«الله از رگ گردن به انسان نزدیک  تر است» (سوره ۵۰ آیه ۱۶) و در عین حال، «او بر روی تختش نشسته است» (سوره ۵۷ آیه ۴) «تختی که روی آب بنا شده است» (سوره ۱۱ آیه ۷) و در عین حال «بقدری دور است که رسیدن به او بین ۱۰۰۰ و ۵۰۰۰۰ سال طول می کشد» (سوره ۳۲ آیه ۵، سوره ۷۰ آیه ۴). الله و تخت او کجا است؟

پاسخ اجمالی

موضوعات پیرامون توحید و صفات خداوند را باید از طریق عقل و نقل به دست آورد، عقل و نقل با استدلال های متقن، جسم داشتن خداوند را رد کرده و در نتیجه مکان داشتن خداوند نیز منتفی می شود. شریعت اسلامی هم با آیات و روایات بسیار، مستقیم و غیر مستقیم بر این مطلب تأکید کرده است. در مقابل؛ تعدادی از آیات قرآن وجود دارد که هر چند از ظاهر برخی از آنها و فحوای برخی دیگر، مکان داشتن خداوند به دست می آید، اما این نوع از آیات را به جهت وجود ادله عقلی و نقلی دیگر، بر معانی دیگری که شاید خلاف ظاهر به نظر آید، به تأویل می بریم.

پاسخ تفصیلی

بنابر ادله قطعی عقلی و نقلی، خداوند دارای جسم نیست؛ بنابر این، دارای مکان نیز نبوده و نمی توان برای او مکانی را مشخص کرد. این مطلب کاملاً مورد قبول بوده و نمی توان هیچ نقضی برای آن پیدا کرد.[۱] شاید بهترین تعبیر برای فهم این مطلب، کلام رایجی است که می گوید: «او در همه جا حاضر است در حالی که در هیچ کجا نیست».
برخی از آیات وجود دارند که به ظاهر با این عقیده سازگار نیستند. در این جا تعدادی از این آیات که در پرسش به آن اشاره شده، به همراه مختصری از تفسیر آنها را بیان می کنیم:
۱ – «اوست که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید، سپس بر تخت فرمانروایى و تدبیر امور آفرینش چیره و مسلط شد. آنچه در زمین فرو می رود و آنچه از آن بیرون می آید و آنچه از آسمان نازل می شود، و آنچه را در آن بالا می رود می داند. و او با شما است هرجا که باشید، و خدا به آنچه انجام می دهید، بیناست».[۲] شبیه همین معنا در آیه  دیگری نیز آمده است: «و او کسى است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید، در حالى که تخت فرمانروایی اش بر آب [که زیربناى حیات است‏] قرار داشت، تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید؟ و اگر بگویى: [اى مردم!] شما یقیناً پس از مرگ برانگیخته می شوید، بی تردید کافران می گویند: این سخنان جز جادویى آشکار نیست».[۳]
این آیات از جمله آیاتی است که بحث های بسیاری پیرامون آن در میان متکلّمان و مفسّران شکل گرفته است. اما شیعیان به جهت وجود آیات دیگر که مخالف ظاهر این آیه هستند و ادله عقلی مبرهن، از ظاهر این آیه دست کشیده اند و معنای آیه را به غیر از مکان داشتن برای خدا تفسیر کرده اند.[۴]
۲ – «أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ فَإِذا هِیَ تَمُورُ. أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِباً فَسَتَعْلَمُونَ کَیْفَ نَذیرِ».[۵] برخی از مدّعیان مکان داشتن خداوند به این آیه استنباط کرده اند که مفسّران و اندیشمندان دینی به جهت وجود معارضات نقلی و عقلی بسیار، تأویلاتی برای آیه ذکر کرده اند که برخی از آنها بیان می شود:
الف. این آیات را به فرشتگان الهی معنا کرده اند؛[۶] یعنی فرشتگانی که در آسمان هستند به اذن الهی این عذاب ها را نازل می کنند. در این صورت هیچ اشکالی بر این آیات وارد نیست.
ب. احتمالاً منظور آیه، «مَن ملکوته فی السماء» باشد؛ یعنی کسی که ملکوت او در آسمان است؛ زیرا ملائکه، عرش و کرسی و لوح محفوظ او در آسمان است، از آسمان اوامر و نواهی او صادر می شود.[۷]
ج. برخی نیز این آیه را در مورد خداوند دانسته اند.[۸] البته این بدان معنا نیست که معتقدند خداوند دارای مکان است بلکه در این معنا، این احتمال ذکر شده که «عرب آن زمان، اعتقاد به خداوند داشت، اما مانند مشبّهه معتقد بود که او در آسمان است و این آیه به مانند این است که خداوند به آنها می گوید آیا ایمن هستید از کسی که معتقد هستید در آسمان است …».[۹]
۳ – «یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فی‏ یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَهٍ مِمَّا تَعُدُّونَ»[۱۰] و نزدیک به همین معنا در آیه دیگری آمده است: «تَعْرُجُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فی‏ یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسینَ أَلْفَ سَنَهٍ».[۱۱]تعبیر به پنجاه هزار سال از این نظر است که آن روز بر حسب سال هاى دنیا تا این حد ادامه پیدا می کند، و با آنچه در آیه قبل آمده است که مقدار آن را یک هزار سال تعیین می کند منافاتى ندارد؛ زیرا در قیامت پنجاه موقِف است، و هر موقف به اندازه یک هزار سال طول می کشد.[۱۲] بنابر این، مقدار بیان شده در آیه اشاره به مکان خداوند ندارد، بلکه تنها مقدار روزهای قیامت را بیان می کند.
۴ – در قرآن می خوانیم: «همانا انسان را آفریدیم و همواره آنچه را که باطنش [نسبت به معاد و دیگر حقایق‏] به او وسوسه می کند، می دانیم، و ما به او از رگ گردن نزدیک تریم».[۱۳]
این تعبیر در آیه نیز، به هیچ وجه اشاره به موقعیت مکانی برای خداوند ندارد و از ظاهر و فحوای آن نیز به دست نمی آید که اشاره آیه به مکان داشتن خداوند در نزدیکی انسان است، بلکه آیه می خواهد بگوید که ما به انسان از رگ اصلی که در تمامى اعضایش جریان دارد نزدیک تریم، آن وقت چگونه به او و به آنچه در دل او می گذرد آگاه نیستیم». این جمله می خواهد مقصود را با عبارتى ساده و قابل فهم برای عموم ادا کرده باشد و گرنه مسئله نزدیکى خدا به انسان مهم تر از این و خداى سبحان بزرگ تر از آن است؛ زیرا خداى تعالى است که نفس آدمى را آفریده و آثارى براى آن قرار داده، پس خداى تعالى بین نفس آدمى و خود نفس، و بین نفس آدمى و آثار و افعالش واسطه است، پس خدا از هر جهتى که فرض شود و حتى از خود انسان به انسان نزدیک تر است، و چون این معنا معناى دقیقى است که تصوّرش براى فهم بیشتر مردم دشوار است؛ لذا خداى تعالى به اصطلاح دست کم را گرفته که همه بفهمند، و به این حد اکتفاء کرد.[۱۴]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. ر.ک: «ایمان به خدا و مسئله تجسم»، سؤال ۱۲۱۱۰؛ «جسمانی نبودن خداوند از دیدگاه قرآن»، سؤال ۲۰۱۴۷؛ «بی نهایت بودن وجود خدا»، سؤال ۱۹۴۴.

[۲]. حدید، ۴: «هُوَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی‏ سِتَّهِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فیها وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ».

[۳]. هود، ۷ : «وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی‏ سِتَّهِ أَیَّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّکُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبینٌ».

[۴]. ر.ک: ۶۰؛ عرش و کرسى و ۲۵۴؛ مفهوم عرش و کرسی

[۵]. ملک، ۱۶ – ۱۷: «آیا از کسى که [حاکمیت و فرمانروایی اش‏] در آسمان قطعى است [چه رسد در زمین‏] خود را در امان دیده اید، از این که [با شکافتن زمین‏] شما را در آن فرو برد در حالى که زلزله و جنبش موج آسایش را ادامه دهد؟ آیا از کسى که حاکمیت و فرمانروایی اش در آسمان قطعى است [چه رسد در زمین‏] خود را در امان دیده اید از این که توفانى سخت [که با خود ریگ و سنگ می آورد] بر شما فرستد؟ پس به زودى خواهید دانست که بیم دادن من چگونه است!».

[۶]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی‏، محمد جواد، ج ۱۰، ص ۴۹۱، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق: مرعشلی‏، محمد عبد الرحمن، ج ۵، ص ۲۳۰، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.

[۷]. ‏زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ۴، ص ۵۸۰، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.

[۸]. بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق: شحاته، عبدالله محمود، ج ۴، ص ۳۹۱، دار إحیاء التراث، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.

[۹]. فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۳۰، ص ۵۹۲، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.

[۱۰]. سجده، ۵:  «[همه‏] امور را [همواره‏] از آسمان تا زمین تدبیر و تنظیم می کند، سپس در روزى که اندازه آن به شمارش شما هزار سال است به سوى او بالا می رود».

[۱۱]. معارج، ۴: ««فرشتگان و روح در روزى که مقدارش پنجاه هزار سال است به سوى او بالا می روند».

[۱۲]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۵، ص ۱۶ – ۱۷، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۱۳]. ق، ۱۶: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ».

[۱۴]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۸، ص ۳۴۷، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق؛ موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱۸، ص ۵۱۹ – ۵۲۰، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.