکرار را به همراه نداشته، اما هشداری را با خود به ارمغان دارد که بر لزوم بازگشت به مشی اسلاف اصحاب امامیه تأکید می‌ورزد.

۳ – ساختار کتاب القطره

کتاب القطره از دو جلد متمایز و مشترک در موضوع شکل یافته است. علامه مستنبط در جلد یکم و در گفتاری با عنوانِ «مقدمۀ مؤلف»، پس از حمد الهی و توضیحاتی دیگر، سه مقدمۀ مفصل را ذکر کرده و سپس بخش‌های اصلی کتاب را به چهارده بخش تقسیم نموده است. هر بخش از جلد یکم این اثر، به مناقب یکی از معصومان علیهم السلام  به ترتیب از حضرت رسول اکرم تا حضرت حجه بن الحسن علیهم السلام  اختصاص یافته است. پس‌ازآن، در دو گفتار به مناقب سادات و شیعیان پرداخته شده و درنهایت بخش نهایی کتاب با عنوان خاتمه آورده شده است. مؤلف پس از اتمام نگارش جلد نخست این اثر و انتشار آن، _ مطابق آنچه خود در مقدمۀ جلد دوم نگاشته است _ به احادیث فراوان و زیبایی هم مضمون با کتاب خود برمی‌خورَد که آن احادیث را در جلد نخست اثر خود گرد نیاورده است. ازاین‌رو و به درخواست عالمانی که از او خواسته بودند تا این احادیث را نیز گردآوری نماید، به تألیف جلد دوم می‌پردازد. البته به نظر می‌رسد رؤیایی که او پس از تألیفِ جلد نخست کتاب خود دیده بود، در نگارش جلد دوم آن بی‌اثر نبوده است.^[۱۸]

صاحب القطره، در جلد دوم پس از بیان روایاتی در خصوص اسرار علم امامان، به تقریظاتی که دانشمندان بر جلد نخست اثر او نگاشته‌اند اشاره می‌نماید و متن آن تقریظات را ذکر می‌کند. سپس در گفتاری با عنوان «مقدمۀ مؤلف»، به انگیزۀ نگارش جلد دوم می‌پردازد و با تفصیلی قابل‌توجه، مباحث متعددی را پیرامون اهل بیت علیهم السلام  به نگارش درمی‌آورد. مؤلف محترم پس از بیان مقدمه در ساختاری مشابه با جلد نخست، جلد دوم کتاب را به چهارده قسمت تقسیم می‌نماید. اگرچه جلد اول و دوم این اثر به لحاظ ساختاری بسیار به هم شبیه‌اند، اما تفاوت‌های کوچکی نیز با هم دارند. نکات ذیل را می‌توان به‌عنوان تفاوت‌های ساختاریِ جلد نخست و جلد دوم در نظر گرفت:

۱ – جلد نخست دارای سه مقدمه، و جلد دوم دارای یک مقدمه است.

۲ – در جلد دوم، به خلافِ جلد نخست، بخش مستقلی به مناقب امام مجتبی علیه السلام  اختصاص نیافته و از مناقب این امام در فصلی ذیل یک بخش با عنوان مناقب مشترک امامین حسنین علیهما السلام  یاد شده است. در بخش دیگری از جلد دوم، به‌طور خاص به مناقب سیدالشهدا علیه السلام  پرداخته شده است.

۳ – در جلد دوم، در انتهای هر بخش، گفتاری با عنوانِ «پایانِ بخش» وجود دارد که مشتمل بر موضوعات مستقلی است. برای نمونه در پایان بخش اول جلد دوم، به فضیلت سادات گرامی و علویان، و در پایان بخش دهم جلد دوم، به تخمیس اشعار ابو‌نواس در مدح امام رضا پرداخته شده است.

۴ – در جلد نخست، دو بخش تحت عناوینِ «فضائل ذریۀ پاک پیامبر» و «فضائل دوستان و شیعیان اهل بیت» اختصاص یافته است که در جلد دوم این دو بخش در قالب فصلی از خاتمۀ بخش اول با عنوان «مناقب سادات گرامی و علویان» ذکر شده است.

بنابراین در مجموع کتاب القطره از سی‌وپنج بخش تشکیل یافته است:

بیست‌وهفت بخش پیرامون فضائل اختصاصی معصومان علیهم السلام : یک بخش ویژۀ امام مجتبی علیه السلام ، و سایر معصومان علیهم السلام  هرکدام دو بخش. (یک بخش در جلد اول و یک بخش در جلد دوم.)

یک بخش مشترک در بیان فضائل مشترک امامین حسنین علیهما السلام .

یک بخش تحت عنوان فضائل ذریۀ پاک پیامبر در جلد اول.

یک بخش تحت عنوان فضائل دوستان و شیعیان اهل بیت در جلد اول.

چهار گفتار به‌عنوان مقدمه. سه مقدمه در جلد نخست و یک مقدمه در جلد دوم.

بخشی مختص به بیان تقریظات عالمان بر جلد اول که در ابتدای جلد دوم آمده است.

۴ – محتوای کتاب القطره

همان‌گونه که از ساختار کتاب و هدف مؤلف توقع می‌رود، این کتاب مشتمل است بر احادیث، اشعار و گاهی بیانات مؤلف در فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام . دربارۀ روش گردآوری و تنظیم مواد مندرج در متن این کتاب در گفتار بعدی سخن خواهیم گفت. در این گفتار به‌اختصار، پیرامونِ محتوای بخش‌های مختلفِ این اثر سخن می‌گوییم.

۴_ ۱_ مناقب پیامبر گرامی اسلام

در جلد نخست، ۶۴ حدیث و در جلد دوم، ۷۱ حدیث در این خصوص گنجانده شده است که در خاتمۀ این بخش از جلد دوم، ۲۹ حدیث در فضائل سادات و علویان آمده است. مطالب متعدد پیرامون مناقب پیامبر گرامی اسلام در این اثر را می‌توان در عناوین کلی ذیل خلاصه نمود:

نور پیامبر

ولادت پیامبر و دوران کودکی آن حضرت

فضائل پیامبر که حاوی احادیث و مطالب متعددی است.

معجزات پیامبر

سخنان پیامبر

فضیلت صلوات، آداب و مکان‌های ذکر آن

فضائل مشترک پیامبر و حضرت امیرالمؤمنین

۴_ ۲_ مناقب حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام

      در جلد اول، ۱۵۸ حدیث و در جلد دوم ۷۲ حدیث در این موضوع آمده است. این بخش از این اثر، مفصل‌ترین بخش آن حساب می‌شود. محتوای این بخش را می‌توان در عناوین کلی ذیل دسته‌بندی کرد:

فرشتگان و امیرالمؤمنین

انبیاء و امیرالمؤمنین

امیرالمؤمنین و خاتم‌النبیین

دوستی و دشمنی امیرالمؤمنین

امیرالمؤمنین و مواقف قیامت

ولایت و امامت امیرالمؤمنین و نتایج قبول و انکار آن

علم امیرالمؤمنین

شجاعت امیرالمؤمنین

معجزات و کرامات امیرالمؤمنین

امیرالمؤمنین در گفتار دیگران

حکایاتی پیرامون امیرالمؤمنین

۴_ ۳_ فضائل حضرت فاطمۀ زهرا و فرزندان او از امام حسن مجتبی تا امام حسن عسکری علیهم السلام

      در جلد اول، ۳۴ حدیث و در جلد دوم، ۲۳ حدیث در مناقب حضرت صدیقه آمده است. غیر از ۱۲ حدیثی که در فضائل مشترک امام حسن مجتبی و امام حسین علیه السلام  در جلد دوم گزارش شده است، در جلد اول ۲۰ حدیث و در جلد دوم ۲۶ حدیث به حضرت امام مجتبی اختصاص داده شده است. در خصوص فضائل سیدالشهدا علیه السلام ، در جلد اول ۲۵ حدیث، و در جلد دوم ۲۲ حدیث گردآوری شده است. محتوای کتاب القطره در خصوص مناقب امام حسین علیه السلام  را می‌توان در قالب عناوین کلی ذیل دسته‌بندی نمود:

ولادت حضرت سیدالشهدا

فضائل حضرت سیدالشهدا

مؤمن و حضرت امام حسین علیه السلام

فضائل کربلا

فضائل زیارت امام حسین علیه السلام

عوض شهادت امام حسین علیه السلام

در خصوص سایر امامان، در هریک از دو جلد این اثر، احادیث متعددی با شرح و تفصیل بیان شده است. در جلد نخست، ۲۰ حدیث در فضائل امام سجاد، ۲۰ حدیث در فضائل حضرت امام باقر، ۴۵ حدیث در فضائل امام صادق، ۱۷ حدیث در فضائل امام کاظم، ۲۶ حدیث در فضائل امام رضا، ۱۷ حدیث در فضائل امام جواد، ۲۱ حدیث در فضائل امام هادی و ۱۷ حدیث در فضائل امام حسن عسکری علیهم السلام  ذکر شده است.

در جلد دوم نیز ۲۵ حدیث در فضائل امام سجاد، ۲۱ حدیث در فضائل حضرت امام باقر، ۳۶ حدیث در فضائل امام صادق، ۱۹ حدیث در فضائل امام کاظم، ۲۶ حدیث در فضائل امام رضا، ۱۶ حدیث در فضائل امام جواد، ۱۶ حدیث در فضائل امام هادی و ۱۹ حدیث در فضائل امام حسن عسکری علیهم السلام  ذکر شده است.

۴_ ۴_ فضائل حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف

در جلد نخست این اثر، ۱۲۰ حدیث در فضائل امام عصر و در جلد دوم، ۵۴ حدیث در همین راستا گردآوری شده است. محتوای ارزشمند این کتاب را در این باب می‌توان تحت عناوین کلی ذیل دسته‌بندی نمود:

ولادت حضرت ولی‌عصر

دوران کودکی حضرت ولی‌عصر

نام، القاب، نسب و سایر ویژگی‌های آن حضرت

غیبت و حزن بر غیبت آن حضرت

توقیعات و نامه‌های حضرت امام زمان

تشرف یافتگان به محضر حضرت امام زمان

وظایف شیعه در دوران غیبت و فضیلت انتظار

اوضاع اجتماعی و اخلاقی مردم در عصر غیبت

حوادث ظهور و زمان و مکان آن

آثار و برکات ظهور

سیرۀ حکومتی آن حضرت و مدت حکومت ایشان

اوصاف اصحاب آن حضرت

آیات مؤوّله دربارۀ آن حضرت و ظهور ایشان

۴_ ۵_ مناقب ذریه و شیعیان خاندان پیامبر

در کتاب القطره مجموعاً ۱۸ حدیث در باب ذریۀ خاندان پیامبر و ۲۱ حدیث در مناقب شیعیان آن حضرات ذکر شده است که تماماً در جلد اول گزارش شده است. در خاتمۀ بخش نخستِ جلد دوم نیز، فصلی به مناقب سادات و علویان اختصاص یافته است.

۵ – ویژگی‌های کتاب القطره

کتاب القطره را باید یک اثر حدیثی و کلامی که روش بحث آن کاملاً نقلی است، به‌حساب آورد. البته این کتاب از مطالب اخلاقی، تاریخی و فقهی نیز خالی نیست. به‌طورکلی در این اثر، مطالبِ کم‌ارتباط با عناوین بخش‌ها به چشم می‌خورد.

۵_ ۱_ عدم اکتفا به مصادر امامیه و توجه به پاره‌ای از آثار عامه

عدم اکتفا به مصادر و روایات امامیه و توجه به برخی از مصادر و احادیث عامه، و توجه مؤلف به برخی از نگاشته‌های مخالفان را می‌توان از ویژگی‌های این کتاب برشمرد. ینابیع الموده، کنز العمال، مقاتل الطالبین، الدر المنثور، مقتل الحسین خوارزمی و تاریخ مدینه دمشق، از جمله آثار اهل سنت هستند که مؤلف در نگارش این کتاب از آن‌ها بهره برده است. آثاری چون کشف الغمه و مئه منقبه نیز از آثار مؤلفان امامی است که احادیث فضیلت معصومان را از طرق عامه نقل کرده‌اند و در این کتاب از آن احادیث به‌وفور یاد شده است.

۵_ ۲_ وجود بیان‌های سودمند و شرح و بسط روایات

 القطره از وجودِ بیان‌های سودمند، به‌ویژه در روشن ساختن مُراد احادیث و جمع میان روایاتِ متعارض، بی‌بهره نیست. هرچند که تعداد این بیان‌ها به طرز قابل‌توجهی اندک است و احادیث این کتاب اغلب با احادیثی دیگر و اشعاری از شاعران شیعه و غیر شیعه شرح و بسط داده می‌شود. لذا تعداد احادیث این کتاب به‌مراتب بیش از شمارۀ احادیثی است که در کتاب درج شده و حجم قابل‌توجهی از این اثر، به شعر اختصاص دارد. گاهی مطالبِ ذیل یک حدیث تا ده صفحه و حتی بیشتر شرح و بسط می‌یابد.

۵_۳_ ساختارِ سنتی و تبویب نایافتگی در ذیل عناوین بخش‌ها

شاید مهم‌ترین نقص این کتاب، تدوین نایافتگی مطالب ذیل بخش‌ها است. مطالب مندرج در بخش‌ها بی‌هیچ ترتیب و هماهنگیِ خاصی گرد هم آمده‌اند. لذا فقدان تبویب مطالب ذیل یک بخش، مطالعۀ موضوع محور این کتاب را با دشواری همراه کرده است. برای نمونه، هفت حدیث نخست از بخش اول جلد اول این کتاب به مطالب ذیل اختصاص دارد:

۱ – اخلاص و تعریف آن از زبان پیامبر اسلام

۲ – افضلیت پیامبر بر جمیع خلق

۳ – لزوم شناخت حق اولیای الهی

۴ – افتخار جبرائیل در هم‌نشینی با اهل بیت در جریان کساء

۵ – نحوۀ استغفار ابلیس که به حق پیامبر و اهل بیت او استغفار می‌کند.

۶ – چگونگی معرفت به پیامبر و اهل بیت او و ذکر اوصاف متعددی در کمالات و فضائل ایشان

۷ – لزوم احسان بر اهل بیت پیامبر جهت توسل به آن حضرت و بهره‌مندی از شفاعت او در آخرت

همان‌طور که ملاحظه می‌شود، نکات متعدد و تبویب نایافته‌ای در این هفت بخش به چشم می‌خورد که به‌سادگی نمی‌توان ربطِ منطقی میان احادیث آنها را دریافت.

۶ – روش مؤلف در تألیف کتاب

صاحب القطره، بخش‌های کتاب خود را بی‌هیچ مقدمه و توضیحی، با یک حدیث آغاز می‌کند. اگر مؤلف بخواهد کلامی را از خود، در شرح یا بیان یک حدیث بیاورد، با عبارتِ «قال المؤلف» آن را متمایز می‌کند. هرچند که مؤلف گاهی مضمون یک حدیث را بی‌آنکه به منبع و سند آن اشاره کند با عبارتِ «قال المؤلف» همراه کرده است.^[۱۹]‌ گاهی نیز به مدارک، اسناد و منابع دیگر یک حدیث اشاره می‌نماید و اضافات سایر منابع بر روایت موردبحث خود را متذکر می‌شود.^[۲۰] در موارد نادری نیز به روایات متعارض و نحوۀ جمع آن روایات می‌پردازد. برای نمونه در خصوص تعارض و جمع روایات مدت حکومت حضرت ولی‌عصر نکات سودمندی در بیان مؤلف آمده است.^[۲۱]‌

مؤلف در مواردی توضیحی کوتاه دربارۀ شخصیتی که از او در متن کتاب سخن به میان آورده، ارائه می‌نماید. برای نمونه در معرفی اسماعیل بن ابی الحسن عباد بن عباس الطالقانی، المعروف بالصاحب، می‌نویسد: «او شیعه‌ای فاضل و دانشمند و عالم به علم کلام بود».^[۲۲]

چنانچه حدیثِ موردنظر مؤلف در چندین کتاب گرد آمده باشد، پیش از ذکر متن حدیث، منابع آن با ذکر نام مؤلف و نام کتاب آورده می‌شود.^[۲۳]هرچند گاهی نیز روایات موردبحث مؤلف بدون ذکر منبع و نویسندۀ آن ذکر شده است.^[۲۴] گاهی نیز به ذکر نام مؤلف اکتفا شده و به نام منبع اشاره نشده است.^[۲۵] لذا روش واحدی در ارائۀ احادیث از این حیث در تمام این اثر دیده نمی‌شود. هرچند که بیشتر ارجاعات با ذکر نام نویسنده یا نام کتاب همراه است.

اگرچه علامه مستنبط در گزارش متن احادیث دقت قابل‌توجهی داشته و معمولاً از مصادر اصلی بهره می‌جسته است، اما ممکن است از پاره‌ای شواهد چنین برآید که وی احادیث متقدمین را باواسطۀ منابعِ فرعی متأخران نقل کرده است. برای نمونه وی حدیثی از کمال‌الدین مرحوم صدوق را با متنی متفاوت نسبت به مصدر اصلی و حتی بحارالانوار گزارش نموده که تنها با متنِ منقول از مدینه المعاجزِ علامه بحرانی سازگاری دارد.^[۲۶] این امر می‌تواند احتمال بهره‌گیری وی از مصادر واسطه را تقویت نماید.

تقطیع نکردن احادیث و ذکر دقیق متن روایات، از دیگر ویژگی‌های این کتاب است. گاهی ادامۀ یک حدیث باآنکه ارتباط بسیار کمی با صدر حدیث و غرض مؤلف از ذکر آن دارد، آورده می‌شود. برای نمونه سفارش امام صادق علیه السلام  به شیعیان به رعایت برخی امور اخلاقی در انتهای روایتی که غرض مؤلف از ذکر آن بیان شناخت حق اهل بیت است، از جمله مواردی است که حاکی از مشی نویسنده در عدم تقطیع روایات است.‌^[۲۷] هرچند که در موارد نادری به سبب مصالحی از ذکر کامل روایت پرهیز شده است. برای نمونه در خصوص خلفای اول و دوم در زمان ظهور حضرت ولی‌عصر، قسمتی از حدیث موردنظر ذکر نشده است.^[۲۸]

اگرچه همت مؤلف در این کتاب بر گزارش دهی دقیق از مصادر است، اما گاهی میان نسخۀ موجود از یک کتاب و گزارش علامه مستنبط در القطره تفاوت‌های کوچکی دیده می‌شود. برای نمونه در حدیث ۱۵۸ در جلد اول که به مناقب حضرت امیرالمؤمنین اختصاص دارد، عبارتِ «فاطمه فرمود: ‹من مقصود از شجرۀ طیبه هستم که همواره ثمره و میوه‌های گوارا می‌دهد.› علی فرمود: ‹و من گفتگو کننده با آن اژدها هستم.›»^[۲۹] در مصدر اصلی حدیث، یعنی فضائل شاذان بن جبرئیل، موجود نیست.^[۳۰] به نظر می‌رسد نسخۀ در اختیار مؤلف، با نسخۀ منتشر یافته از این کتاب تفاوت داشته است.

۷ – کارهای انجام شده پیرامون کتاب

برای نخستین بار، جلد نخست این کتاب توسط حجه الاسلام و المسلمین شیخ محمد ظریف موردتحقیق قرار گرفت. همین محقق، جلد دوم این اثر را با همکاری محمدحسین رحیمیان ادامه داد. پس از اتمام فرایند تحقیق، اصلاحات متعددی بر آن واقع شد و آیات و روایات در پاورقی‌ها با تنظیم خوبی همراه گشت و لغات دشوار و احادیث نیازمند توضیح در پاورقی‌ها اشاره گردید.

ترجمۀ این اثر نیز توسط همین دو محقق، یعنی محمد ظریف و محمدحسن رحیمیان، به اتمام رسید. حجه الاسلام و المسلمین سید مرتضی مجتهدی سیستانی مقدمه‌ای بر ترجمۀ فارسی این کتاب نگاشته است که در ابتدای ترجمۀ فارسی موجود است. این کتاب تاکنون در ده نوبت توسط نشر حاذق منتشر شده است. متن عربی این کتاب را انتشارات ذوی القربی در قم منتشر نموده است.

کتاب القطره من بحار فضائل النبی و العتره شرحی ندارد؛ اما فهرستی از موضوعات این اثر در ترجمۀ مذکور و در انتهای جلد دوم تنظیم شده است که مطالعۀ موضوعی این کتاب را سهولت می‌بخشد؛ هرچند که فهرست یاد شده به‌شدت نیازمند اصلاح است.

پیشنهاد:

وجود مطالبِ مشترک در جلد اول و دوم کتاب القطره و تبویب‌نایافتگی این اثر، مطالعۀ موضوعی آن را با دشواری همراه کرده است. ازاین‌رو به پژوهشگران حوزۀ امامت و حدیث، پیشنهاد می‌شود تا با تجمیع بخش‌های همسانِ دو جلد این کتاب، و تبویبِ دقیقِ موضوعیِ مطالب آن ذیل هر بخش، پراکندگیِ احادیث، شرح‌ها، اشعار، بیانات و سایر نکاتِ این اثرِ ارزشمند را سامان بخشند. هم‌چنین می‌توان با تفکیک مصادر اصحابِ امامیه از آثار عامه، به مطالعۀ موضوعی روایاتِ مخالفان در هر بخش، سهولت بخشید.

نتیجه

علامه مستنبط با هدفِ ادای دین به معصومان، در جهتِ تأکید بر توجه به معارف اهل بیت علیهم السلام ، با پیروی از روشِ اسلاف امامیه به نگارشِ اثری حدیثی و کلامی در فضائل اهل بیت علیهم السلام  روی آورد. وی با اتخاذِ ساختاری سنّتی و تا حدودی تدوین‌نایافته، تأثیرپذیری و دل‌بستگی خود به مشی اسلافِ اصحاب امامیه را نشان داد و با الگو گیری از روش کلامیِ مدرسۀ حدیثی و کلامی قم در سده‌های سوم و چهارم هجری، بازگشتی هدفمندانه را به دورانِ پرفروغ کلامِ نقلی آغاز نمود که بی‌گمان در این راه موفقیت چندانی را کسب نکرد. وجود مقدمه‌های مفصل و طولانی، عدم تقطیع متن روایات، تبویب نایافتگی و فقدان نظم درونی بخش‌های کتاب، ذکر مصادر و مستندات و پایبندی به روش کلام نقلی از مهم‌ترین ویژگی‌های این کتاب است. نبود فهرست موضوعی و عدم ربط منطقیِ روشن میان مطلب پی‌درپی این کتاب، مطالعۀ موضوعی این اثر را با دشواری همراه کرده است. وجود برخی بیان‌ها و توضیحات سودمند در جهت فهم بهتر احادیث یا جمع میان احادیث متعارض، از دیگر ویژگی‌های کتاب مذکور است.

آقابزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، الطبعه الثالثه، ۱۴۰۳ ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام النعمه، تحقیق: غفاری، علی اکبر، تهران: الاسلامیه، چاپ دوم: ۱۳۹۵ ق.

احمدیان، مینا _ محدث زاده، حسین _ عباسی، حبیب‌الله _ نصیری، محمد رضا، اثر آفرینان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ج ۵٫

الامینی، محمد هادی، معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف خلال الف عام، نجف، ۱۹۹۲ م

البحرانی، السید هاشم، مدینه المعاجز، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، الطبعه الاولی، ۱۴۱۵ ق.

شاذان بن جبرئیل، سدید‌الدین القمی، الفضائل، قم، رضی: ۱۳۶۳ ش.

طباطبایی، عبد العزیز _ طباطبایی بهبهانی، محمد _ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات أعلام الشیعه و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، قم: دارالمرتضی للنشر.

المجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.

المستنبط، السید احمد بن السید الرضی التبریزی الساوجی، القطره من بحار فضائل العتره، قم، ذوی القربی، طبعه الاولی، ۱۳۸۲ هـ . ش.

مستنبط، سید احمد، قطره‌ای از دریای فضائل اهل بیت، مترجم: ظریف، محمد_ رحیمیان، محمد حسن، مقدمه: مجتهدی سیستانی، سید مرتضی، قم: نشر حاذق، چاپ هفتم، ۱۴۸۲ ق.