راز دوگانگی اخلاقی و رفتاری در میان دانش آموختگان از آن‌روست که؛ برخی در پرتو علم به حکمت دست پیدا می کنند و در برابر پروردگار خویش، سر تعظیم فرو می آورند و برخی در سایه علم به مراتب علمی خود توجه می کنند و احساس غرور و نخوت به آنها دست می دهد که از آن به غرور علمی و حجاب اکبر تعبیر می شود که در این باره میان علوم بشری و علم توحید تفاوت چندانی نیست. چنان که امام خمینی(ره) فرمودند:

«گاهی علم توحید نیز برای انسان حجاب می شود»[۱]

در این راستا سوگند نامه بقراط حکیم[۲] پدر علم طب از حدود ۲۵۰۰سال پیش تاکنون، به عنوان اولین منشور اخلاقی آموزش یک امر الزامی برای همه فراگیران پزشکی در هنگام فارغ التحصیلی بوده است و هیچ پزشکی تا این سوگند نامه را یاد ننماید حق ندارد به حرفه طبابت وارد شود  که از نکات مهم آن حفظ احترام استادان، اجتناب از داروهای کشنده و سقط جنین، عمل در حد تخصص و حرفه نه فراتر از آن، حفظ احترام و قداست علم پزشکی، حفظ اسرار بیماران می باشد؛ که البته امروزه هر کشوری متناسب با باورها و کتاب مقدس آن سرزمین، سوگند نامه های پزشکی را بومی سازی نموده و دانش آموختگان به آن قسم یاد می کنند.

امروزه در جمهوری اسلامی نیز علاوه بر بومی سازی سوگندنامه پزشکی مبتنی بر باورهای دینی و ملی، برای دیگر دانش آموختگان در رشته های مختلف نیز طی مراسم رسمی پایان دوره تحصیلی، دانشجویان در مقابل قرآن کریم به خداوند بزرگ سوگند یاد می کنند که جز در مسیر رضایت حق تعالی و خدمت به مردم قدم برندارند.

این ها حاکی از این مسئله است که علم نه تنها بدون پشتوانه اخلاقی سعادت آور نیست بلکه می تواند ضربه های مهلکی بر پیکره جهان هستی و بشریت وارد آورد. زیرا به قول سنایی غزنوی:

چو علم آموختی از حرص آنگه ترس کاندر شب

چـو دزدی با چـراغ آیــد گزیده تر بـرد کــالا

نمونه آشکار آن انیشتن و علمی است که او کشف کرد که سرانجام به نابودی هزاران انسان انجامید که این همان عدم رعایت اصول اخلاقی آموزش و بالتبع پژوهش است، ازاین رو معروف است زمانی که در اواخر عمر خواستند برای او جشن تولد بگیرند در حالی که او گریه می کرد می گفت اگر می دانستم عاقبت تلاش های بی وقفه من این می شود که مردم بی گناه هیروشیما و ناکازاکی را به خاک و خون بکشد هیچ گاه دست به کشف این اختراع نمی زدم. در حقیقت هر چه تکنولوژی و ابزار قدرت بشر به سمت توسعه و پیشرفت بیشتر سوق می یابد، بی اخلاقی های این حوزه نیز گسترده تر و فراوان تر می شود، ازاین روست که توجه به این حوزه اهمیت مضاعف می یابد و احساس ضرورت تدوین و ترویج منشور های اخلاقی آموزش بیش از پیش احساس می شود.

پایان می دهیم اخلاق آموزش را به تذکراتی اخلاقی از امام خمینی(رحمت الله علیه)؛ مردی که اگر یک حاکم مقتدر و متخلق دینی بود به آن دلیل که، پیش از آن یک معلم خودساخته و مهذب بوده است. سخنان او چراغ روشنی برای جوانان این مملکت است که هویت ایرانی – اسلامی شان را از او دارند:

«علم و عمل دو بالی است که انسان را به مقام انسانیت می رساند»[۳]

«اگر تهذیب در کار نباشد علم توحید هم به درد نمی خورد».[۴]

«قدرت طلبی در هر که باشد، این اسباب این می شود که زمین بخورد، قدرت طلبی از هر که باشد از شیطان است، می خواهد رئیس جمهور آمریکا قدرت طلبی کند یا یک طلبه ای در مدرسه بخواهد قدرت طلبی بکند».[۵]

«اگر بخواهید خدمت گزار اسلام باشید خدمتگزار ملت اسلامی باشید و اسیر در دست ابر قدرت ها و آن ها که پیوند با ابرقدرت ها دارند نباشید، باید دانشگاه و فیضیه و همه آن ها که مربوط به دانشگاه هستند و همه آن ها که مربوط به فیضیه هستند در راس برنامه های تحصیلی شان برنامه اخلاقی و برنامه های تهذیبی باشد. تا فرآورده های آن ها امثال مرحوم مطهری را به جامعه تسلیم کنند».[۶]

در نتیجه آن که آموزش صرفاً یک فرآیند انتقال از استاد به شاگرد به حساب نمی آید، بلکه علم دارای قداست و شرافت ذاتی است که هم در مرحله فراگیری و هم در مرحله به کارگیری آن باید به اصول انسانی و اخلاقی پایبند بود، اگر چنین بود، می تواند به کمال انسانی بیانجامد.

در ادامه به چند اصل اخلاقی مهم در علم آموزی اشاره می شود:

۱ – رضای خداوند

در پاره ای از روایات بر این حقیقت تأکید شده است که علم باید برای رضای خداوند باشد.[۷] رسول اکرم به روایت امیرمؤمنان(علیه السلام) می فرماید:

«هر که علم را برای رضای خدا طلب کند به هیچ بابی از آن دست نمی یابد مگر آن که به سبب آن در نفس خود فروتنی افزون تر می یابد و در میان مردم بیشتر به تواضع می پردازد و ترس او از خدا افزایش پیدا می کند و کوشش او در کار دین بیشتر می شود. این کس همان است که از علم سود می برد و باید آن را بیاموزد».[۸]

۲ – دوری از خودنمایی

در فرهنگ دینی گفته شده علم باید برای فهمیدن باشد نه برای جدال کردن، فخرفروشی و فریب دادن دیگران.[۹]

۳ – دوری از دنیاطلبی

رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید:

«هر کس برای دنیا و مقام پیدا کردن در چشم مردمان و مورد توجه قدرت ها شدن به جستجوی علم برآید به بابی از آن نمی رسد مگر آن که عظمت و کبریایی او در نزد خودش افزون می شود و زبان و دست درازی او بر مردمان افزایش پیدا می کند و بی توجهی او به خدا و دوری او از دین بیشتر می شود».[۱۰]

مهم تر از همه باید در این مسیر پر پیچ و خم و پر آسیب و خطر، بر خدای بزرگ توکل کرد که مبادا علمی که می تواند برترین ها از آن پدید آیند، ما را در قافله زیان کاران و درماندگان قرار دهد.

پی نوشت ها

[۱] – سید روح الله خمینی، صحیفه نور، ج ۱۳، ص۲۱۱٫

[۲] – سوگند نامه بقراط که به قسم نامه بقراطی در دنیا معروف است، به تمام زبان های دنیا ترجمه شده است، و از ۲۵۰۰ سال پیش تاکنون ابداً تغییر نیافته است. امیر دیبایی، چکیده اخلاق و قوانین پزشکی، ص ۸۸٫

[۳] – صحیفه نور، ج۷، ص ۱۹۱٫

[۴] – همان، ج۱۳، ص۲۱۱٫

[۵] – همان، ج ۱۹، ص ۱۵۶٫

[۶] – همان، ج۱۴، ص۱۱۲٫

[۷] – حکیمی و همکاران، الحیاه، ج ۲، ص ۳۳۰٫

[۸] – همان، حدیث اول.

[۹] – همان، ص ۳۳۲٫

[۱۰] – همان، ص ۳۴۳٫