اثرات تربیتى، اجتماعى و بهداشتى روزه چیست؟
روزه ابعاد گوناگونى دارد و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مىگذارد که از همه مهمتر «بعد اخلاقى و فلسفه تربیتى» آن است.
یک. آثار تربیتى
۱ـ۱ – تلطیف روح
روح انسان، همواره در حال تدبیر بدن است و بدن بدون تدبیر روح، مانند کشتى بدون ناخدا است. در ماه رمضان، به دلیل امساک از خوردن و آشامیدن و محدود کردن آن به ساعاتى مشخص و نیز کنترل حواس (مانند چشم، گوش و تمامى مجارى ورود اطلاعات به درون ذهن)، فراغت روح و نفس بیشتر فراهم مىشود. فعالیت روح براى پرداخت به امور مادى و دنیوى کاهش مىیابد و امکان پرداخت به امور معنوى بیشتر مىشود. در نتیجه روح از لطافت بیشترى برخوردار مىگردد.
۱ـ۲ – تقویت اراده
خداوند برنامه روزه دارى را به گونهاى تنظیم کرده است که انسان باید در ساعت معیّنى، از خوردن و آشامیدن بپرهیزد و در ساعت خاصى، مىتواند آزادانه بخورد و بیاشامد و از لذتهاى حلال استفاده کند.
ملزم شدن انسانها به اجراى دقیق این برنامه و تکرار آن طى یک ماه، تمرین بسیار مناسبى است براى عادت دادن نفس به امورى، غیر از آنچه در ماههاى دیگر عادت کرده بود و این عمل، عزم و اراده انسان را تقویت مىکند.
۱ـ۳ – کنترل غرایز
روزهدار باید در حال روزه ـ با وجود گرسنگى و تشنگى ـ از غذا و آب و سایر لذات (از قبیل لذت جنسى)، چشم بپوشد و ثابت کند که او همچون حیوانات، در بند اسطبل و آب و علف نیست. او مىتواند زمام نفس را به دست گیرد و بر هوسها و شهوتهاى خود مسلّط شود و این امر باعث مىگردد که غرایز به کنترل او در آید و علاوه بر این، در بهره ورى از آنها تعدیلى به وجود آید. خلاصه اینکه روزه، انسان را از عالم حیوانى ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مىدهد.
تقوا و پرهیزگارى در تربیت اخلاق اسلامى یک مسلمان، نقش بسیار مهمى دارد و براى رسیدن به این صفت شایسته، بهترین عبادت روزه است. قرآن درباره آن مىفرماید: «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛[۱] یعنى، نتیجه و علّت غایى روزه، تقوا از محارم الهى است.
وقتى پیامبر صلىاللهعلیهوآله در خطبه «شعبانیه»، فضایل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امیرمؤمنان على علیهالسلام پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟ فرمود: «الورع عن محارم اللّه»؛[۲] «پرهیز و اجتناب از معاصى و گناهان است». بنابراین روزه، عامل بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده نفس عصیانگر است. شخص با عمل به این دستور الهى، به خوبى روح تقوا و پرهیزگارى را در خویش زنده مىکند؛ زیرا با روزه، اصلاح نفس و تربیت آن، آسانتر مىشود؛ زیرا گرسنگى و دیگر محرومیتهاى روزه، شعلههاى سرکش غریزههاى حیوانى و هواهاى نفسانى را خاموش مىسازد.
پر شدن شکم زمینه بسیارى از ناهنجارىها و تحریک شهوات، غوطهورى در حرام و ظهور خواهشهاى باطل در نفس مىشود؛ چنان که در حدیثى آمده است: «انى اخاف علیکم من البطن والفرج»؛[۳] «من از شکم و شهوت بر شما بیمناک هستم». اگر شکم عفیف باشد و به قدر ضرورت اکتفا کند و از حرام و شبهه بپرهیزد، بدون شک دامن نیز عفیف مىشود. عفت این دو عضو، زمینه بسیار خوبى براى نشاط معنوى و صفاى دل و باطن خواهد شد.
۱ـ۴ – روحیه ایثار و نوع دوستى
انسان موجودى اجتماعى است و انسان کامل، کسى است که در همه ابعاد وجودى رشد کند. روزه، بعد اجتماعى انسان را در کنار سایر ابعاد او رشد مىدهد؛ بدین صورت که درس مساوات و برابرى در میان افراد اجتماع است. با عمل به این دستور مذهبى، افراد متمکن وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در مىیابند و به دنبال آن درک، به این نتیجه مىرسند که باید به فکر بیچارگان و محرومان باشند. اگر توجه به حال گرسنگان، جنبه حسّى و عینى پیدا کند، اثر بیشترى دارد و روزه به این موضوع مهم اجتماعى، رنگ حسّى مىدهد. با رشد این بعد اجتماعى، انسان نسبت به همنوعان خود بى تفاوت نمىشود و دردهاى فراگیر اجتماعى (مانند فقر و گرسنگى) را حس مىکند و مصداق این سخن حکیمانه سعدى مىشود که:
بنىآدم اعضاى یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوى به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
به راستى اگر کشورهاى ثروتمند جهان و اغنیا، چند روز از سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند، باز هم این همه گرسنه در جهان خواهد بود؟! آیا میلیونها انسان با سوء تغذیه و کمبود مواد غذایى مواجه خواهند شد؟!
دو. آثار بهداشتى
بدون تردید در علم پزشکى، اثر معجزه آساى امساک، در درمان انواع بیمارىهاى جسمانى و روانى به اثبات رسیده است. عامل بسیارى از بیمارىها، زیادهروى در خوردن غذاهاى مختلف است. پیامبر خدا صلىاللهعلیهوآلهفرمود: «واعلم ان المعده بیت الداء و ان الحمیه هى الدواء»؛[۴] «معده مرکز و خانه هر دردى است و پرهیز [از غذاهاى نامناسب و زیادهخورى]، اساس هر داروى شفابخش است». منشأ بسیارى از بیمارىهاى روانى، افکار غلط، سوء ظن، گناه و شناخت غیرمعقول و غیرمنطقى است و روزه با ایجاد محدودیتهایى، هم معده و دستگاه گوارشى را تقویت مىکند و هم با کنترل افکار و اجتناب از گناه، روان انسان را از آلودگىها باز مىدارد.
به عبارت دیگر روزه، زبالهها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مىسوزاند و در واقع، بدن را «خانه تکانى» مىکند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن دعاهاى ویژه تقویت مىنماید. خلاصه اینکه با روزه، سلامتى جسمانى و روانى انسان تضمین مىشود و بر همین اساس پیامبر اسلام صلىاللهعلیهوآله فرمود: «صوموا تصحّوا»؛[۵] «روزه بگیرید تا سالم شوید». روزه اگر با شرایطى که دارد گرفته شود، اثرات مهم تربیتى، اجتماعى و بهداشتى براى انسان دارد.[۶]
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها
نویسنده:گروه مؤلفان
[۱] – بقره ۲، آیه ۱۸۳٫
[۲] – عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۶۶٫
[۳] – بحار، ج ۱، ص ۳۶۸٫
[۴] – بحارالانوار، ج ۵۸، ص ۳۰۷، بیروت، مؤسسه الوفاء.
[۵] – همان، ص ۲۵۵٫
[۶] – براى مطالعه بیشتر ر.ک:
الف. الکسى سوفورین، روزه، روش نوین، براى درمان بیمارىها، ترجمه جعفر امامى.
ب. سید حسین موسوى لاهیجى، روزه، درمان بیمارىهاى روح و جسم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
پ. عبدالکریم بىآزار شیرازى، رساله نوین فقهى پزشکى، ج۲، (دفتر نشر فرهنگ اسلامى).
ت. سید رضا پاکنژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج۳؛ (انتشارات کتابفروشى اسلامیه).
پاسخ دهید