در آیه شریفه «وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِى الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِى الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالًا فَخُورا»؛ اولاً، چه ارتباطی میان «توحید» و «احسان به همسایه» است؟ ثانیاً تعبیر «احسان» چه نکته ای را می خواهد بگوید؟ و ثالثاً، تفاوت «الإحسان إلى الجار» با «الاحسان بالجار» چیست؟ و رابعاً چرا بجاى برخورد «عادلانه» با والدین، «احسان» به آنان سفارش شده است؟

پاسخ اجمالی

خداوند در قرآن پس از دستور به عبادت خود و امر به توحید در عبادت، سفارش می کند که به نسبت به والدین، احسان و نیکی شود. سپس این سفارش را نسبت به افراد دیگری که با انسان رابطه دارند؛ مانند خویشاوندان و بی نوایان و همسایگان دور و نزدیک و افرادی که همنشین شخص محسوب می شوند و یتیمان و حتی بردگان مورد تأکید قرار می دهد.
ارتباط بین توحید و احسان به دیگران این است که هر دو مربوط به مقوله توحید می شوند؛ زیرا احسان به همسایه، بخشی از توحید عملی محسوب می شود. علت این که بجای سفارش به رعایت عدالت نسبت به والدین، احسان به آنان را مطرح کرده، این است که این احسان، قدردانی کوچکی در مقابل احسان بی حدی است که آنان در زمان طفولیت فرزند نسبت به او انجام داده بودند.
فرقی که بین «الاحسان ب…» و «الاحسان الی…» وجود دارد، این است که حرف «باء» دلالت بر انجام احسان بدون واسطه می کند و نیز اشاره ای به عطوفت و مهربانی دارد.
 

پاسخ تفصیلی

خدای متعال در این آیه شریفه می فرماید: «خدا را عبادت کنید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر، نیکى کنید و نیز به خویشاوندان، یتیمان، بینوایان، همسایه نزدیک، همسایه دور، دوست و همنشین، در راه ماندگان، و بردگانى که مالک آن ها هستید، نیکی کنید؛ زیرا خداوند، کسى را که متکبّر و فخرفروش است، دوست نمی دارد».[۱]
تفسیر آیه شریفه 
۱ – در این آیه، خدا حقوقی را که هر مسلمانی برعهده دارد و باید آن را ادا کند، بیان کرده است. ابتدا به حقی که خدا بر عهده بندگان دارد اشاره می کند و مردم را به بندگی پروردگار و دوری از شرک و بت پرستی که ریشه اصلی برنامه های اسلامی است، دعوت می کند.[۲]
۲ – در مرتبه دوم به حقوق والدین اشاره می کند و سفارش می کند که به آنان احسان و نیکی شود. از این که در آیات متعددی، این دو موضوع در کنار هم ذکر شده اند، چنین به دست می آید که بین مسئله حق عبودیت و بندگی خدا و احسان و نیکی به والدین ارتباط خاصی وجود دارد. وجه مشترک بین این دو مطلب، عبارت است از نعمت وجود یافتن، چرا که هستی انسان ها در مرحله اول از جانب خدا سرچشمه می گیرد و در مرتبه بعد، مرهون والدین است؛ زیرا فرزند، بخشی از وجود پدر و مادر است.[۳]
۳ – در مرحله بعد، خویشاوندان را مد نظر قرار می دهد و احسان و نیکی به آنها را توصیه می کند. این موضوع هم مکرراً در اسلام مورد تأکید قرار گرفته و گاهی از آن به نام صله ارحام یاد شده و تأکید فراوانی بر آن می شود.
۴ – سپس یتیمان را مورد سفارش قرار داده و حقی را که بر گردن مسلمانان دارند، متذکر می شود و احسان به آنان را لازم می داند.
۵ – پس از این افراد، نوبت به فقیران و بینوایان می رسد که باید مورد احسان قرار بگیرند. چرا که در همه جوامع چنین افرادی وجود دارند که رها کردن آنها مخالف اصول انسانی است.[۴]
۶ – ششمین گروه، همسایگان نزدیک هستند که باید از احسان و نیکی بهره مند شوند. منظور از همسایگان نزدیک، همسایه هایی است که از لحاظ مکانی، به شخص نزدیک تر هستند. و ممکن است که منظور، همسایه هایی باشد که از لحاظ دین و مذهب به انسان نزدیک تراند.
۷ – بعد از همسایگان نزدیک، نوبت به همسایگان دور می رسد که باید نسبت به آنان احسان شود. همچنین ممکن است منظور از همسایه دور، کسانی باشد که مسلمان نیستند؛ زیرا در اسلام، حق همسایگی منحصر به مسلمانان نیست مگر این که غیر مسلمانان با مسلمانان سر جنگ داشته باشند.[۵]
۸ – در مرحله بعد نوبت به کسانی می رسد که نوعی همنشینی با انسان داشته باشند. این گروه هم شامل دوستان و رفیقان می شود و هم افرادی مانند هم سفر و خدمت کاران و حتی کسی که به امید دست یافتن به نفعی به سراغ انسان می آیند، را شامل می شود.[۶] در برخی از نقل ها از طریق اهل سنت آمده که حضرت علی(ع) فرمودند: منظور از صاحب بالجنب، زن انسان است.[۷]
۹ – پس از آن، سفارش به ابن سبیل می شود؛ یعنی کسانی که در بین راه و در حال مسافرت، و در غربت، دستشان خالی شده و به کمک دیگران نیاز پیدا می کنند. هر چند ممکن است این افراد در شهر خود فرد ثروتمندی باشند، با این حال باید در این وضعیت مورد حمایت قرار بگیرند.[۸]
۱۰ – در پایان نوبت بردگان است که به نیکی کردن نسبت به آنان سفارش شده است. سپس در انتهای آیه می‌فرماید که افراد متکبر و فخر‌فروش را دوست ندارد. با این عبارت هشدار می دهد که هر کس از فرمان خدا سرپیچى کند و از روی تکبّر، حقوق این گروه ها را رعایت نکند محبوب خدا و مورد لطف او نخواهد بود و از هر خیر و سعادتى محروم خواهد ماند. و نیز اشاره می کند که احسان باید همراه با تواضع باشد.[۹] علت این که خدا افراد متکبر و فخرفروش را دوست ندارد این است که آنها نسبت به مال و مقام، تعلق خاطر دارند و افراط در علاقه مندی به آنها موجب شده که قلبشان به چیزهایی غیر از خدا تعلق پیدا کند.[۱۰]
علت توصیه به احسان بجای عدالت
حکمت سفارش به احسان به والدین این است که آن دو در زمانی که فرزند کوچک بود، توجه تام به او داشتند و تمام سعی خود را در رعایت احوال او به کار بردند و نهایت مهربانی را نسبت به او به کار بردند در حالی که او ضعیف و ناتوان بود و نمی توانست هیچ کاری برای خود انجام دهد. امر الهی به احسان نسبت به والدین، در واقع راهی برای جبران آن احسان هایی است که قبلا آنان نسبت به او انجام داده بودند. زیرا پاداش احسان، احسان است نه عدالت.[۱۱]
ارتباط توحید با احسان به همسایه
همان طور که ذکر شد، وجه مشترکی که بین این موارد، از جمله توحید و احسان به همسایه، وجود دارد این است که همه آنها جزو حقوق محسوب می شوند و به ترتیب اهمیت ذکر شده اند. در ابتدا حق آفریننده و بعد حق والدین و بعد از آن دو، حق دیگر افراد بیان شده است. علت این که این موارد در کنار یکدیگر ذکر شده اند، این است که این حقوق جدای از هم نیستند؛[۱۲] یعنی این حقوق جدای از توحید نیستند؛ بلکه در راستای آن قرار دارند. به دیگر سخن؛ آن توحیدی که در آیه از آن سخن گفته شده، توحید عملی است و احسانی که در آیه مد نظر قرار گرفته، خود گوشه ای از توحید عملی می باشد. بدین معنا که باید انجام کارهای خوب مثل احسان به دیگران، به نیت کسب رضایت خدا و به دست آوردن ثواب اخروی صورت بگیرد؛ بدون این که در آن از هوای نفس پیروی کند و یا کسی را در کنار خدا در قصد خود شریک کند.[۱۳]
فرق بین «الاحسان بالجار» و «الاحسان الی الجار»
لغت احسان، هم با حرف «باء» متعدی می شود و هم با حرف «إلی»[۱۴] و ظاهراً چندان فرقی بین این دو نباشد. اما بنابر قولی، گفته شده که وقتی احسان، متضمن معنای عطوفت و مهربانی باشد، با حرف «باء» متعدی می شود.[۱۵] همچنین گفته شده که حرف «باء» اشاره به انجام احسان به صورت مباشر و بدون واسطه دارد.[۱۶]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. نساء، ۳۶.

[۲]. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۳۷۸، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۳]. همان، ص ۳۷۹.

[۴]. تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۳۷۹.

[۵]. همان، ص ۳۸۰.

[۶]. همان، ص ۳۸۲.

[۷]. متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، محقق: بکری حیانی، صفوه السقا، ج ۲، ص ۳۸۹، مؤسسه الرساله، بیروت، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.

[۸]. تفسیر نمونه، ص ۳۸۳.

[۹]. قرآئتی، محسن، تفسیر نور، ج ۲، ص ۲۸۹،مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن‏، تهران، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.

[۱۰]. طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۴، ص ۳۵۵، دفتر انتشارات اسلامى‏، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۱۱]. مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج ۱، ص ۱۵۶، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.

[۱۲]. تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۳۸۳.

[۱۳]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۴، ص ۳۵۳.

[۱۴]. همان، ص ۳۵۴.

[۱۵]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، على عبدالبارى عطیه، ج ‏۳، ص ۲۸، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

[۱۶]. تفسیر نور، ج ۱، ص ۱۴۹.