در پاسخ به این سؤال باید به چند نکته اشاره کرد:

اولاً، امامان معصوم(علیهم السلام) خود از نخستین مبارزان با غالیان بوده اند و عالمان بزرگ شیعه نیز به پیروی از سنت حسنه امامان معصوم(علیهم السلام)، از غالیان دوری ورزیده و آنان را قدح و ذم می کردند و ملعون می شمرده اند.

ثانیاً، ادبیات این زیارت کاملاً منطبق با ادبیات آیات قرآن مجید و روایات است که مقام خلیفه اللّه  را برای پیامبران و اولیای الهی بیان می کند.

مرحوم علامه مجلسی روایتی را از امام علی(علیه السلام) نقل کرده اند که فرمود:

«لاتسمونا ارباباً، قولوا فی فضلنا ما شئتم فإنکم لا تبلغوا من فضلنا کنه ما جعله اللّه  لنا و لامِعشار العُشر لانّا آیات اللّه  و دلائله و حجج اللّه  و خلفاوه و امناوه و وجه اللّه  و عین اللّه  و لسان اللّه »؛ «ما را رب و پروردگار نخوانید ولی در فضل و برتری ما هرچه می خواهید بگویید لیکن بدانید که نه تنها به حقیقت فضائلی که خدا برای ما قرار داده است نمی رسید بلکه به  اندکی از آن نیز نمی رسید زیرا ما آیات و دلایل خدا، حجت، خلیفه و جانشین، امین، وجه، چشم و زبان او هستیم»[۱]

استاد گران قدر آیت الله جوادی آملی در نفی و انکار توهم غلو و اغراق می فرمایند: «سراسر زیارت جامعه مملو از کمالات و فضائل ائمه اطهار(علیهم السلام) است و زائر با نهایت احترام و ادب در آستان شان اظهار ارادت، اخلاص، خضوع و خشوع می کند. البته این همه، بخشی از کمالات آن انوار پاک است وگرنه فضائل آن ذوات مقدس بیش از اینهاست… از این جهت در زیارت آمده است:

«موالی لا أحصی ثنائکم و لاأبلغ من المدح کنهکم و من الوصف قدرکم…»

ثانیاً، مرز غلو خارج کردن آنان در مقام تعریف و تمجید از دائره عبودیت است وگرنه ثناگویی در این محدوده هرگز غلو نیست.

ثالثاً، یکی از آداب زیارت این است که زائران زیارت خود را با تکبیرات صدگانه شروع کنند یعنی بعد از این که یکصدبار اعتراف به عظمت خدا کردند و او را از هر وصف و ثنایی برتر دانستند به ثناگویی اهل بیت و شمارش کمالات آنان بپردازند و… در ضمن آن نیز همواره اقرار می کنند که مرز میان واجب تعالی و ممکنات را درهم نریخته و هرگز ائمه را به سرحد وجود نرسانده است بلکه اعلام می دارند:

«إلی اللّه  تدعون و علیه تدلون و به تومنون و…»[۲]

غلو آن است که اگر مقامی که مخصوص خداوند است یعنی استقلال در ذات و صفات را برای پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) یا امامان معصوم(علیهم السلام) قائل شویم شرک است و منهی و حرام شمرده شده است ولی اگر آن به اذن الهی دانسته شود حقیقت توحید است چنان که درباره حضرت مسیح(علیه السلام) در قرآن مجید می خوانیم:

«أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیئَهِ الطَّیرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیکُونُ طَیراً بِإِذْنِ اللّهِ وَ اَبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ اُحْی الْمَوْتی بِإِذْنِ اللّهِ»؛[۳]  «من از گل برای شما [چیزی] به شکل پرنده می سازم، آنگاه در آن می دمم، پس به اذن خدا پرنده ای می شود؛ و به اذن خدا نابینای مادرزاد و پیس را بهبود می بخشم؛ و مردگان را زنده می گردانم».

و درباره آصف بن برخیا می خوانیم:

«قَالَ الَّذِی عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن یرْتَدَّ إِلَیکَ طَرْفُکَ»؛[۴] «کسی که نزد او دانشی از کتاب [الهی] بود، گفت: من آن را پیش از آنکه چشم خود را بر هم زنی برایت می آورم»

هر چند از روایات معتبره شیعه چنین برمی آید که قدرت امامان معصوم(علیهم السلام) در نظام تکوین بیش از قدرت آصف برخیا می باشد.[۵]

بسیاری از آموزه های دینی مفاهیم بلند زیارت جامعه کبیره را به زبانی بیان کرده و هیچ منافاتی میان ادبیات قرآن مجید و روایات با این زیارت وجود ندارد.[۶]

اگر انسانی به مقام ولایت و خلافت الهی نائل شود معرفت و آگاهی وی به مرز وحی و الهام رسیده و توانمندی هایش نیز در حد معجزه و کرامت خواهد شد و چون در رأس هرم کائنات قرار دارد آگاهی و توانمندی و رفتارش نیز در اوج قله خواهد بود و آنانی که خود را با ولی کامل الهی قیاس می کنند باید بدانند که با خاندان وحی هیچ گاه قابل قیاس نخواهند بود که به تعبیر زیبای امام علی(علیه السلام) که فرمود:

«لاَ یقَاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم) مِنْ هَذِهِ الْأُمَّهِ أَحَدٌ وَ لَا یسَوَّی بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَیهِ أَبَداً…»؛[۷] «از این امت کسی را با خاندان رسالت همپایه نتوان پنداشت و هرگز نمی توان پرورده نعمت ایشان را در رتبت آنان داشت که آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) پایه دین و ستون یقین اند… حق ولایت خاص ایشان است و میراث پیامبر مخصوص آنان».

به اجمال به برخی از ویژگی های امام معصوم(علیهم السلام) در کلام امیر بیان حضرت علی(علیه السلام) اشاره می شود:

– «أَینَ الَّذِینَ زَعَمُوا أَنَّهُمُ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ دُونَنَا کَذِباً وَ بَغْیاً عَلَینَا… بِنَا یسْتَعْطَی الْهُدَی وَ یسْتَجْلَی الْعَمَی»؛[۸] «کجایند کسانی که پنداشتند آنان دانایان علم -قرآنند-؟ به دروغ و ستمی که بر ما می رانند؟ خدا ما را بالا برده و آنان را فرو گذاشته، به ما عطا کرده و آنان را محروم داشته، ما را در – حوزه عنایت خود – درآورد؛ و آنان را از آن برون کرد. راه هدایت را با راهنمایی ما می پویند و روشنی دل های کور را از ما می جویند»

– «وَ إِنَّمَا الْأَئِمَّهُ قُوَّامُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ عُرَفَاؤهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ لَا یدْخُلُ الْجَنَّهَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ وَ لَا یدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ أَنْکَرُوهُ»؛[۹] «امامان از سوی خدا کار مردم را به سامان آورند و از جانب او بر مردم سروری یافته اند. به بهشت نرود مگر کسی که آنان را بشناسد و آنان هم او را بشناسند. به دوزخ نرود مگر کسی که آنان را انکار نماید و آنان نیز او را از خود ندانند»

اگر سخنی برآمده از معصوم بوده باشد و در افق فکری یک انسان عادی نگنجد، نمی توان سخن معصوم را به خاطر آن شخص نادیده گرفت، نمی توان اندیشه متعالی دینی را با اندک بهانه ای به بند کشید که شاید با آن اندیشه چنین توهمی پدید آید، سخنان گهربار معصومان(علیهم السلام) و اندیشه دینی درست، گواه آن است که هم اغراق و غلوگرایی در معرفی امامان(علیهم السلام) زاییده خرافات و جهل بوده و هست و هم نادیده گرفتن فضائل و ارزش های والای معصومان نتیجه تعصب ورزی و بخل و حسادت می باشد.

تشیع در طول تاریخ، هماره با مظلومیت های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روبه رو بوده است و در این راستا دشمنان اسلام برای واژگون جلوه دادن چهره آن، عقایدی سست و خرافی بدان نسبت می داده اند تا بدین وسیله این مذهب را در منظر توده مردم سست و بی ارزش بنمایند و در صفوف متحد و یکپارچه مسلمانان رخنه ایجاد کنند. امامان شیعه(علیهم السلام) با استفاده از هر فرصتی انتساب غلوکنندگان به خود و شیعه را رد می کردند و اما دشمنان آگاه، با مطرح کردن عقاید غلوآمیز و انتساب آن به امامان شیعه، سعی در اجرای نقشه خود برای زشت جلوه دادن چهره ائمه(علیهم السلام) داشتند. به هر حال در آن زمان ها حتی تا به امروز غلوکنندگان باعث شدند تا تبلیغات وسیعی بر ضد امامان شیعه به راه بیفتد و چهره پاک آنان را غبارآلود کند.[۱۰]

در تخریب وجهه ائمه اطهار(علیهم السلام)، تأثیر غلوکنندگان در تخریب وجهه اصحاب ائمه(علیهم السلام)، تأثیر آنان در آلوده کردن قیام ها و شورش های اهل بیت و طرفداران شان، دستاویز مخالفان شیعه در وارد کردن انواع اتهامات به عقاید شیعه و… را می توان در کتاب های متعدد مشاهده کرد که با اندیشه به حق شیعه هیچ سازگاری ندارد و امامان شیعه و شاگردان آنان به مخالفت با آن انتساب ها پرداخته اند. اما دشمنان بیشترین سوء استفاده را از این سخنان کرده اند.

هم پیمودن راه غلو در اندیشه دینی شیعه مذموم و بلکه حرام است و هم حسادت و تعصب ورزی موجب محروم ماندن انسان ها از رهبری و هدایت درست. و هم ترویج اندیشه برخی غلوکنندگان موجب زشت جلوه داده شدن ائمه(علیهم السلام) است.

البته زیارت جامعه با توجه به محتوای بی نظیر آن، با ادبیات قرآنی و نهج البلاغه و دیگر کلام نورانی اهل بیت طاهرین(علیهم السلام) سازگار است بلکه با دقت در زیارت جامعه و با مطالعه روایات وارد شده درباره امامان(علیهم السلام) می توان به توسعه فکری در حوزه امام شناسی دست یافت.

پی نوشت ها

[۱] – بحارالانوار، ج ۲۶، ص ۶٫

[۲] – ادب فناى مقربان، ج ۱، ص ۸۲٫

[۳] – آل عمران، آیه ۴۹٫

[۴] – نمل، آیه ۴۰٫

[۵] – الانوار الساطعه فى شرح زیاره الجامعه، شیخ جوادبن عباس کربلایى، ج ۱، ص ۳۱۸٫

[۶] – جهت مطالعه بیشتر آیات و روایات به تفاسیر اثرى به ویژه: نورالثقلین و البرهان، ذیل آیات فوق مراجعه شود.

[۷] – نهج البلاغه، خطبه ۲٫

[۸] – نهج البلاغه، خطبه ۱۴۴ ترجمه دکتر شهیدى.

[۹] – همان، خطبه ۱۵۲ ترجمه محمد مهدى فولادوند.

[۱۰] – غالیان، نعمت اللّه  صفرى، ص ۳۱۰٫