چرا در دعای قنوت “… رب السموات السبع و رب الارضین السبع…” به زمین های هفت گانه اشاره شده، اما “ارض” در همه جای قرآن مفرد آمده است؟

پاسخ اجمالی

اگرچه زمین های هفت گانه در قرآن کریم به طور صریح و به صورت واژه جمع (ارضین) نیامده است، اما در یکی از آیات قرآن به زمین های هفت گانه و خلقت آن اشاره شده است. آیه ۱۲ سوره طلاق همان آیه مورد نظر است. در این آیه خداوند می فرماید: «خداوند کسى است که، هفت آسمان را آفریده و از زمین [نیز] مانند آنها را [آفریده است‏]. فرمان [خداوند] بین آنها (آسمان ها و زمین) فرود مى‏آید تا بدانید که خداوند بر هر کارى تواناست. و آن که خداوند در دانش بر همه چیز احاطه دارد». اغلب مفسرین بر این باورند که مراد از “مثل” در این آیه، مثلیت عددی است؛ یعنی همان طور که آسمان های هفت گانه را خداوند خلق کرده است، زمین های هفت گانه را نیز خلق کرده است.

پاسخ تفصیلی

کلمه “ارض” که به معنای زمین است، ۴۶۱ بار در قرآن آمده است.[۱] این کلمه همیشه به لفظ مفرد وارد شده است. البته در روایات و نهج البلاغه به لفظ جمع (ارضون، ارضین) نیز آمده است.[۲]

در چند آیه از آیات قرآن کریم، سخن از خلقت آسمان های هفت گانه آمده است.[۳] اما در هیچ آیه ای، سخن از زمین های هفت گانه، به طور صریح، نیامده است. به همین علت، عده ای قائل اند که چون “زمین” در قرآن به صورت مفرد آمده است، پس ما یک زمین بیشتر نداریم. بله! در برخی از دعاها، مانند دعای قنوت، سخن از زمین های هفت گانه به میان آمده است.

با همه این مطالب باید اذعان داشت که در یکی از آیات قرآن به زمین های هفت گانه و خلقت آن اشاره شده است. آیه ۱۲ سوره طلاق همان آیه مورد نظر است. در این آیه خداوند می فرماید: «خداوند کسى است که هفت آسمان را آفریده و از زمین [نیز] مانند آنها را [آفریده است‏]. فرمان [خداوند] بین آنها (آسمان ها و زمین) فرود مى‏آید تا بدانید که خداوند بر هر کارى تواناست. و آنکه خداوند در دانش بر همه چیز احاطه دارد».[۴] اگر به متن عربی قرآن دقت شود: «اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ..»، کلمه “مثل” و ضمیر “نّ” دلالت بر خلقت هفت زمین، همانند آسمان دارد.

در این که مراد از کلمه “مثل” چیست مفسران،[۵] ،[۶] بر این باورند که مراد از “مثل” در این آیه، مثلیت عددی است؛ یعنی همان طور که آسمان های هفت گانه را خداوند خلق کرده است، زمین های هفت گانه را نیز خلق کرده است. مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: «از ظاهر جمله “وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ” بر مى‏آید که مراد از “مثل” مثلیت عددى است؛ یعنى همان طور که آسمان هفت تا است، زمین هم مثل آن، هفت تا است».[۷]

اتفاقاً در روایات شیعه و اهل سنت، نیز بر خلقت زمین های هفت گانه اشاره شده است.

امام صادق (ع) از پیامبر گرامی اسلام (ص) در یک حدیث طولانی چنین نقل می کند که حضرت در توضیحاتی که به یکی از زنان می دهد، به زمین های هفت گانه، و خلقت آنان اشاره می کند.[۸] امام رضا (ع) نیز در حدیث مفصلی معنای خلقت آسمان ها و زمین های هفت گانه را بیان می کنند. در بخشی از این حدیث می فرماید:«آنچه ما می بینیم زمین دنیا و آسمان دنیا است، زمین دوم بالای آسمان اول است و فوق آسمان دوم قبه ای است و زمین سوم بالای آسمان دوم است، و بالای آسمان سوم قبه ای است. زمین چهارم بالای آسمان سوم است و بالای آسمان چهارم قبه ای است. زمین پنجم بالای آسمان چهارم است و بالای آسمان پنجم، قبه ای است. زمین ششم بالای آسمان پنجم است و بالای آسمان ششم قبه ای است. زمین هفتم بالای آسمان ششم است و بالای آسمان ششم قبه ای است. و عرش خداوند رحمان، بالای آسمان هفتم است. پس این است معنای کلام خداوند که می فرماید[۹]: “او خدایی است که هفت آسمان خلق کرد (روی هم) و همانند آن زمین را هم خلق کرد“.[۱۰]

در روایاتی که از اهل سنت نیز رسیده است، این معنا را به پیامبر گرامی اسلام (ص) نسبت داده اند.[۱۱] اما باید دید منظور از هفت زمین چیست؟

در این باب چند احتمال گفته شده است که به طور مختصر به آنها اشاره می شود:

اول این که بگوییم منظور از هفت زمین، هفت عدد از کرات آسمانى است، که ساختمانش از نوع ساختمان زمینى است که ما در آن زندگى مى‏کنیم. دوم این که بگوییم منظور از آن تنها زمین خود ما است، که داراى هفت طبقه است،(چون طبقات پیاز) که رویهم قرار دارند، و به تمام کره احاطه دارند، و ساده‏ترین طبقاتش همین طبقه اولى است که ما روى آن قرار داریم. سوم این که ‏بگوییم منظور از زمین‏هاى هفت گانه اقلیم‏ها و قسمت‏هاى هفت گانه روى زمین است، که (علماى جغرافى قدیم) بسیط زمین را به هفت قسمت (و یا قاره) تقسیم کرده‏اند این چند وجه وجوهى است که هر یک طرفدارانى دارد.[۱۲]

پس اگر چه لفظ “ارض” در قرآن همیشه به طور مفرد آمده، ولی بنابر آیه ۱۲ سوره طلاق، همان طور که آسمان های هفت گانه داریم، زمین های هفت گانه نیز موجود است.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج۱، ص ۵۹، دار الکتب الإسلامیه، تهران‏ ،چاپ ششم،۱۳۷۱ هـ ش‏.

[۲]صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه۱۳۰، ص ۱۸۸، انتشارات دار الهجره، قم‏.

[۳]مومنون، ۸۶ ؛ اسراء، ۴۴ ؛ نوح، ۱۵.

[۴]طلاق ،۱۲، “اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ. یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عِلْماً“.

[۵]طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، موسوی همدانی، ج ۱۹، ص ۵۴۶، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ: پنجم‏، ۱۳۷۴ ش‏؛ مکارم، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۴، ص ۲۶۰، ناشر: دار الکتب الإسلامیه، چاپ تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ ش‏؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج ‏۸، ص ۱۷۷، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۹.

[۶]طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱۳،ص ۶۶، انتشارات اسلام، هران، ۱۳۷۸.

[۷]طباطبایی، محمد حسین، المیزان، موسوی همدانی، ج ۱۹، ص ۵۴۶.

[۸]عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، ج ۵، ص ۳۶۴، انتشارات اسماعیلیان، قم، ۱۴۱۵ ق.

[۹]طلاق، ۱۲.

[۱۰]بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۵، ص ۴۱۴، نشر بنیاد بعثت، تهران، ۱۴۱۶.

[۱۱]دروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث، ج ۸، ص ۳۴۵ و ۳۴۶، دار الاحیاء الکتب العربیه، قاهره، ۱۳۸۳ ق.

[۱۲]طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، موسوی همدانی، ج ‏۱۹، ص ۵۴۶.