اخلاق دینی با دارا بودن نظام و سیستم خاص خود دارای ویژگی هایی است که آن را از اخلاق غیردینی جدا می کند؛ ازاین رو به سه مورد از مهم ترین تأثیرات دین بر اخلاق به خصوص در مقام کارکرد و اجراء اشاره می کنیم:[۱]

۱ – ضمانت در اجراء

دین باوری بهترین ضمانت اجرایی در فراگیر شدن پای بندی به اصول اخلاقی است. اعتقاد به وجود خدا و جاودانی نفس، مستلزم مسئولیت در رفتار است.[۲]

اخلاق و اخلاقیات بدون اتکا بر خداوند اساس خود را از دست داده و از ضمانت اجرایی حقیقی برخوردار نخواهد بود.[۳] تاریخ و تجربه نشان داده است، که هرجا دین از اخلاق جدا شده اخلاق به فراموشی سپرده شده است.

داستایوفسکی روسی می‌گوید:‌ اگر خدا نباشد همه چیز مباح یا مجاز است.[۴] ازاین رو ممکن نیست که دین به کلی از میان برود و اخلاق پایدار بماند.[۵]

به تعبیر علامه جعفری: «با حذف مذهب از حیات دنیوی و مدیریت زندگی مادی و سیاسی، اخلاق و ارزش های اخلاقی و از جمله محوری‌ترین آنها یعنی عدالت اخلاقی متزلزل گشته و رو به فنا خواهد رفت».[۶]

به ویژه این که برای برخی ارزش‌های اخلاقی مانند ایثار جز با استمداد از دین و آموزه‌های دینی نمی‌توان توجیه عقلانی ارائه داد، ایثار براساس دیدگاه غیردینی هیچ گونه توجیه عقلانی ندارد.[۷]

باور به قیامت و معاد به عنوان یک اعتقاد دینی، از ضمانت های مهم در انجام یا ترک خوب و بد اخلاقی است. مسئله ثواب و عقاب برای نیکوکاران و بدکاران، ثبت و ضبط تمام اعمال انسانی و نظارت الهی بر آن ها از تضمین های روی آوردن به سمت نیکی هاست.

امیرالمؤمنین(علیه السلام) در این باره می فرماید:

«بندگان خدا از روزی بترسید که اعمال و رفتار انسان وارسی می شود، روزی که پر از تشویش و اضطراب است و کودکان در آن روز پیر می گردند… در قیامت با نیکوکار و بدکار یکسان رفتار نمی‌شود: و به تناسب رفتارشان به نعمت یا عذاب دچار می‌شوند»[۸]

«آن کس که از بازگشت خود به قیامت آگاه باشد خیانت و نیرنگ ندارد»[۹]

۲ – ارائه هدف غایی در اخلاق

در حقیقت انسان دین دار اصول اخلاقی را با رویکرد شریعت باوری و نردبان کمال و وصول به حق پای‌بند است که این به خوبی از آیات قرآن کریم قابل استشهاد است.

علامه طباطبایی(رحمت الله علیه) معتقد است:‌ مکتب اخلاقی قرآنی یک فرق اساسی با دیگر مکاتب اخلاقی دارد و آن این که هدف در این مکتب ذات خداست، نه کسب فضیلت انسانی اعمّ از این جهانی یا آن جهانی.[۱۰] و آن همان مکتبی است که در صدد پرورش انسان کامل و به تعبیر قرآن، رسیدن به نفس مطمئنه و متنعم شدن به رضوان الهی در مقابل جنت و فردوس است، به گونه ای که گرایش به فضائل اخلاقی در نهایت به گرایش توحید توسط انسان برمی گردد.[۱۱]

۳ – مهار و تعدیل نفسانیات

از آن‌جا که ریشه تمام نفسانیات و رذائل اخلاقی به خودمحوری و خودخواهی باز می گردد بهترین راه برای مدیریت و کنترل آن، توجه به راهکارهای برخاسته از دین است، که از بهترین راهکار آن در فرهنگ دینی، به عنوان اخلاص در عمل یاد می کنند. که تجسم عملی آن را می توان انسان های عارف و واصلی معرفی کرد که با ترک انانیت، عجب و خودبینی به درجات معنوی و الهی بالایی دست یافتند.

به بیان استاد مطهری محور مسائل اخلاقی، خود را فراموش کردن و از خود گذشتن و از منافع خود صرف نظر کردن است. در اخلاق یک مسئله وجود دارد که اساس همه مسائل اخلاقی است و آن رهایی از خودی و رها کردن و ترک انانیت است.[۱۲]

نتیجه آن که دین ترکیبی است از عقائد، اخلاق و احکام شرعی که در یک تمثیل که معمولاً اخلاق پژوهان معاصر طرح می کنند، دین همانند درختی است که عقائد ریشه، اخلاق تنه و احکام شاخ و برگ آن است[۱۳] که با نبود هرکدام نه از درخت ماهیتی می ماند و نه از دین. همان گونه که ظاهر و محتوای برخی روایات ابعاد سه گانه فوق را در کنار هم قرار می دهد.[۱۴]

مراد از اخلاق کاربردی چیست؟ و آیا در میان آثار علمای پیشین این مسئله مطرح بوده است؟

اخلاق کاربردی به مباحث و معضلات عملی به نحو خاص و مستقیم توجه می کند.[۱۵] پیدایش اخلاق کاربردی به مسائل نوظهور در قلمرو علم و قدرت انسانی و پیچیدگی های جامعه مدرن و رشد تکنولوژی برمی گردد.

اخلاق کاربردی عبارت است از: کاربرد مبانی ‌‌و معیارهای اخلاقی در حوزه یا مسئله‌ای خاص که ناظر به یک قلمرو خاص رفتاری مثل «پزشکی»، «محیط زیست»، «معیشت»، «معاشرت» و امثال آن می باشد.[۱۶]

اخلاق کاربردی، در مسائلی همچون رابطه انسان با خدا (اخلاق عبادی)، زندگی شخصی، زندگی خانوادگی، روابط جنسی و امثال آن هم مطرح است.

تاریخچه اخلاق کاربردی

در آغاز هزاره سوم با توجه به تحولات عمیق و شگفتی که ناشی از هفت مؤلفه «قدرت، سرعت، ثروت، فرصت، ارتباطات، اطلاعات و مجاز» به دست آمد. از یک سو و عدم جواب گویی قوانین تدوین شده بشری از سوی دیگر، ضرورت پرداختن به اخلاق کاربردی جهت باز گرداندن انسان ها به وجدان و ندای درونی خودشان آغاز شد. و تلاش های فراوانی از سوی سازمان جهانی در این باره صورت گرفت و لذا همین مسئله موجب شده سازمان جهانی یونسکو در بیانیه های متعددی با تأکیدات فراوان، همه سازمان ها و ارگان های تحقیقاتی و صنفی را ملزم به تدوین منشور اخلاقی ویژه موضوع، حرفه و صنعتی که با آن سرو کار دارند کرده است، براین اساس سازمان هایی که فاقد چنین منشوری باشند از استاندارد های بین‌المللی برخوردار نخواهند شد.[۱۷]

گفته می شود بنیان‌گذار رسمی آن، فیلسوفی به نام «پیتر سینگر» است که با به کار بردن واژه اخلاق کاربردی و راه اندازی مرکز پژوهشی شرایط اعلان موجودیت اخلاق کاربردی را در سال ۱۹۶۰م فراهم کرده است. هم اکنون رشته اخلاق کاربردی به عنوان رشته ای مهم در دانشگاه های معتبر دنیا محسوب می شود.

قابل توجه آن که در ایران نیز از حدود دو دهه گذشته این مسئله به صورت جدی وارد مباحث آموزشی و پژوهشی کشور شده است و امروزه علاوه بر تدریس اخلاق کاربردی در قالب واحد درسی برخی رشته ها، این رشته خود به صورت رسمی در سطح کارشناسی ارشد در ایران راه اندازی شده است. غیر از آن که در برخی دانشگاه های معتبر پزشکی ایران رشته اخلاق پزشکی در سطح تخصصی (بعد از گذراندن دوره پزشکی عمومی) چند سالی است به صورت رسمی فعالیت خود را آغاز نموده است.[۱۸]

اخلاق کاربردی در اسلام

‌می‌توان گفت از گذشته اخلاق کاربردی (هر چند به صورت غیررسمی و بدون این عنوان مصطلح و پیدایش چنین علم رسمی) مورد توجه عالمان مسلمان بوده است. و منابع و کتب متعددی در این باره می توان یافت که معمولاً یا در قالب آثار مستقل و یا بخش هایی از برخی کتاب های اخلاقی، مسئله اخلاق کاربردی مورد توجه قرار گرفته است. در حقیقت در بسیاری از کتاب‌های اخلاقی، ابواب خاصی را به بخش‌های مختلف اخلاق کاربردی اختصاص داده اند. به‌عنوان مثال، در کتاب‌هایی مانند: حلیهالمتقین، احیاءالعلوم و المحجه البیضاء مباحثی مانند اخلاق دانش و دانشجویی، اخلاق جنسی، اخلاق معیشت، اخلاق معاشرت، اخلاق مسافرت و امثال آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

اما برخی از موارد که به صورت مستقل و اختصاصی به برخی مباحث اخلاق کاربردی پرداخته اند می‌توان در اخلاق قضاوت به کتاب «ادب القاضی، ابوالحسن مارودی(م۴۵۰ق)[۱۹] و در اخلاق مناظره به کتاب‌هایی چون «آداب المناظره»، احمدبن اسماعیل بن الشیخ عبدالنبی بن سعد الجزایری(م۱۱۵۰ق)، «آداب المناظره»، شیخ سلمان بن عبدالله الماحوزی (م۱۱۲۱ هـ.ق) و «آداب البحث»، خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد.

در باب اخلاق علم آموزی نیز آثاری متعدد و فراوان می توان یافت که از جمله آن ها کتاب‌هایی چون: منیه المرید فی آداب المفید و المستفید، شهید ثانی(م۹۶ق)، آداب المتعلمین، خواجه نصیرالدین طوسی(م۶۷۲ق)، اشاره کرد.

در پایان دو نکته قابل یادآوری است:

اول، بیشترین آثار علمی در حوزه اخلاق کاربردی از علمای گذشته در تاریخ اسلام، اختصاص به اخلاق علم آموزی و دیگری اخلاق حکمرانی و دولتمردی دارد. که شاید دلیل بر اهمیت این دو موضوع نزد آن ها باشد.[۲۰]

دوم، آنچه گفته شد مربوط به سده های پیشین بوده است اما در دوران معاصر، کتاب های اخلاق کاربردی در حرفه های مختلف و تدوین منشورهای اخلاقی جهت سازمان های گوناگون اجرایی و اداری به شدت رو به گسترش است.

پی نوشت ها

[۱] – ر.ک: مقاله ای از نگارنده، با عنوان ابعاد هویت یابی نظام اخلاقی دین با تکیه بر جنبه های کارکردگرایی، مجله اندیشه نوین دینی، زمستان۱۳۹۰٫

[۲] – مجتبوی، اخلاق در فرهنگ اسلامی، ص۲-۳٫

[۳] – مجتبوی، اخلاق در فرهنگ اسلامی، ص۲-۳٫

[۴] – مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، صص۱۸ و ۱۳۶ – ۱۳۴٫

[۵] – داوری اردکانی، فرهنگ خرد و آزادی، ص۱۳۱٫

[۶] – جعفری، تفسیر نهج البلاغه، صص ۹۹ – ۹۷٫

[۷] – گروهی از نویسندگان، فلسفه اخلاق، ص ۱۷۴٫

[۸] – نهج البلاغه، خطبه ۱۵٫

[۹] – همان، خطبه ۴۱٫

[۱۰] – مسعود امید، درآمدی بر فلسفه اخلاق از دیدگاه متفکران مسلمان معاصر ایران، ص۲۳٫

[۱۱] – جوادی آملی، مبادی اخلاق در قرآن، ص۷۷٫

[۱۲] – مطهری، گفتار های معنوی، ص۸۰ .

[۱۳] – مصباح یزدی، دین و اخلاق، فصلنامه قبسات، ش، ۱۳، صفحات ۳۰-۳۷، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ص۳۷٫

[۱۴] – معروف ترین آن ها حدیث نبوی است که فرمودند: «إِنّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَهٌ آیَهٌ مُحْکَمَهٌ أَوْ فَرِیضَهٌ عَادِلَهٌ أَوْ سُنّهٌ قَائِمَهٌ»، (کلینی، اصول کافی، ج ۱، ص۳۷٫

[۱۵] – قاسمی و فرامرز قراملکی، مقاله اصول آموزش اخلاق کاربردی در آثار شهید مطهری، کتاب اخلاق کاربردی در ایران و اسلام، ص۳۱۸٫

[۱۶] – شریفی، چیستی اخلاق کاربردی، ص۳٫

[۱۷] – برای اطلاع از بیانیه های مذکور ر.ک:

Universal declaration on bioethics and human right. October 2005

[18] – دانشگاه های پزشکی نهران، شهید بهشتی و شیراز از جمله آن ها هستند.

[۱۹] – جهت اطلاع کامل تر از کتاب های مربوط به حوزه اخلاق و آداب قاضی در میان منابع شیعه و اهل سنت ر.ک: ادب قضاء در اسلام، استاد جوادی آملی، صص ۳۲-۳۴٫

[۲۰] – ر.ک: شناخت اخلاق اسلامی، جمعی از نویسندگان.