اسرائیلیات چیست؟ آیا این روایات معتبر هستند؟
اسرائیلیات چیست؟ آیا این روایات معتبر هستند؟
پاسخ اجمالی
دانشمندان اسلامى، واژهى «اسرائیلیات» را بر تمامى عقاید غیر اسلامى بهویژه آن دسته از عقاید و افسانههایى که یهود و نصارا از قرن اوّل هجرى وارد دین اسلام کردهاند، اطلاق نمودهاند.
این کلمه در ظاهر اشاره به روایت هایی دارد که از یهودیان وارد شده است. اما در واقع این اصطلاح هم یهودیان و هم غیر یهودیانی که مسلمان نیستند را در بر می گیرد و تنها از باب این که بیشتر این گفتارها و روایات از یهودیان می باشد؛ لذا به اسرائیلیات معروف شده است.
«اسرائیلیات» را می توان در روایات با موضوعات این چنینی جست وجو کرد: روایات تاریخى، که اغلب براى تکمیل اطّلاعات مجملى بهکار مىرود که در کتاب وحیانى راجع به شخصیتهاى کتاب مقدس، بهویژه پیامبران بیان شده است. روایات آموزندهى اخلاقى که بیشتر در قالب تاریخ بنى اسرائیل قرار مىگیرد. افسانههای مربوط به عقاید و رسوم باستانى که بدون دلیل، آشکارا از منابع یهودى گرفته شده است.
همچنین این نوع از روایات را نمی توان بدون تحقیق و بررسی رد کرد. اسرائیلیات را براساس صدق و کذب آنها می توان این گونه تقسیم کرد:
۱ – روایاتى که صحّت و درستى آنها معلوم است و شواهدى بر صدق آنها وجود دارد.
۲ – روایاتى که کذب و نادرستى آنها معلوم است و شواهدى بر نادرستى آنها موجود است.
۳ – روایاتى که نه دلیلى بر درستى و نه دلیلى بر کذب آنها در دست نیست.
براساس این تقسیم به راحتی می توان حکم آنها را نیز دریافت. یقیناً پذیرش قسم اول نه تنها هیچ مشکلی ایجاد نمی کند، بلکه وجود ادله و قرائن، ما را ملزم به پذیرش آنها می کند. به همین ترتیب رد و انکار قسم دوم نیز کاملاً عقلانی و مورد تأیید می باشد. اما در مقابل قسم سوم باید جانب احتیاط را مقدم داشت و اگر ضرورتی ایجاد نکرد از پذیرش یا رد آن پرهیز کنیم.
پاسخ تفصیلی
تعریف های مختلفی از واژه «اسرائیلیات» وجود دارد که البته اختلاف محتوایی میان آنان، مقدار قابل توجهی نیست:
یک. اسرائیلیات؛ روایاتی است که از بنی اسرائیل در روایات اسلامی وارد شده اند؛ یعنی تاریخ اخبار و قصه هایی که از طریق یهود داخل اسلام شده و غالباً خُرافی، دروغ و بی بنیان است.[۱]
دو. دانشمندان اسلامى؛ واژه «اسرائیلیات» را بر تمامى عقاید غیر اسلامى بهویژه آن دسته از عقاید و افسانه هایى که یهود و نصارا از قرن اوّل هجرى وارد دین اسلام کرده اند، اطلاق نمودهاند.[۲]
سه. اسرائیلیات؛ اصطلاحى است که محقّقان اسلامى بر داستانها و اخبار یهودى و نصرانى که در جامعه اسلامى نفوذ کرده است، اطلاق میکنند، البته پس از روی آوردن گروهى از یهود و نصارا و یا تظاهر آنان به دین اسلام.[۳]
تعاریف موجود، تنها در حد توضیح این اصطلاح بوده و جامع و مانع نیستند. البته اصل و اساس این کلمه را به خوبی نمایان کرده اند.
کلمه «إسرائیلیات» اگرچه در ظاهر بر داستان هایی که از منابع یهودی روایت و نقل شده اند دلالت دارد، اما علمای تفسیر و حدیث این کلمه را بر بیش از این معنا توسعه داده اند. این کلمه در اصطلاح علما بر هر آنچه که به تفسیر، حدیث و تاریخ از اسطوره های قدیمی که در اصل روایت شان به یک منبع یهودی، مسیحی و یا غیر این دو منسوب باشند؛ دلالت دارد. بلکه حتی برخی از مفسران و محدثان معتقدند اسرائیلیات شامل آن دسته از گفتارهایی که دشمنان اسلام از یهود و غیر یهود در تفسیر و حدیث وارد کرده اند که هیچ منبع و دلیلی از منابع قدیمی بر آن نیست، نیز می شود. [۴]
این کلمه در ظاهر اشاره به روایت هایی دارد که از یهودیان وارد شده است؛ زیرا «اسرائیل» لقب حضرت یعقوب(ع) پدر حضرت یوسف(ع) بوده، لذا به یهودیان، «بنی اسرائیل» گفته می شود؛ اما در واقع این اصطلاح هم یهودیان و هم غیر یهودیانی که مسلمان نیستند را در بر می گیرد و تنها از باب این که بیشتر این گفتارها و روایات از یهودیان می باشد، به اسرائیلیات معروف شده است.[۵]
پیدایش اسرائیلیات
در علت این که چرا روایات یهودی بیشتر از ادیان دیگر وارد اسلام شده، بحث مجزایی بوده که در این مختصر، مجالی برای آن نیست؛ اما به صورت مختصر می توان گفت مسیحیان جز برخى مفاهیم اساسى دینى ، تنها در موضوعاتى چون داستان حضرت مریم (س) و حضرت عیسى (ع ) و نیز داستان اصحاب کهف ، مطالبى جاذب برای مسلمانان داشته اند و طبیعى است که محافل و تعالیم آنان در بسیاری از مسائل ، برای پرسش گران مسلمان کششى نداشته است . از آنجا که یهودیان بر پایه کتب عهد عتیق و دیگر منابع دینى خود، درباره بسیاری از قصه های مطرح شده در قرآن کریم و حدیث نبوی ، سابقه ذهنى و آشنایى تفصیلى داشته اند و افزون بر آن ، ارتباط جمعیت های یهودی ساکن در شبه جزیره با اعراب مسلمان شده ، ارتباطى نزدیک بوده است ، این تأثیرپذیری ، درباره یهود بیشتر مصداق داشته است . ادیان و گروه های دیگر نیز قدرت و مجال چندانی در ورود به بحث های تفسیری و روایی نداشتند و تنها در علومی؛ چون فلسفه، طب و … میان مسلمانان جایی پیدا کرده اند که ارتباطی بین آنها و بحث ما وجود ندارد.
آغاز روایات اسرائیلی را می توان از همان سال های نخستین دانست. البته گسترش آن در دوران تابعان بوده است. در این دوران بسیارى از اسرائیلیات وارد تفسیر شد؛ زیرا در آن زمان تعداد زیادى از اهل کتاب اسلام آوردند، ولى ذهن آنان هم چنان از داستانها و افسانههاى پیشینیان درباره پیدایش خلقت، اسرار آفرینش، آغاز حیات موجودات، اخبار امتهاى گذشته، سرگذشت پیامبران و قصهها و افسانههاى بسیارى که در تورات و دیگر کتابها آمده است، انباشته بود. عامه مردم اشتیاق داشتند تا جزئیات آنچه را در قرآن به گونه سربسته مطرح شده است را بشنوند؛ خصوصاً امورى که به سرگذشت یهود و نصارى مربوط مىشد و در کتب عهدین از آن یاد شده بود؛ از این رو، مسلمانان به داستانهاى اینان گوش فرا مىدادند؛ در نتیجه تعداد زیادى از این اسرائیلیات را بدون پروا و بى هیچ بررسى، در تفاسیر گنجاندند.[۶]
«اسرائیلیات» را می توان شامل سهگونه روایات دانست:
۱ – روایات تاریخى، که اغلب براى تکمیل اطّلاعات مجملى بهکار مىرود که در قرآن راجع به شخصیتهاى کتاب مقدس، بهویژه پیامبران بیان شده است.
۲ – روایات آموزنده اخلاقى که بیشتر در قالب تاریخ بنى اسرائیل قرار مىگیرد.
۳ – افسانههای مربوط به عقاید و رسوم باستانى که بدون دلیل، آشکارا از منابع یهودى گرفته شده است.
در بررسى موضوعات روایاتى که نمونه های اسرائیلیات تلقى مى شوند، باید اشاره کرد که در مقام توضیح و تفسیر برخى آیات و اشارات قرآنى ، یا شرح برخى احادیث ، معمول ترین شیوه ، پرداختن به داستانى از امت های گذشته بوده است . در این موارد نام شخصیت های داستان گاه با تعریب نام های عبری و گاه با جایگزین کردن نام های اصلى با نام های مأنوس تر، تغییر مى یافته است . از نظر پرداخت محتوایى داستان ، تغییراتى در جزئیات و دست یابى به بافتى هماهنگ تر با فرهنگ اسلامى امری معمول بوده است ؛ در همین راستا، بسیاری از داستان های پرداخت یافته در محیط جدید، برخى عناصر و بخش های مطابق با تعالیم اسلامى و ناموافق با تعالیم یهود را نیز در برداشته ، و گاه داستانى از امم پیشین ، با داستانى قرآنى به همین شیوه پیوند داده شده است .در بررسى نمونه ها، نخست باید به داستان شعیب نبى (ع ) اشاره کرد. در قرآن کریم جز پیامبری شعیب در میان قوم مدین ، سخنى دیگر دیده نمى شود[۷] و برخى مفسران در پى گسترش دادن این داستان ، به تطبیق شعیب با شخصیتى مشابه در عهد عتیق، یعنى یترون پدر زن حضرت موسى (ع )[۸] روی آورده اند و … .»،[۹] البته اسرائیلیات دانستن این موارد به معنای رد کردن اینها نیست، بلکه اسرائیلیات حکم دیگری دارند که در ذیل ذکر خواهد شد.
آیات و روایات در گفتار غیر مسلمانان
آیات و روایاتی که در مورد پذیرش یا عدم پذیرش گفتار غیر مسلمانان وجود دارد، بسیار متفاوت بوده و در برخی از آنها حکم به جواز قبول و در برخی نهی از این عمل به دست می آید:
« از بنىاسرائیل بپرس: چه بسیار نشانههاى روشن به آنان عطا کردیم، و هرکس نعمتِ [هدایت] خدا را پس از آن که به او رسید، تبدیل [به کفر] کند، [بداند] که یقیناً خدا سخت کیفر است».[۱۰]
در این آیه – جدای از بحث مستقیم آیه – خداوند با استعمال فعل امر دستور می دهد تا از بنی اسرائیل وقایع را سؤال کند. در این گفتار می توان پذیرش حرف بنی اسرائیل را استفاده کرد. البته عمومیت این بیان، مورد قبول نیست و باید با توجه به آیاتی که بعداً خواهد آمد، معنا شود.
« از بنى اسرائیل بپرس، که چون موسى نزد آنان آمد، به او نُه نشانه آشکار داده بودیم. و فرعون به او گفت: اى موسى! پندارم که تو را جادو کرده باشند »،[۱۱] « اگر در آنچه بر تو نازل کرده ایم تردید دارى از اهل کتاب که همیشه کتاب هاى آسمانى را می خوانند بپرس، سوگند می خورم که از ناحیه پروردگارت حق بر تو نازل شده بنا بر این دیگر جا ندارد که از دودلان باشى».[۱۲] از فحوای این آیات نیز اعتبار گفتار بنی اسرائیل استنباط می شود.
اما اینها یک طرف آیات قرآنی و ادله جواز بوده اند. آیات دیگری نیز وجود دارند که خلاف این معانی از آنها استنباط می شود: «آیا طمع دارید که اینان به شما ایمان آورند با این که طائفهاى از ایشان کلام خدا را می شنیدند و سپس با علم بدان و با این که آن را میشناختند تحریفش می کردند».[۱۳]
«هر آینه می یابى یهود و مشرکین را دشمنترین مردم نسبت به کسانى که ایمان آوردند».[۱۴]
این آیات نیز عدم اعتماد به یهودیان را به روشنی نشان داده و دشمنی آنها با پیروان اسلام را نشان می دهد، که البته این نیز عمومیت نداشته و باید با توجه به آیات دیگر معنا شود.[۱۵]
و آیاتی دیگر که استنباط های مختلفی از آنها به دست می آید.
روایات – به خصوص روایات اهل سنت – به مانند سیاق آیات، متفاوت بوده و دیگر نیازی به ذکر همه آنها نیست. در این جا تنها به روایتی از امام صادق(ع) که به نوعی میان دو دیدگاه جمع می کند را بیان می داریم:
عبد الأعلى بن اعین به امام صادق(ع) گفت: فدایت گردم، مردم از رسول خدا(ص) نقل مىکنند که آن حضرت فرمود: مانعى ندارد که از بنى اسرائیل حدیث نقل کنى. امام فرمود: «آرى»، راوى پرسید: پس اشکالى ندارد که آنچه را از بنى اسرائیل مىشنویم نقل کنیم؟ امام فرمود: «آیا نشنیدى که پیامبر فرموده است: در دروغگویى آدمى همین بس، که هرچه را مىشنود روایت کند». راوى پرسید: پس جریان چیست؟ امام فرمود: «از سرگذشت بنى اسرائیل هرچه در قرآن آمده است، نقل کن که نظیر آن در این امّت وجود دارد و در نقل آن مانعى نیست».[۱۶]
به نظر می رسد این آیات و روایات بر خلاف ظاهرشان ، هیچ تناقض و تنافی ندارند، بلکه به صورت کامل می توان میان اینها جمع کرد که در بخش بعد بدان می پردازیم.
حکم اسرائیلیات
اسرائیلیات را به اعتبارهاى مختلف می توان دستهبندى کرد. یکی از این تقسیمات، تقسیم بر اساس صدق و کذب آنها می باشد:
۱ – روایاتى که صحّت و درستى آنها معلوم است و شواهدى بر صدق آنها وجود دارد، مانند: «کعب الاحبار: در آنچه که خداوند به موسی وحی کرده، آمده است: ای موسی، کسی که پدر و مادرش یا یکی از این دو، برای او استغفار کنند گناهانش را می بخشم».[۱۷]
۲ – روایاتى که کذب و نادرستى آنها به جهت شواهدى که وجود دارد، معلوم است.
۳ – روایاتى که نه دلیلى بر درستى و نه دلیلى بر کذب آنها در دست نیست.
بر اساس این تقسیم به راحتی می توان حکم آ نها را نیز دریافت. یقیناً پذیرش قسم اول نه تنها هیچ مشکلی ایجاد نمی کند، بلکه وجود ادله و قرائن، ما را ملزم به پذیرش آنها می کند. به همین ترتیب رد و انکار قسم دوم نیز کاملاً عقلانی و مورد تأیید می باشد.
اما در مقابل قسم سوم باید جانب احتیاط را مقدّم داشت و اگر ضرورتی ایجاد نکرد از پذیرش یا رد آن پرهیز کنیم.
اسرائیلیات در منابع اسلامی به قدری زیاد می باشد که کتاب های مختلفی در این زمینه به بحث پرداخته اند و تلاش کرده اند اسرائیلیات در داستان های مختلف را مورد بررسی قرار دهند.[۱۸]
شخصیت های مؤثر در شکل گیری اسرائیلیات
توجه به تفصیلات امم پیشین درباره آنچه در قرآن کریم و حدیث نبوی وارد شده بود، در دوره تابعان با اهمیتى ویژه تلقى مى شد و به هنگام بررسى تاریخى ، نام چند تن از مشاهیر تابعان که برخى از آنان دارای اصلى یهودی بوده و برخى تنها از منابع یهودی بهره گرفته بوده اند، به طور شاخص به چشم مى خورد؛ شخصیت هایى که در جوانب گوناگون شکل گیری اسرائیلیات ، خواه وارد ساختن روایات از منابع بیگانه و خواه پردازش آنها نقش مؤثری را ایفا کرده اند.
متفکر و جامعهشناس اسلام- ابن خلدون- در این باره مىنویسد: «برخی از پیروان تورات … که چون اسلام آوردند بر همان فرهنگ و معلوماتى که داشتند … باقى بودند، مانند اخبار آغاز خلقت و آنچه مربوط به پیشگویی ها بود و این گروه عبارت بودند از: کعب الأحبار، وهب بن منبّه و عبد اللّه بن سلام».[۱۹]
در این میان ، شخصیت ابواسحاق کعب بن ماتع حمیری ، ملقب به کعب الأحبار بسیار حائز اهمیت است ؛ وی از بزرگان یهود یمن بود که در زمان خلافت ابوبکر به مدینه آمد و به دین اسلام گروید. کعب که در محافل یهودیان حمیر، از مرتبه ای شاخص برخوردار، و از محتوای کتب یهود آگاه بود، پس از اسلام آوردن ، در برخى محافل مسلمانان نیز پاسخگوی پرسش های کنجکاوان بود.[۲۰] در این میان ، تعلّق خاطر خلیفه دوم عمر و به ویژه معاویه به داستان های کعب تأثیر شایانى بر هموار کردن راه برا ی تداول روایات او در میان مسلمانان داشت ، تا آنجا که گاه به تفسیر آیاتى از قرآن کریم نیز می پرداخت .
علاوه بر کعب الاحبار، دیگرانی نیز بوده اند که اسرائیلیات از آنها سرچشمه گرفته و نام برخی از آنها نیز در تاریخ ثبت شده است که در بالا نام برخی از آنها ذکر شد.[۲۱]
منبع:اسلام کوئست
پی نوشت:
[۱]. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، واژه «اسرائیلیات»، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
[۲]. دیارى بید گلى، محمد تقى، پژوهشى در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، ص ۹۶، انتشارات سهروردى، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
[۳]. پژوهشى در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، ص ۹۶.
[۴]. معرفت، محمد هادى، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج ۲، ص ۸۰، الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه، مشهد، چاپ اوّل، ۱۴۱۸ق.
[۵]. التفسیر و المفسرون، ج ۲، ص ۸۰.
[۶]. التفسیر و المفسرون، ج ۱، ص ۴۴۶.
[۷]. برای نمونه ر.ک: اعراف؛ ۸۸.
[۸]. خروج؛ ۳: ۱.
[۹]. دائره المعارف اسلامی،واژه اسرائیلیات.
[۱۰]. بقره، ۲۱۱: «سَلْ بَنی إِسْرائیلَ کَمْ آتَیناهُمْ مِنْ آیهٍ بَینَهٍ وَ مَنْ یبَدِّلْ نِعْمَهَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ».
[۱۱]. اسرا، ۱۰۱: «وَ لَقَدْ آتَینا مُوسى تِسْعَ آیاتٍ بَیناتٍ فَسْئَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ إِذْ جاءَهُمْ ».
[۱۲]. یونس، ۹۴: «فَإِنْ کُنْتَ فی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیکَ فَسْئَلِ الَّذینَ یقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرینَ».
[۱۳]. بقره، ۷۵: «أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یعْلَمُون».
[۱۴]. مائده، ۸۲: «لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَهً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا».
[۱۵]. برای اطلاعات بیشتر در مورد دیدگاه قرآن به اهل کتاب ر. ک: نمایه «اهل کتاب از نگاه قرآن»، سؤال ۲۳۸۸۲.
[۱۶]. شیخ صدوق، معانی الأخبار، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ص ۱۵۹، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
[۱۷]. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ۱۵، ص ۱۶۹، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
[۱۸]. برای نمونه ر.ک: محمود ابو عزیز، سعد یوسف، الإسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفاسیر قدیماً و حدیثاً، مکتبه التوفیقیه، القاهره، بىنا، بىتا.
[۱۹]. به نقل از: رکنى یزدى، محمد مهدى، آشنایى با علوم قرآنى، ص ۱۳۵، آستان قدس، سمت، مشهد، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۷۹ش.
[۲۰]. الزرکلى، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، ج ۵، ص ۲۲۸، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
[۲۱]. برای اطلاعات بیشتر پیرامون این اشخاص ر.ک: ذهبى، محمد حسین، التفسیر و المفسرون بحث تفصیلی عن نشأه التفسیر، ج ۱ ص ۱۸۳ – ۲۰۱، دار احیاء التراث العربى، بیروت، بىنا، بىتا.
پاسخ دهید