این تفسیر از اول قرآن تا سوره نساء آیه ۱۲۶ با بیان شیخ محمد عبده و املای سید محمد رشید رضا و ادامه آن توسط سید رشید رضا با پیروی از روش و سبک استادش نوشته شد.

تفسیر المنار یکی از تفسیرهای  اجتماعی و تربیتی است که تفسیرهای زیادی از آن متأثرند.

تفسیری که توسط شیخ عبده انجام پذیرفت، تفسیری است که ایشان سعی کرده بیشتر از روایات صحیح و امور عقلی روشن استفاده نماید. در این تفسیر کمتر به مباحث الفاظ، اعراب و نکته های بلاغی پرداخته شده است، بلکه به اموری که دیگران به آن نپرداختند اهتمام شده است. تفسیری که توسط سید رشید رضا انجام پذیرفت تفسیری است که اهتمام زیادی به روایات پیامبر و نقل از مفسران داشته است. او در تفسیرش سخت به صوفیه و افکارشان می تازد و همچنین در جاهای متعدد به شیعه تهمت های فراوانی وارد می کند.

پاسخ تفصیلی

این تفسیر در میان تفسیرهاى قرآن کریم داراى رویکردى سیاسى، اجتماعى و تربیتى است که مؤلّف آن به مفسّرى مجدّد با روش تفسیرى نوینى شهرت دارد و یکى از پیشگامان و متفکران حرکت اسلامى معاصر است. بنابراین تکرار مکررات فراوانى که در سایر تفاسیر ملاحظه مى‏شود، در این تفسیر جایى ندارد و در بسیارى از موارد، مباحثى نو و تازه عرضه می دارند.

این تفسیر شامل تمام قرآن نمی شود، بلکه تا آیه ۵۳ از سوره یوسف (و ما أبرئ نفسی إنّ النّفس…) خاتمه می یابد که از اول قرآن تا سوره نساء آیه ۱۲۶ با بیان شیخ محمد عبده و املای سید محمد رشید رضا و در ادامه آن سید رشید رضا با پیروی از سبک و سیاق استادش به تفسیر آیات قرآن پرداخت.

تفسیری که توسط شیخ عبده انجام پذیرفت تفسیری است که شامل روایات صحیح و امور عقلی روشن می شود. در این تفسیر کمتر به مباحث الفاظ، اعراب و نکته های بلاغی پرداخته شده است و معمولاً به اموری که دیگران به آن نپرداختند پرداخته شده است.

اما تفسیری که توسط سید رشید رضا انجام پذیرفت، تفسیری است که اهتمام فراوانی به روایات پیامبر و به نقل از مفسران دارد. او در تفسیرش سخت به صوفیه و افکارشان می تازد[۱] و همچنین در جاهای متعدد بدون مناسبت و دلیل به شیعه افتراها تهمت های فراوانی وارد می کند.

از نظر المنار خطاب های سوره ها به مورد و موضوع خاصی اختصاص ندارد، بلکه روی سخن با بشریت است و هدفش استقرار عقاید و آداب و اعمالی استوارتر و پایدارتر است.[۲]

صاحب کتاب التفسیر و المفسرون سبک و روش تفسیر المنار را در موارد زیر خلاصه می نماید:

۱ – اسلام را دین عقل و قانون و مصدر خیر و برکات و اصلاح جامعه دانستن؛

۲ – اعتقاد به این که قرآن تابع عقیده نیست بلکه باید عقیده را از قرآن گرفت؛

۳ – اعتقاد به این که بین حقایق علمی موجود و قرآن تعارضی وجود ندارد؛

۴ – توجه به این نکته که قرآن مجموعه متشکل و واحدی است؛

۵ – حفظ و نگهداری و تأکید بر تفسیر مأثور (تفسیر نقلی) و پرهیز از داستان های اسرائیلی

و جعلی؛

۶ – غفلت نکردن از وقایع تاریخی ای که در فهم معانی قرآن تأثیر دارد؛

۷ – به کار گرفتن ذوق ادبی در فهم جوانب مختلف آیات؛

۸ – تفسیر کردن قرآن در پرتو حقایق ثابت و قطعی علمی؛

۹ – پرداختن به مسائل اجتماعی در اخلاق و سلوک؛

۱۰ – پرهیز از ورود به مسائل غیبی که از محدوده احساس و ادراک دورند؛

۱۱ – گرفتن موضع درست و استوار در برابر سحر ساحران به ویژه در مورد تأثیر آن در شخصیت پیامبر؛

۱۲ – گرفتن موضع درست در برابر روایات بی اساس و لو این که در کتب صحاح هم آمده باشند.[۳]

متأسفانه در این جا نیز مانند برخی از موارد مشابه دیگر زیاده روی هایی صورت گرفته است که ما با توجه به توصیفاتی که پیرامون تفسیر المنار داشته اند تذکر چند نکته را لازم و ضروری دیدیم.

بعضی از صاحب نظران پیرامون تفسیر و مفسران[۴] می گویند: از اول قرآن تا آیه ۱۲۶ سوره نساء به انشای شیخ محمد عبده و املای سید رشید رضا است؛ اما با توجه به این که شیخ محمد عبده (به جهت مصالحی) با تفسیر ترتیبی قرآن (از اول قرآن تا آخر به ترتیب) موافق نبودند و بر این باور بودند که باید به ناگفته ها و نیاز روز جامعه پرداخت؛ از این رو سخن بالا چندان صحیح به نظر نمی رسد، سید رشید رضا در اوایل تفسیرش از قول شیخ عبده می نویسد: قرآن به تفسیری فراگیر و کامل نیاز ندارد، علاوه بر این شاید عمر ما هم کفاف ندهد، ولی نیاز شدیدی به تفسیر بعضی از آیات قرآن وجود دارد.[۵]

بنابراین، این طور به نظر می رسد که شاید تمام تفسیر (۱۲جلد) با استفاده از سبک و روش استادش شیخ عبده و احیاناً با استفاده از تفسیرهای منتخب از جانب او انجام پذیرفته است.

برخی از مفسران و محققان علوم قرآنی[۶] در بیان سبک و روش تفسیر المنار مواردی را ذکر می کنند که گرچه از ظاهر عبارات آنها به دست نمی آید که آنان در مقام تمجید از رشید رضا و تفسیر او باشند، ولی از قرائن و شواهد و چگونگی چینش موارد بالا به دست می آید که چنین قصدی را داشته اند.

صاحب کتاب التفسیر و المفسرون در ماده پنج و شش[۷] و صاحب کتاب المفسرون حیاتهم و منهجهم در ماده هفت می گویند[۸]: (از موارد سبک و روش تفسیر المنار)”حفظ و نگهداری و تأکید بر تفسیر مأثور (تفسیر نقلی) و پرهیز از داستان های اسرائیلی و جعلی، غفلت نکردن از وقایع تاریخی ای که در فهم معانی قرآن تأثیر دارد” می باشد.

به نظر ما این برداشت درستی از سبک و روش تفسیر المنار نیست، بلکه ما موارد زیادی در تفسیرش سراغ داریم که این دو مورد را نقض می کند و ما در این جا به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می کنیم.

أ‌.         انکار شأن نزول آیه مباهله

ب‌.     عدم نقل شأن نزول آیات ولایت، تبلیغ، اکمال و …

ج. نپذیرفتن روایات پیرامون مهدی

د. اعتماد به اسرائیلیاتی که پیرامون علی (ع) جعل شده است و… [۹]

شاید گفته شود منظور این نیست که صاحب تفسیر المنار هیچ گونه از مجعولات و اسرائیلیات استفاده نکرد، بلکه نسبت به دیگران کمتر استفاده نمود که در این صورت با اطلاق عبارت سازگار نیست و نیاز به اصلاح دارد.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱] . ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج ۳، ص ۱۱۳۲- ۱۱۳۸.

[۲] . علامی، ابوالفضل، فرقانی، قدرت الله، حسینی، سید علی، آشنایی با تفاسیر و مفسّران، ص ۱۳۳، اداره آموزش های عقیدتی سیاسی ولی فقیه در سپاه، چاپ اول، ۱۳۷۹.

[۳]. معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ج ۲، ص ۱۰۱۲ و ۱۰۱۳، الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۸۴ ش.

[۴] . معرفت (ره) صاحب کتاب التفسیر و المفسرون؛ ایازی صاحب کتاب المفسرون حیاتهم و منهجهم.

[۵] . گرچه عده زیادی قایل به این شدند اما نمی شود بدون تردید این را بیان نمود.

[۶] . صاحب کتاب التفسیر و المفسرون و المفسرون حیاتهم و منهجهم.

[۷] . معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ج ۲، ص ۱۰۱۲.

[۸] . ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج ۳، ص ۱۱۳۶.

[۹] . جهت دستیابی به تفصیل آن به رساله ” بررسی دیدگاه های سید قطب و رشید رضا در «فی ظلال القران» و «المنار» در  باب شیعه” از عبدالرحیم رضاپور (مقطع کارشناسی ارشد، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۸) مراجعه نمایید.