در جمع بین مؤنّث و مذکّر آیا اگر غلبه با مؤنث باشد باز هم جمع مذکر می آید؟ لطفاً مثال بزنید.

پاسخ اجمالی

در زبان عربی؛ کلمات مفردی که مذکّر حقیقی هستند، فقط مذکر به آنها اسناد داده می شود، مانند: «جاء رجلٌ». و کلمات مفردی که مؤنّث حقیقی هستند، فقط مؤنث به آنها اسناد داده می شود؛ مثل: «جائت فاطمه».[۱] ولی در اسم مفردی که مؤنث مجازی باشد، اسناد فعل مذکر به آن هم جایز می باشد؛ مثل: «طلع الشمس».[۲]
اما در اسامی برخی اشیائی که جنسیت در آنها مفهومی ندارد، قاعده و ضوابط خاصی وجود ندارد، بلکه هر دو اسناد مذکر و مؤنث به آنها داده شده است؛ اسم هایی مانند: سبیل، سوق، فرس، فلک، سکین.[۳]
در مورد جمع مذکر و جمع مؤنث نیز هر دو نوع اسناد مجاز است و البته ادیبان عرب برای توجیه این دوگانگی در اسناد، توجیهاتی را بیان کرده اند:
الف. برای اسناد مذکر «لفظ» را قبل از آن درنظر می گیریم، و برای اسناد مؤنث «کلمه» را قبل از آن درنظر می گیریم. مثال: «الألف أحد حروف الهجاء»؛ یعنی «لفظ الألف…»و «الألف إحدی حروف الهجاء»؛ یعنی «کلمه الألف…». «زیدٌ ثلاثیٌ»؛ یعنی «لفظ زید ثلاثی»، یا «زید ثلاثیه»؛ یعنی «کلمه زید ثلاثیه».[۴]
ب. در اسامی شهرها؛ اسناد مذکر به آن به اعتبار «مکان» می باشد، و اسناد مؤنث به آن به اعتبار «بقعه» می باشد.
مثال: «قم المُشرّفه» و «المشهد المقدّس».
ج. اسامی قبایل؛ اسناد مؤنث به آنها به اعتبار «قبیله»، و اسناد مذکر به اعتبار «حیّ» می باشد.[۵] مثال: «کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُر»[۶] «وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُم‏».[۷]
د. اسم جنس جمعی(فراگیر)؛ مذکر آوردن برای آن به اعتبار «لفظ» است، و مؤنث آوردن برای آن به اعتبار «جماعه» است؛[۸] مانند: «کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَه»،[۹] «کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِر».[۱۰]
هـ. اسم جمع، در بعضی اسنادها به اسم جمع لزوما باید از کلمات مؤنث استفاده شود؛ مانند: إبل، غنم، خیل؛ «الإبل الراویه»، «الغنم السائمه». و برای بعضی از آنها مذکر و مؤنث آوردن جایز است؛ مثل: رکب؛ «مضی الرکب». و «مضت الرکب».[۱۱]
و. از جمله اسم هایی که اسناد مذکر و مؤنث برای آنها می آید قوم است، که مؤنّث آوردن به اعتبار «قبیله» است و مذکر آوردن به اعتبار «حیّ» و «الناس» می باشد.[۱۲] مثال: «وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُوَ الْحَق‏»،[۱۳] «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوح‏».[۱۴]
نکته: اگر بعد از فعل، جمع مؤنث سالم بیاید، باید فعل مفرد باشد، ولی جایز است که مذکر یا مؤنث آورده شود؛[۱۵]مثال: «جاء المسلمات»، «مضی الأیام».
خلاصه این که بر اساس قواعد عربی؛ جمعی که ترکیبی از مذکر و مؤنث باشند هم می توان ضمیر مذکر به آنها اسناد داد هم ضمیر مؤنث. در جمع حتی اگر غلبه با مؤنث باشد باز هم می توان ضمیر مذکر آورد و تعداد افراد مذکر و مؤنث آن جمع ملاک نیست.
حتی به جمعی که تماماً مؤنث باشند می توان فعل مذکر اسناد داد، مانند«وَ قالَ نِسْوَهٌ فِی الْمَدینَهِ».[۱۶]
و بر عکس به جمعی که تماماً مذکر باشند می توان فعل مؤنث اسناد داد، مانند«قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ».[۱۷]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. طباطبائی، محمدرضا، صرف ساده، ص ۲۴۷، قم، انتشارات دارالعلم، چاپ هفتاد و سوم، ۱۳۹۰ش

[۲]. همان.

[۳]. همان، ص ۲۴۶٫

[۴]. همان، ص ۲۴۴٫

[۵]. همان، ص ۲۴۵٫ 

[۶]. القمر، ۲۳٫

[۷]. فصّلت، ۱۷٫

[۸]. صرف ساده، ص ۲۴۵٫

[۹]. الحاقه، ۷٫

[۱۰]. القمر،۲۰٫

[۱۱].  صرف ساده، ص ۲۴۵٫

[۱۲]. همان، ص ۲۴۶٫

[۱۳]. انعام، ۶۶٫

[۱۴]. قمر، ۹٫

[۱۵]. صرف ساده، ص ۲۴۸٫

[۱۶].  یوسف،۳۰٫

[۱۷]. ابراهیم، ۱۰٫