امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه یک دسته از آفت ها و موانع رشد و بالندگی عقل را بر می شمارند که شایسته است کسانیکه به تربیت عقلانی و پرورش فکری خود اهتمام می وزند، از این آسیب ها بپرهیزند. در ذیل به این آفت ها و موانع شکوفایی اشاره می شود:
۱ – هواها و هوس های افسار گسیخته
امام(علیه السلام) می فرمایند:
«کم مِن عقلٍ أسیر تحتَ هوی أمیر»؛[۱] «بسا عقل و خِرد که به دست هوا و خواهشی فرمانروا اسیر و گرفتار است».
امام(علیه السلام) می فرمایند: «مَن عشق شیأً أعشی بَصَره و أمرض قلبه فهو ینظر بعینٍ غیرِصحیحه و یسمع بأذنٍ غیر سمیعه، قد خرقتِ الشهواتُ عقله و أماتتِ الدّنیا قلبه»؛[۲] «هر که عاشق چیزی شود دیده اش را نابینا و دلش را بیمار می سازد. پس با چشمی معیوب می نگرد، و با گوشی ناشنوا می شنود. چنین کسی شهوت ها عقل و خردش را دریده، و دنیا دلش را می‌رانده است.»
آری شهوت‌پرستی پرده عقل و خرد را می درد؛ ازاین رو امام(علیه السلام) راه مبارزه با هوا و هوس سرکش را پیروی از عقل می دانند و می فرمایند: «خِرد و عقل شمشیر برّان است، پس با خِرد خویش به نبرد با هوا و هوست برخیز».[۳]
منظور از «عقل» در این رویارویی با شهوت همان عقل عملی است که وظایف و باید ها و نبایدهای رفتاری انسان را هدایت و سامان‌دهی می کند. پیروی از راهنمایی های این عقل موجب کنترل و مهار شهوت می شود.
۲ – عُجب و خودپسندی
امام علی(علیه السلام) می فرمایند:
«عُجب المرء بنفسه أَحَدُ حُسّادِ عقله»؛[۴] «خودپسندی آدم یکی از حسودانِ خرد اوست».
مهمترین ویژگی حسود آن است که مانع پیشرفت و شکوفایی فرد مورد حسادت می شود. انسان خود پسند به همان پیشرفت و تکامل اندکی که دارد مغرور و فریفته شده و به همان میزان بسنده می کند. ازاین رو امام(علیه السلام) می فرماید:
«الأعجاب یمنع الأزدیادَ»؛[۵] «خودپسندی، انسان را از فزونی و پیشرفت باز دارد».
همچنین ایشان در نامه ای به امام حسن(علیه السلام) می فرمایند:
«و اعلَم أَنّ الأعجاب ضدّ الصّواب و آفه الألباب»؛[۶] «بدان که خودپسندی خلاف راه صواب و آفت خرد آدمی است».
امام(علیه السلام) در عهدنامه مالک اشتر تفکّر در عظمت و بزرگی قدرت و سلطنت خداوند را بهترین راه درمان عُجب و خودپسندی می دانند.[۷]
۳ – دنیا گرایی و دنیازدگی
امام(علیه السلام) دنیا زدگی و غرق شدن در دنیا را موجب گمراهی عقل و خرد بر می شمرند و می فرمایند:
«فأنّما أهلها (دنیا) کلابٌ عاویه، و سباع ضاریه، یهرُّ بعضها علی بعض، و یأکل عزیزُها ذلیلها، و یقهر کبیرُها صغیرها. نَعَمُ معقّله و أخری مُهمله، قد أضلّت عقولها و رکبت مجهولَها؛ سلکت بهم الدنیا طریق العَمی و أخذت بأبصارهم عن منار الهَدی»؛ «دنیا پرستان چون سگانی عوعوکننده و درندگان خون آشامند، که برخی بر بعضی دیگر [بر سر طعمه] از روی خشم زوزه می کشند، و نیرومندشان ناتوانشان را می خورد، و بزرگشان بر کوچکشان غلبه می کند. دنیا جویان چارپایانی هستند برخی پای بسته و برخی رها شده که عقل خود را از دست داده و به راهی ناشناخته گام نهاده اند. دنیا آنان را به راه کوری و گمراهی می برد، و دیدگانشان را از دیدن نشانه هدایت و رستگاری فروبسته است».[۸]
۴ – طمع و زیاده طلبی
امام(علیه السلام) می فرمایند:
«أکثرُ مَصارع العقول تحت بُروق المطامع»؛[۹] «بیشترین قربانگاه خِردها آنجاست که برق های طمع می جهد».
آری طمع ورزی بردگی همیشگی است؛[۱۰] و هر کس طمع را شعار خویش ساخت خودش را خوار و ذلیل نمود.[۱۱]
امام علی(علیه السلام) به فرزند گرامیشان امام حسن(علیه السلام) می فرمایند:
«و إیّاک أن تُوجفَ بک مطایا الطّمع، فَتُوردکَ مناهل الهلکه»؛[۱۲] «بپرهیز از این‌که مرکب های طمع و آزمندی تو را به آبشخورهای هلاکت برند».
۵ – افراط در مزاح و شوخی
امام علی(علیه السلام) درباره زیاده روی در شوخی و مزاح می فرمایند:
«ما مَزَح امرُؤٌ مَزحَهً اِلّا مَجَّ مِن عقله مَجَّهً»؛[۱۳] «کسی به مزاح و شوخی نپرداخت جز آنکه اندکی از عقل خود را رها کرد، رها کردنی».
اگر چه شوخی و مزاح به اندازه ، لازم است ولی زیاده روی در آن موجب سبکی عقل می گردد؛ ازاین رو امام علی(علیه السلام) به فرزندشان امام حسن(علیه السلام) می فرمایند: «از سخن خنده آور بپرهیز هر چند آن را از دیگری حکایت کنی»[۱۴]
البته این سخن امام علی(علیه السلام) ناظر به افرادی است که در مزاح و شوخی افراط و زیاده‌روی نمایند، و از عقلانیت فاصله می گیرند، وگرنه اصل مزاح و شوخی با رعایت چارچوب‌های اخلاقی آن، امری مطلوب است و روایات متعددی بر آن دلالت می کند.
۶ – شرابخواری
می‌گساری و شرابخواری به این دلیل در اسلام حرام شده که حریم و حرمت عقل و خرد را در هم می شکند و آدمی را از هویت انسانی و عقلانی خویش تهی می گرداند؛ امیرمؤمنان علی(علیه السلام) درباره حکمت حرمت شراب می فرمایند:
«و ترکَ شرب الخمر تحصیناً لِلعقل»؛[۱۵] «خداوند ترک نوشیدن شراب را واجب نمود برای حراست و نگهبانی از عقل و خرد».
۷ – فقر و تنگدستی
از دیگر آفت هایی که سامان فکر و اندیشه انسان را به هم می ریزد فقر و نداری است؛ امام علی(علیه السلام) به فرزندشان محمد بن حنفیه می فرمایند: «پسرم! من از تهیدستی و فقر بر تو می ترسم. از آن به خدا پناه آور، زیرا تهی دستی مایه نقصان دین، و سرگردانی عقل و خِرَد است و دشمنی پدید می آورد».[۱۶]
۸ – لجاجت
امام(علیه السلام) می فرمایند:
«اللّجاجهُ تَسلّ الرّأی»؛[۱۷] «لجاجت و ستیزه جویی اندیشه و تدبیر را تباه می کند».
امام(علیه السلام) در سفارش به امام حسن(علیه السلام) می فرمایند:
«و إیّاک أن تجمح بک مطیّه اللّجاج»؛[۱۸] «از این‌که مرکب ستیزه گری و لجاجت تو بنای چموشی گذارد بر حذر باش».
منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:مصطفی عزیزی/پرسش وپاسخ دانشجویی
[۱] – کلمات قصار ۲۱۱، ص ۷۹۶؛ نامه ۳، ص ۵۳۶ «و شهد علی ذلک العقلُ إذا خرجَ مِن أسرِ الهوی».
[۲] – خطبه ۱۰۹، ص ۲۰۰٫
[۳] – کلمات قصار ۴۲۴، ص۹۰۸٫
[۴] – کلمات قصار ۲۱۲، ص ۷۹۶٫
[۵] – کلمات قصار۱۶۷، ص ۷۷۸٫
[۶] – نامه ۳۱، ص ۵۸۶٫
[۷] – نامه ۵۳، ص ۶۳۲٫
[۸] – نامه ۳۱، ص ۵۹۰٫
[۹] – کلمات قصار ۲۱۹، ص ۷۹۸٫
[۱۰] – کلمات قصار ۱۸۰، ص ۷۸۲٫
[۱۱] – کلمات قصار۲، ص ۶۹۴؛ کلمات قصار ۲۲۶، ص ۸۰۰٫
[۱۲] – نامه ۳۱، ص ۵۹۲٫
[۱۳] – کلمات قصار۴۵۰، ص ۹۲۰٫
[۱۴] – نامه ۳۱، ص ۵۹۶٫
[۱۵] – کلمات قصار ۲۵۲، ص ۸۱۲٫
[۱۶] – کلمات قصار ۳۱۹، ص ۸۵۶٫
[۱۷] – کلمات قصار ۱۷۹، ص ۷۸۲٫
[۱۸] – نامه ۳۱، ص ۵۹۴٫
پاسخ دهید