یکى از صدها تألیف نفیس شیعى در پیرامون فضایل و مناقب امیر مؤمنان، حضرت على علیه السلام ، که خوشبختانه پس از چندین سده از گزند حوادث مصون مانده و نسخهاى از آن، هرچند با افتادگىهایی، به دست ما رسیده ـ کتاب ارزنده و کممانند اقرارالصحابه، تصنیف ابوعبدالله، محمد بن جعفر مشهدى حائرى است.
این کتاب، به سبب کم شمار بودن نسخههای آن، از دسترس محدّثان و گردآورندگانِ اخ‍ب‍ار، از جمله علامه محمد ب‍اق‍ر مجلسى، شیخ حرّ عاملى، بیاضى و سیّد هاشم بحرانى دور مانده، و ازهمین روى کتابشناسان و شرح حال نگاران شیعى همچون سیّد م‍ح‍س‍ن امین عاملى و علاّمه شیخ آقابزرگ تهرانى با آن آشنا نبوده و هیچ آگاهىاى از آن در موسوعههاى خود: اعیان الشیعه، الذریعه و طبقات اعلام الشیعه نیاوردهاند. حتّى اینکه کتابشناسان متقدّم از قبیل شیخ منتجبالدین رازى و ابنشهرآشوب مازندرانى اطّلاعى از آن نداشته، با آن آشنا نبودهاند.
مؤلّف کتاب
شیخ سعید صدوقِ محدّث جلیل، ابوعبدالله محمد بن جعفر بن على مشهدى حائرى، معروف به ابن‌مشهدى، از اجلّاء علماى امامیه در سده ششم هجرى است. مرحوم شهید اوّل در یکى از اجازات روایى خود از او به عنوانِ «شیخ امام سعید» یاد کرده و او را از راویان مصنّفاتِ فقیه عالى‌قدر، علاّمه شاذان بن جبرئیل قمى، دانسته است.[۱]
همچنین از اجازه‌نامه شیخ حسن فرزند برومند شهید ثانى برمىآید که ابن‌مشهدى، کتاب فقهى شیخ مفید (د. ۴۱۳ ه ) موسوم به المقنعه را تماماً در نزد ابومنصور محمد بن حسن نقّاش موصلى قرائت کرده در حالى که هنوز به بیست سالگى نرسیده بوده است.[۲]
آثار دیگر وی
۱ – المزار
که به «المزارالکبیر» معروف است و از اقدَمِ کتاب‌هاى بازمانده در کیفیت زیارات معصومین و اماکن مشرّفه است. مرحوم ابن‌طاووس این کتاب را در دست داشته و از آن در کتابِ مصباح‌الزائر استفادههاى شایانى کرده است. علّامه عبدالکریم بن طاووس نیز منقولاتى از آن در فرحلآ‌الغرى بیاورده است. نسخههاى خطی متعدّدى از این اثر در کتابخانههاى ایران موجود است و چاپ حروفی آن نیز اخیراً به اهتمام جناب آقاى جواد قیّومى اصفهانى منتشر شده است.[۳]
۲ – بغیه الطالب و إیضاح المناسک
ابن‌مشهدى، خود، در المزار به این کتاب که ظاهراً درباره‌ی اعمال و مناسک حجّ بوده، ارجاع داده است.[۴]
۳ – ما اتّفق من الاخبار فى فضل الائمه الاطهار
مرحوم بیاضى در الصراط المستقیم و شیخ حرّ عاملى در امل الامل و اثبات الهداه از این کتاب یاد کردهاند.[۵]
۴ – اقرار الصحابه بفضل امام الهدى و القرابه
اثر نفیس و گران‌قدرِ مورد بحث این مقاله، که خوشبختانه تـصویر تنها نسخه خطّىِ شناخته‌شده از آن در اخـتیار این مؤسّسه قرار دارد. این کتاب در هـشت باب به شرح ذیل تـنظیم شده و در هر بـاب، روایات ارزندهاى را با ذکر اسانید خود، یاد کرده است:
۴ – ۱ – فیما جاء عن أبی‌بکر و ابنته عائشه فی فضل أمیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ وما دعاهما بعد ذلک إلى الغرور و الأثام و ما علیهم من الحجج الواضحآ للملک العلّام.
۴ – ۲ – فیما جاء عن عمر بن الخطّاب و ابنه و ابنته فی فضل أمیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ ما یؤکّد علیهم الحجّه لله ربّ العالمین.
۴ – ۳ – فیما جاء عن عثمان بن عفّان من الروایات فی فضل أمیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ ما هو علیه حجه لربّ العالمین.
۴ – ۴ – فیما جاء عن طلحه بن عبید الله و الزبیر بن العوّام مِن صائب الکلام فی فضل أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی‌طالب ـ علیه‌السلام.
۴ – ۵ – فیما جاء عن سعد بن أبی‌وقّاص و سعید بن العاص فی فضل أمیرالمؤمنین ـ علیه الصلاه و التسلیم ـ و هو حجّه علیهم.
۴ – ۶ – فیما جاء عن عبدالرحمن بن عوف فی فضل أمیرالمؤمنین علیه‌السلام و ما أتى بعده من الخسران.
۴ – ۷ – فیما جاء عن أبی‌عبیده بن الجرّاح و عن جماعه من الأعیان مِن الشهادات بالفضل الواضح على أنّه الشهادات اللائح لأمیرالمؤمنین علیّ ـ علیه السلام.
۴ – ۸ – فیما جـاء عن معاویه بن أبی‌سـفیان و شیـوخ بنی‌أُمیّه، حـزب الشیطان، و ما جـرى عـلى آل محـمّد من الطغیان و اعترافـهم له بالفضل بأنّه لیس یعادله فی الفضل إنسان.
همچنین در پایان کتاب ، روایاتى را با موضوعات زیر ایراد کرده است:
ـ حدیث صعصعه بن صوحان العبدی وکلامه لمعاویه و عمرو بن العاص.
ـ خبر عبدالله بن العبّاس و عبدالله بن جعفر و عبدالله بن الزبیر مع معاویه.
ـ کلام الحسن بن علیّ ــ علیهما السلام ــ لمعاویه و أصحابه.
ـ خبر سعید بن العریض مع معاویه.
ـ مشاجره عبدالله بن عبّاسٍ و معاویه فی مجلس آخر.
ـ مشاجره عبدالله بن عبّاس لعمرو بن العاص بین یدی معاویه.
ـ کلام محمّد بن الحنفیّه لأهل دمشق.
ـ مشاجره عبد الله بن العبّاس لمعاویه و أصحابه عند وفوده علیه.
ـ مشاجره الحسن بن علیّ ـ علیهما السلام ـ مع معاویه و أصحابه من بنی أُمیه.
ـ مفاخره الحسن بن علیّ ـ علیهما السلام ـ على معاویه بن أبی سفیان و مروان بن الحکم و الولید بن عقبه وعتبه ابن أبی‌سفیان و المغیره بن شعبه.
ـ کلام عبدالله بن جعفر لمعاویه بن أبی‌سفیان.
اساتید و مشایخ ابن‌مشهدى
از لابه‌لاى دو اثر بازمانده ابن‌مشهدى ـ المزار و اقرار الصحابه ـ مىتوان به نام شمارى از مشایخ و استادانِ او دست یافت که اگرچه نام و شرح حالشان در کتاب‌هاى تراجم و رجال شیعى مسطور است امّا با استفاده از آثار ابن‌مشهدى می‌توان اطّلاعات موجود درباره ایشان را تکمیل کرد. اجمالاً برخى از اساتید و مشایخ او عبارتند از:
۱ – عمادالدین محمد بن ابى‌القاسم طبرى کجى: در نجف اشرف در سال ۵۵۳ ه بر او قرائت کرده است.
۲ – ابومحمد عربى بن مسافر عبادى: در سال ۵۷۳ ه بر او حدیث خوانده است.
۳ – ابوعبدالله محمد بن على بن شهرآشوب مازندرانى، صاحب کتاب شهیر مناقب آل ابى‌طالب.
۴ – ابومنصور محمّد بن حسن بن منصور نقّاش موصلى.
۵ – عزّالدین ابوالمکارم حمزلآ بن على بن زهره علوى حلبى: در سال ۵۷۴ ه در حلّه سیفیّه در نزد او بوده است.
۶ – نجم‌الدین ابومحمّد عبدالله بن جعفر دوریستى.
۷ – سدیدالدیـن ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمى: در سال ۵۷۳ ه در نزد او تلمّذ کرده است.
۸ – ابوالحسین یحیى بن حسن بن بطریق اسدى حلّى: براى وى اجازه نقل جمیع تصانیفِ خود را داده است.
۹ – ابوالحسین ورّام بن ابى‌فراس: مجموعه آثار او را در محضر او قرائت کرده است.
۱۰ – مهذّب‌الدین ابوعبدالله حسین بن احمد بن ردّه: اجازه نقل تمام روایات او را دریافت کرده است.
۱۱ – عزّالدین شرفشاه بن محمّد افطسى نیشابورى: در سال ۵۷۳ ه به نزد وى بوده است.
۱۲ – بهاءالشرف محمد بن حسن بن احمد، راوى مشهور صحیفه سجّادیه.
۱۳ – نظام‌الشرف ابوالحسن بن عریضى علوى: در سال ۵۵۶ ه صحیفه سجّادیّه را از او سماع کرده است.
۱۴ – پدر بزرگوارش جعفر بن على مشهدى: وى از علماى بزرگِ حایر شریف بوده و نسخهاى از الاستبصار شیخ طوسى به خطّ شریف او با تاریخ ۵۷۳ ه در کتابخانه مرحوم کاشف‌الغطاء نجف اشرف موجود است.[۶]
۱۵ – ابوعبدالله حسین بن هبهالله بن رطبه سوراوى.
۱۶ – عبدالحمید بن تقى بن عبدالله علوى حسینى: در سال ۵۸۰ ه در حلّه بر او قرائت کرده است.
همچنین دانشمندان متعدّدى بر ابن‌مشهدى قرائت کرده و از او اخذ حدیث نمودهاند که مىتوان از میان آنان به عالم جلیل فخّار بن معد موسوى و نجم‌الدین ابن‌نماى حلّى اشاره کرد.[۷] نیز خاطر نشان مىشود که یکى از ویژگىهاى بسیار مهمّ این کتاب، ایراد خطبه شریفه فدکیه به روایت شیخ جلیل هارون بن موسى تلّعکبرى از ابن‌عُقده است که در دیگر منابع موجود دیده نمىشود.
کتاب اقرارالصحابه بر اساس تنها نسخه شناخته‌شده آن همراه با تحقیق و حواشى ارزنده و فهارس فنّىِ متعدّد، به کوشش آقاى عبدالله غفرانى در حجم ۴۷۰ صفحه در آستانه انتشار است ــ إن شاء الله تعالى و منه الاعانه و التوفیق.
پی نوشت ها :
[۱]*. پژوهشگر بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
. مجلسی، بحارالانوار، ۱۰۷/ ۱۹۷؛ حرّعاملی، امل‌الأمل،۲/ ۲۵۲٫
[۲]. مجلسی، بحارالانوار، ۱۰۹ / ۴۵٫
[۳]. قم، نشر دارالقیّوم، ۱۴۱۹ ق.
[۴]. اب‍ن‌م‍ش‍ه‍دی، المزار الکبیر، ۱۰۲٫
[۵]. نباطی عاملی، الصراط المستقیم، ۱/ ۲۸۵؛ ح‍ر عاملی، امل الأمل،۲/ ۲۵۲٫
[۶]. آقابزرگ طهرانی، الذریعه/ ۲ ، ۱۴٫
[۷]. نوری، خاتمه مستدرک‌الوسائل/ ۳ ، ۴۴۷٫
فهرست منابع :
آقابزرگ طهرانی، محمد م‍ح‍س‍ن، الذریعه ال‍ی ت‍ص‍ان‍ی‍ف‌ال‍ش‍ی‍عه، ب‍ی‍روت، دار‌الاض‍واء، ۱۴۰۳ق.
اب‍ن‌م‍ش‍ه‍دی، م‍ح‍م‍دب‍ن جعفر، المزار الکبیر، تحقیق جواد ال‍ق‍ی‍وم‍ی الاص‍ف‍ه‍ان‍ی، قم: نشر ال‍ق‍ی‍وم، ۱۴۱۹ق.
ح‍ر عاملی، م‍ح‍م‍دب‍ن حسن، امل الامل، تحقیق احمد ال‍ح‍س‍ی‍ن‍ی، قم، دار ال‍ک‍ت‍اب الاس‍لام‍ی، ۱۳۶۲ش.
مجلسی، محمد ب‍اق‍ر بن محمد ت‍ق‍ی، بحارالانوار ال‍جامعه ل‍درر اخ‍ب‍ار الائمه الاطهار، ب‍ی‍روت، دارال‍ت‍ع‍ارف ل‍ل‍م‍طب‍وع‍ات ، ۱۴۲۳ق.
نباطی عاملی، ع‍ل‍ی‌ب‍ن محمد، الصراط المستقیم ال‍ی م‍س‍ت‍ح‍ق‍ی ال‍ت‍ق‍دی‍م، ح‍ق‍ق‍ه و ع‍ل‍ق م‍ح‍م‍دال‍ب‍اق‍ر ال‍ب‍ه‍ب‍ودی، ت‍ه‍ران، م‍رت‍ض‍وی، ۱۳۸۴ق.
نوری، ح‍س‍ی‍ن‌ب‍ن م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی، م‍س‍ت‍درک ال‍وس‍ائ‍ل و م‍س‍ت‍ن‍ب‍ط ال‍م‍س‍ائ‍ل، تحقیق م‍وس‍س‍ه آل‌ال‍ب‍ی‍ت علیهم السلام لاح‍ی‍ا ال‍ت‍راث، قم، م‍وس‍س‍ه آل‌ال‍ب‍ی‍ت‌علیهم السلام ، الاح‍ی‍ا ال‍ت‍راث، ۱۳۶۶ش.
پاسخ دهید