چرا خداوند در قرآن می فرماید: «انسان را از گل متعفن آفریدیم»؟

پاسخ اجمالی

خداوند در تعدادی از آیات، نوع خلقت انسان را بیان می کند[۱] که از خاک بوده؛[۲] اما در آیاتی دیگر، خلقت را از گِل چسبنده و بدبو می داند. این تعبیرات مختلف با یکدیگر منافاتی ندارند، بلکه هر یک در مقام بیان مراحل مختلف خلقت می باشند[۳] که ابتدا از خاک بوده و… .
در علت این که چرا خداوند در آیات مختلف بیان کرده که انسان را از گل متعفّن آفریده؛ باید به سیاق هر یک از آیه ها توجه داشت. در ذیل به آیات مختلف و علت ذکر این نکته در آنها اشاره می کنیم:
۱ – «فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طینٍ لازِبٍ».[۴] این آیات در واقع جوابی بر منکران معاد می باشد به این که خداوند؛ خالق موجودات آسمان و زمین که انسان ها را از ماده ای بی ارزش که همان گل چسبنده باشد، آفریده است؛ حال چگونه مدعی می شوید که از خلقت مجدد شما ناتوان است و معاد را منکر می گردید.[۵]بنابر این، علت بیان خلقت انسان از گل چسبنده در این آیه، برای این است که منکران معاد پی به خلقت شگفت انگیز انسان از طرف خداوند برده و معاد را بپذیرند.
علاوه بر این، آیات دیگری نیز وجود دارد که در جواب همین نوع افراد، خلقت انسان از آبی بی ارزش را بیان می دارد: «وَیْلٌ یَوْمَئذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ * أَ لَمْ نخلُقکمُّ مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ * فَجَعَلْنَاهُ فىِ قَرَارٍ مَّکِینٍ».[۶]
۲ – «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ».[۷] در این آیات خداوند خلقت دو موجود و ماده تشکیل دهنده آنها را اشاره دارد که انسان را از گِل آفریده و اجنه را از آتش، با این حال از دیگر شواهد برمی آید که انسان بر اجنه برتری دارد. بنابر این، ذکر ماده اولیه خلقت انسان برای این است که انسان با آن که شأن و منزلت روحانی او بسیار بالا بوده و با روح الهی پشتیبانی می شود، اما لازم است توجه به پستی زندگی مادی خود داشته و در عین حال بداند که این امتیاز به چه جهتی می باشد.
۳ – «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِى فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِینَ».[۸] این آیات در بیان این نکته هستند؛ انسان از دو چیز مختلف آفریده شده که یکى در حد اعلاى عظمت، و دیگرى ظاهراً در حد پایین از نظر ارزش. جنبه مادى انسان را ِگل بد بوى تیره رنگ (لجن) تشکیل می دهد، و جنبه معنوى او را چیزى که به عنوان روح خدا از آن یاد شده است.[۹]
۴ – «قالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ».[۱۰] این تعبیر از شیطان بوده و او است که علت سجده نکردن خود بر انسان را به این گفتار مستند کرده و در صدد تحقیر انسان ها است.
نتیجه نهایی آن که گاه خداوند این موضوع را به انسان ها گوشزد می کند که جهت رهنمود اخلاقی به او است و گاه شیطان جهت تحقیر انسان چنین عبارتی را به کار می‌برد.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. در مورد اصل خلقت انسان از خاک ر.ک: علت آفرینش انسان از خاک

[۲]. سجده، ۷: «… وَ بَدَأَ خَلْقَ الْانسَانِ مِن طِین»؛ و آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد.

[۳]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۲، ص ۱۵۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۴]. صافات، ۱۱: «پس از منکران معاد بپرس: آیا آفرینش آنان سخت تر و دشوارتر است یا آنچه [مانند فرشتگان، آسمان ها، زمین، کوه ها و…] آفریده ایم؟ [به یقین آفرینش آنان کارى ناچیز است چون‏] ما آنان را از گِلى چسبنده آفریده ایم».

[۵]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۷، ص ۱۲۵٫

[۶]. مرسلات، ۱۹ – ۲۱: « واى در آن روز بر تکذیب‏کنندگان! آیا شما را از آبى پست و بی مقدار نیافریدیم؟ پس آن را در جایگاهى استوار قرار دادیم».

[۷]. حجر، ۲۶ – ۲۷: «و ما انسان را از گِلى خشک که برگرفته از لجنى متعفّن و تیره رنگ است، آفریدیم و جن را پیش از آن از آتشى سوزان و بی دود پدید آوردیم».

[۸]. حجر، ۲۸ – ۲۹: «و [یاد کن‏] هنگامى را که پروردگارت به فرشتگان گفت: من بشرى از گِل خشک که برگرفته از لجنى متعفّن و تیره رنگ است، می آفرینم پس چون او را درست و نیکو گردانم و از روح خود در او بدمم، براى او سجده کنان بیفتید».

[۹]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۱، ص ۷۸، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۱۰]. «گفت: من آن نیستم که براى بشرى که او را از گلى خشک و برگرفته از لجنى متعفّن و تیره رنگ آفریدى، سجده کنم!».