امام علی(علیه السلام) می فرماید:

«علم سلطان است، هرکس به آن دست یافت غلبه کرد و هر کس به آن دست نیافت مغلوب خواهد شد».[۱]

شاید این روایت به جای آموزش و متن محوری بیشتر بر پژوهش محوری تأکید دارد.

پژوهش به معنای تحقیق، بحث و فحص علمی است. و گامی است که پژوهشگر برای شفاف کردن مسئله ای مبهم برداشته تا پاسخی دقیق برای آن پیدا کند.[۲]

بر سر در یکی از دانشگاه ها نوشته شده: «توقف در آموزش توقف در زندگی است و توقف در پژوهش توقف در آموزش و زندگی است».[۳]

اخلاق پژوهش

توجه به اخلاق پژوهش به آثار مخرب تحقیقات و تکنولوژی های دوران مدرن بازمی گردد که باعث شد جامعه بشری را درگیر جنجال و تنش هایی کند.

برای امکان کنترل بهتر آسیب های روز افزون دنیای پژوهش، تلاش هایی از سوی برخی مجامع و سازمان ها صورت گرفته است. مثلاً در سال ۱۹۷۹، کمیسیون ملی برای مراقبت از آزمودنی های انسانی تحقیقات رفتاری و پزشکی – زیستی گزارشی را منتشر کرد که زیربنای رفتار پژوهشی را بر اصول احترام، بخشش و مهربانی و عدالت قرار داده است.[۴]

بیانیه هلسینکی از مهم‌ترین بیانیه‌‌ها در زمینه اخلاق پژوهشی است که در سال ۱۹۶۴ صادر شد. همچنین در سال ۱۹۸۴ قوانین نورنبرگ درباره اخلاق پژوهش در سازمان ملل به تصویب رسید.

اصول اخلاق پژوهش

با مراجعه به متون دینی و منشورهای اخلاقی بین المللی و آسیب هایی که در دنیای پژوهش در طول سالیان گذشته پدید آمده است، مجموعه اخلاق پژوهش را در عناوین و موارد زیر برای پژوهشگران جامعه امروز ایران می توان دسته بندی و طراحی نمود:

انگیزه های انسانی و الهی و عدم تمرکز بر کسب عنوان، شهرت و درآمد؛

رعایت اصول ساختاری و محتوایی پژوهش، مانند مراجعه به منابع اصلی؛

توجه به پژوهش های پیشینیان و آغازگر نبودن در مسائل تحقیق شده؛

در نظر گرفتن اولویت ها و نیازهای پژوهشی جامعه و پرهیز از کارهای با صبغه تئوری صرف؛

سمت و سو دادن دانشجویان به سوی پژوهش محوری؛

تلاش برای بومی سازی علوم بیگانه مورد نیاز جامعه؛

شجاعت در پیمودن راه های نرفته و نقد دیدگاه نام آوران؛

احترام به عالمان در نقد دیدگاه های آن ها؛

تلاش برای برچیده شدن عمل مذموم و ناپسند سرقت علمی به عنوان آسیبی شوم در جهان علم و اندیشه؛

تلاش در جهت رویکرد فرامنطقه ای شدن علم و تحقق تمدن انسانی – اسلامی.

رعایت موارد پیش گفته به عنوان اهم فضائل اخلاقی پژوهش، می تواند فضایی سالم و مبتنی بر رفتارهای الهی و انسانی در جامعه جوان علمی ما فراهم آورد.

پی نوشت ها

[۱] – ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص ۳۱۹٫

[۲] – فرامرز قراملکی، روش شناسی مطالعات دینی، صص ۴۲-۴۵٫

[۳] – خنیفر و همکاران، تبیین مولفه های اخلاقی و فرهنگی در پژوهش، ص۸۶٫

[۴] – مارکزیک، جو فری، و همکاران، اصول طرح تحقیق و روش‌شناسی، صص ۳۱۳، ۱۳۵-۳۲۰٫