آبار و اَبیار جمع بِئْر به معنای چاه‌ها است. جمع قِله آن أبؤُر و آبُر است. نیز البؤُره به معنای گودال است.[۱]آبارعلی در اصطلاح نام منطقه‌ای است در ۷ یا ۹ کیلومتری (۶ یا ۷ میلی) جنوب شهر مدینه[۲]، در وادی عقیق و دامنه غربی کوه عیر که نزدیک ذوالحلیفه* و بر راه مکه قرار دارد و دارای چاه‌های آب و نخلستان‌های فراوان است.[۳]این مکان اکنون میان دو راه جای دارد:

۱- راه قدیم مدینه به مکه که از باب عنبریه خارج می‌شد و از کنار راه آهن حجاز به شام می‌گذشت و به سمت مکه می‌رفت. ۲- بزرگراه جدید مدینه به مکه که از میدان مسجد قبا جدا می‌شود.[۴]در تابلو مکان‌نما نیز نام آبارعلی و ذوالحُلَیفه و مسجد شجره کنار هم آمده‌اند. نام معروف امروزی آن آبارعلی[۵]است.

 در کتاب‌های مناسک حج و آثار فقهی شیعه[۶]و اهل‌سنت[۷]از آن با الفاظ اَبیار و آبیار علی نیز یاد شده است. بسیاری از نویسندگان اهل‌سنت از قرن نهم هجری به بعد، آبارعلی و ذوالحلیفه و مسجد شجره را نام یک مکان و میقات* مردم مدینه دانسته‌اند.[۸]

 درباره نسبت این مکان به امیرمؤمنان علی(علیه السلام) سه دیدگاه یافت می‌شود: ۱٫ این چاه‌ها پیش از هجرت پیامبر(صلی الله علیه و آله) به مدینه وجود داشته و امیرمؤمنان علی(علیه السلام) به فرمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در کنار این چاه‌ها با قبایلی از جنیان جنگیده و آنان را به سختی شکست داده است. منابع اهل‌سنت با نقل فشرده این مطلب، آن را باور عوام دانسته و بر نادرستی‌اش تأکید کرده‌اند.[۹]یکی از مراجع تقلید معاصر، درباره این گزارش گفته است: «متن این خبر و سند برای ما ثابت نشده است.»[۱۰]

 ۱– ایشان این چاه‌ها را حفر کرده است. در منابع اهل‌سنت، تنها بکری دمیاطی شافعی به نقل از بجیرمی، این وجه را برگزیده است.[۱۱]

۲- امیرمؤمنان(علیه السلام) در روزگار خانه‌نشینی چندین حلقه چاه احداث و وقف حج‌گزاران و مردم کرد که امروز هم در اطراف مدینه به نام آبارعلی معروف‌ است.[۱۲]این سخن از برخی نویسندگان معاصر شیعه است که سند گفتارشان را ذکر نکرده و گویا صرفاً استنباط خود را نوشته‌اند.

 یکی از علمای معاصر اهل‌سنت در مصر، در خطبه نماز جمعه به سال ۲۰۰۶ م. آبارعلی میقات حجاج در مدینه را منسوب به علی بن دینار، سلطان دارفور در جنوب سودان، دانسته و نسبت آن به علی بن ابی‌طالب را نادرست خوانده است. به گفته وی، علی بن دینار در سال ۱۸۹۸م./ ۱۳۱۵ق. در سفر حج، چاه‌های آب ذوالحلیفه را بازسازی و دایر کرد و از آن پس این منطقه به نام او آبارعلی خوانده شد.[۱۳]در پاسخ به ادعای وی، برخی از دانشمندان مقالاتی مستند و مستدل ارائه کرده‌اند.[۱۴]افزون بر این پاسخ‌ها، مستنداتی استوار برای انتساب این چاه‌ها به علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) وجود دارد. ابن ابی‌شیبه (م.۲۳۵ق.) به سند خود از طریق وکیع از حسن بن صالح از جعفر بن محمد(علیه السلام) آورده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قفیزین[۱۵]ـ در برخی منابع[۱۶]: فقیرین ـ ودو چاه قیس و شجره را به علی(علیه السلام) اقطاع کرد.

 بلاذری (م.۲۷۹ق.)[۱۷]، بیهقی (م.۴۵۸ق.)[۱۸]و یاقوت حموی (م.۶۲۶ق.)[۱۹]نیز این خبر را نقل کرده‌اند. یکی از دانشوران، در توضیح وادی عقیق، مسیر آن را از جنوب شرقی به شمال غربی و دو چاه آب از امام علی(علیه السلام) را خلیقه در فاصله ۲۰ میلی مدینه و شجره، نزدیک مدینه و در محل میقات احرام و در غرب کوه عیر و رو به‌روی مسجد شجره در مسیر این وادی نام برده است.[۲۰]همین سخن را ابن‌شبّه (م.۲۶۲ق.)[۲۱] نیز در آثار خود آورده‌ است. برخی فقیرین را نام محلی در عالیه مدینه و نزدیک محل سکونت بنی‌قریظه و نام یک چاه آب دانسته‌اند.[۲۲]عبدالرزاق صنعانی (م.۲۱۱ق.)[۲۳]و شیخ طوسی (م.۴۶۰ق.)[۲۴]و منابع دیگر نیز از وقف فقیرین به دست علی(علیه السلام) خبر داده‌اند.

 در منابع بسیاری از اهل‌سنت، طی قرون و اعصار از این منطقه به ویژه از محل میقات به عنوان بئر، اَبیار یا آبارعلی یاد شده است.

ابن تیمیه(م.۷۲۸ق.)[۲۵]، ابن حجر عسقلانی (م.۸۵۲ق.)[۲۶]، عینی (م.۸۵۵ق.)[۲۷]، سمهودی (م.۹۱۱ق.)[۲۸]، ابن نجیم مصری (م۹۷۰ق.)[۲۹]، رعینی (م.۹۵۴ق.)[۳۰]، شعرانی (م.۹۷۳ق.)[۳۱]، ملاعلی قاری (م.۱۰۱۴ق.)[۳۲]، حصفکی (م.۱۰۸۸ق.)[۳۳]، کحلانی (م.۱۱۸۲ق.)[۳۴]، شوکانی (م.۱۲۵۵ق.)[۳۵]، مبارک فوری (م.۱۲۸۲ق.)[۳۶]، عظیم‌‌آبادی (م.۱۳۲۹ق.)[۳۷]و بسیاری منابع دیگر پیش از سفر حج علی بن دینار در سال ۱۳۱۵ق. از این منطقه با عنوان بئر یا آبار علی نام برده‌اند. بنابر این، سخن آن خطیب اهل‌سنت در نقدِ نسبت این منطقه به علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) از تحقیق و انصاف دور است.

 منبع: سخن تاریخ

[۱]. العین، ج۸، ص۲۹۰؛ لسان العرب، ج۴، ص۳۷؛ تاج العروس، ج۶، ص۴۳، «بأر».

[۲]. عمده القاری، ج۲۵، ص۶۲؛ البحر الرائق، ج۲، ص۵۵۵؛ مناسک حج، صافی، ص۲۷.

[۳]. نک: المعالم الاثیره، ص۱۰۳؛ معجم الفاظ الفقه الجعفری، ص۱۹۸.

[۴]. معجم الفاظ الفقه الجعفری، ص۱۹۸.

[۵]. کلمه التقوی، ج۳، ص۲۳۰؛ اعمال الحرمین، ص۱۳؛ مناسک حج، صافی، ص۲۷.

[۶]. مناسک حج، صافی، ص۵۷؛ معجم الفاظ الفقه الجعفری، ص۱۹۸؛ الحج و العمره، ص۱۷۵.

[۷]. العهود المحمدیه، ص۶۰؛ الدر المختار، ج۲، ص۵۲۲؛ فتاوی اللجنه، ج۱۱، ص۱۸۱، ۲۳۸.

[۸]. عمده القاری، ج۱۷، ص۲۲۵؛ ج۲۵، ص۶۲؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۴۱.

[۹]. البحر الرائق، ج۲، ص۵۵۵؛ الدر المختار، ج۲، ص۵۲۲-۵۲۳؛ کشف الخفاء، ج۲، ص۴۱۸.

[۱۰]. صراط النجاه، ج۲، ص۴۵۱.

[۱۱]. اعانه الطالبین، ج۲، ص۳۴۱.

[۱۲]. مناسک حج، ابطحی، ص۵۴-۵۵؛ چهارده نور پاک، ج۱۲، ص۱۶۷۱-۱۶۷۲.

[۱۳]. نک: ,http://www.yabdoo.com, http://www.ibtesama.comhttp://www.sohbanej.com,http://www.daralansar.com.

[14]. نک: alhejaznet.com.http://www

[15]. المصنف، ج۷، ص۶۴۱.

[۱۶]. فتوح البلدان، ج۱ ،ص۱۴؛ معجم البلدان، ج۴، ص۲۶۹.

[۱۷]. فتوح البلدان، ج۱، ص۱۴.

[۱۸]. السنن الکبری، ج۶، ص۱۴۶.

[۱۹]. معجم البلدان، ج۴، ص۲۶۹.

[۲۰]. مکاتیب الرسول، ج۳، ص۴۸۸.

[۲۱]. تاریخ المدینه، ج۱، ص۲۲۲.

[۲۲]. تاریخ المدینه، ج۱، ص۲۲۳؛ خلاصه الوفاء، ج۲، ص۱۵۵.

[۲۳]. المصنف، ج۱۰، ص۳۷۵.

[۲۴]. تهذیب، ج۹، ص۱۴۶.

[۲۵]. شرح عمده الفقه، ج۲، ص۳۱۴.

[۲۶]. فتح الباری، ج۳، ص۳۰۵.

[۲۷].عمده القاری، ج۱۷، ص۲۲۵؛ ج۲۵، ص۶۲.

[۲۸]. خلاصه الوفاء، ج۱، ص۲۷۳، ۳۰۹.

[۲۹]. البحر الرائق، ج۲، ص۵۵۵.

[۳۰]. مواهب الجلیل، ج۴، ص۴۱.

[۳۱]. العهود المحمدیه، ص۶۰.

[۳۲]. شرح مسند ابی حنیفه، ص۲۲۳.

[۳۳]. الدر المختار، ج۲، ص۵۲۲-۵۲۳.

[۳۴]. سبل السلام، ج۲، ص۱۸۵.

[۳۵]. نیل الاوطار، ج۵، ص۲۲؛ ج۷، ص۲۶۳.

[۳۶]. تحفه الاحوذی، ج۳، ص۴۸۱.

[۳۷]. عون المعبود، ج۵، ص۱۱۱.