نظرخواهی راجع به کتاب کافی و کلینی
اين مقاله شامل پرسشهايى است در زمينه هاى: 1. نقش حديث در شناخت دين 2. جايگاه كتاب كافى در فرهنگ شيعى 3. اهداف شيخ كلينى از تنظيم و تدوين كتاب كافى 4. نيازسنجى ضرورت پرداختن به تحقيق و ترويج كتاب كافى و شيخ كلينى و 5. بايستههاى پژوهشى مرتبط با كافى و كلينى؛
كه توسّط انديشمندان معاصر: استاد محمّد بيابانى اسكويى، دكتر محمّدمهدى ركنى، حجّت‌الاسلام محمّد محمّدى رى شهرى و استاد على ملكى ميانجى پاسخگويى شده است. بر اساس پاسخهاى اين انديشمندان، 1. براساس حديث ثقلين سرچشمه اصلى دين قرآن و حديث است. 2. كتاب كافى با توجّه به قدمت و جامعيّت و اعتبار، نه تنها در چالشهاى فكرى زمان خود نقش اساسى داشته است، بلكه براى زمانهاى بعد نيز چنين نقشى دارد. 3. براى ترويج كافى در روزگار حاضر به ويژه با توجّه به معارف اعتقادى شيعى، بايد برمبناى آن تلاشهاى بيشترى انجام شود كه راه حلّى مناسب براى پاسخ به خرافات و تحريفات است. 4. پژوهشهاى حديثى بيشتر و جدّی تر براى شناخت كافى لازم است.
همه بزرگان و فقهاى طراز اوّل شيعه به عظمت و جايگاه ويژه كتاب كافى اعتراف و با نهايت بزرگداشت و تكريم، از مؤلّف آن ياد كرده‌اند. پرداختن به كتاب كافى، يعنى احياى مكتب اسلام و قرار دادن اسلام ناب در اختيار جامعه بشرى و خدمت سترگ به علم و فرهنگ و دين.
نگرشی تطبیقی – تحلیلی به کافی کلینی و صحیح بخاری
مقاله حاضر به بررسى علمى و نگرش تطبيقى دو جامع حديثى كهن شيعه و سنّى، «كافى كلينى» و «صحيح بخارى» از پنج ديدگاه مختلف پرداخته است: 1. جايگاه كتب مذكور و نويسندگان آنها نزد دانشمندان شيعه و علماى اهل تسنّن، همراه با ذكر اقوال دانشمندان اهل تسنّن درباره بخارى و صحيح او، نمونه هايى از ستايشهاى دانشمندان شيعه از كتاب كافى كلينى و انگيزه نگارش كتاب كافى؛
2. شخصيّت، وثاقت و مقبوليّت نويسندگان هر دو كتاب نزد پيروان هر دو مكتب و شخصيّت علمى و وثاقت كلينى از منظر بزرگان اهل سنّت، از جمله بغوى و ابن‌اثير جزرى 3. صحّت انتساب كتب به نويسندگان و زمان تدوين و نگارش كتب 4. ترتيب و تنظيم هر دو كتاب، مقايسه كمّى آنها از نظر تعداد احاديث، تعداد ابواب، شكل و محتواى ابواب و مقايسه كيفى روايات با توجّه به: الف) محتوا و ب) عمق و ژرفاى معانى 5. صحّت احاديث دو كتاب با تكيه بر ملاكهاى گوناگون، از جمله فاصله تدوين و صدور، قرائن ضعف در متون احاديث صحيح بخارى و حصول اطمينان نسبت به صدور احاديث كافى از معصوم. برخى شواهد ضعف در اسناد و راويان صحيح بخارى و نمونههايى از تعصّب در اين كتاب، در موضوع كم‌رنگ جلوه دادن فضائل على (ع)، ترك حديث آل محمّد (ص) و تجاهل نسبت به حضرت صادق (ع) بررسى و اشاره شده است.
اسباب ورود حدیث در کافی
معنى لغوى واژه هاى «سبب»، «ورود»، «مورد»، «صدور»، در حديثشناسى از اهمّيّت ويژه‌اى برخوردار است. در اين مقاله، به تفصيل، به بررسى اين واژه ها پرداخته شده است. مورد صدور حديث در علم حديث و درايت حديث، بسيار اثرگذار است.
احاديث معصومين (ع) در شرايط زمانى و مكانى متفاوت و با انگيزه ها و هدفهاى خاصّى صادر شده كه در تاريخ تدوين حديث، به دلايل مختلف، بسيارى از موارد صدور حديث، حذف يا به فراموشى سپرده شده است. همچنانكه اسباب نزول قرآن در فهم و تفسير قرآن مطلوب است، اسباب ورود و صدور حديث نيز در فهم و تبيين حديث مطلوب است. در فوايد شناخت مورد صدور احاديث، به ايجاد بصيرت در فهم حديث، تخصيص عام، تقييد مطلق، تبيين مجمل، بيان علّت حكم، شناخت احاديث تقيّه‌اى، رفع تعارض، تبيين نسخ، ترجيح بين احاديث، آشنايى با كسانى كه حديث خطاب به آنها صادر شده، رفع ابهام از كلمات و عبارات نامفهوم، آشنايى با شيوه معصومين: در بيان مطالب و ايجاد تسهيل در حفظ احاديث اشاره شده است. ميزان اعتبار مورد صدور احاديث به لحاظ: ناقل حديث، مورد صدورهاى خبرى، مورد صدورهاى انفصالى و تعارض بين موارد صدور حديث بررسى شده است. كتاب كافى با توجّه به مورد صدور احاديث، به دو دسته احاديث فاقد صدور خاص و احاديث داراى مورد صدور خاص تقسيم بندى و هريك از اين قسمتها بررسى شده است.عوامل مؤثّر در عدم نقل و نگارش مورد صدور احاديث، به دو دسته اصلى: عوامل مخصوص هر دوره و عوامل عمومى، تقسيم و به شرح آنها پرداخته شده است.موضوعات مورد صدور احاديث شفاهى و مكتوب در كتاب كافى كلينى در انواع: سؤالها، مجادله ها، درخواستها، شكايتها و عرضه ها تقسيم بندى، بررسى و در هر مورد نيز شواهد حديثى بيان شده است.
رساله نامه شیخ کلینی
دراين پژوهش، پس از ارائه شرح حال بسيار مختصر شيخ كلينى، به معرّفى رساله هاى دانشگاهى در مقاطع كارشناسى ارشد و دكترى در موضوع شيخ كلينى و الكافى، به صورت توصيفى، همراه با چكيده، محلّ نگهدارى و شماره بازيابى آنها پرداخته است.
در مجموع، تعداد 37 پاياننامه شامل 17 پايان نامه مستقل و 20 پايان نامه مرتبط از پايگاهها، مراكز اطّلاع‌رسانى، فهرستهاى پيوسته برخى از كتابخانه هاى دانشگاهى و ساير منابع، شناسايى و به ترتيب الفبايى عناوين، معرّفى شدند. در قسمت پايانى پژوهش حاضر، بررسى آمارى مختصرى درباره پاياننامه ها به لحاظ موضوع، زبان، سال و مقطع تحصيلى ارائه شده است كه بر اين اساس، فقط دو پايان نامه به زبان عربى تدوين شده و قديمترين پايان نامه به دست آمده، مربوط به سال 1342 بوده و بيشترين پايان نامه ها در سال 1379 تحقيق و دفاع شده است. موضوعات اصلى پايان نامه هاى معرّفى شده، قرآن و استناد به آن، حديث و استناد به آن، كتاب كافى و شرح حال شيخ كلينى است.
گزارشی از جلسات نقد و بررسی کتاب «مکتب در فرآیند»
كتاب «مكتب در فرآيند تكامل» بر مبناى دو هدف، توسّط دكتر حسين مدرّسى طباطبايى، تأليف شده است: 1. معرّفى تاريخ تشيّع به عنوان يك جريان عقيدتى در اسلام، به خوانندگان غربى و غير مسلمان 2. شناخت فرآيند شكل گيرى و تكامل مكتب تشيّع در سه قرن نخست اسلامى.
فصل اوّل كتاب با عنوان «حقوق و مسئوليّتها» شامل مرورى كوتاه بر تاريخ تشيّع تا ابتداى دوران غيبت صغرى است كه در اين نقد، بخش اعظم آن مورد بررسى قرار گرفته است. روايات استناد شده در كتاب مكتب در فرآيند تكامل، در موضوعهاى امامت، غيبت امام مهدى (ع) و… از منابع حديثى همچون المحاسن احمدبن محمّدبن خالد برقى، الكافى شيخ كلينى، الغيبة محمّدبن ابراهيم نعمانى و اختيار معرفة الرجال شيخ طوسى استخراج شده كه در اين مقاله، به بررسى آنها پرداخته شده است.
نظرخواهی درباره کتاب کافی و شیخ کلینی
اين مقاله شامل پرسش هايى است در زمينه هاى: 1. نقش حديث در شناخت دين 2. جايگاه كتاب كافى در فرهنگ شيعى 3. اهداف شيخ كلينى از تنظيم و تدوين كتاب كافى 4. نيازسنجى ضرورت پرداختن به تحقيق و ترويج كتاب كافى و شيخ كلينى و 5. بايسته هاى پژوهشى مرتبط با كافى و كلينى كه توسّط انديشمندان معاصر:
آيت الله تسخيرى، سيّدمحمّدباقر حجّتى، استاد محمّدرضا حكيمى و شيخ مرتضى فرجپور پاسخگويى شده است. بر اساس پاسخهاى اين انديشمندان، 1. كتاب كافى خلاصه آثار ائمّه معصومين :است. 2. احاديث صحيح ـ كه از معصوم (ع) صادر شده ـ مفسّر كلّى قرآن كريم است. 3. كتاب كافى نخستين كتاب حديثى است كه شايسته عنوان «الجامع» است. عقل حجّت باطنى خداوند است و از طريق عقل، به حجّت ظاهرى (وحى) مي‌رسيم. 5. بايد بررسى شود كه عقل مصباح است يا مفتاح. 6. نياز به حديث در اسلام، يك ضرورت است.
همه بزرگان و فقهاى طراز اوّل شيعه بر عظمت و جايگاه ويژه كتاب كافى اعتراف و با نهايت تحليل و تكريم، از مؤلّف آن ياد كرده‌اند. پرداختن به كتاب كافى، يعنى احياى مكتب اسلام و قرار دادن اسلام ناب در اختيار جامعه بشرى و خدمت سترگ به علم و فرهنگ و دين.
مشایخ ثقة الاسلام کلینی
با توجّه به سلسله اسناد روايات، فهرست نسبتاً مفصّلى از مشايخ حديث ثقه الاسلام كلينى در كتاب مشهور الكافى، به دست ميآيد كه تعداد ايشان سى و هفت نفر شمرده شده است. در نوشته حاضر، به معرّفى اين مشايخ به ترتيب الفباى كنيه از ابن بابويه تا محمّدبن يحيى عطّار، ابوجعفر قمى، پرداخته شده است.
در ذيل هر شخصيّت، تعداد روايات، مشايخ، راويان و در برخى موارد، توضيحات مختصرى ارائه شده است. راويان روايات به دو دسته راويان كم حديث و راويان مكثّر تقسيم شده است. بر اساس تعاريف ارائه شده، راويان كم حديث راوياني‌اند كه روايت شيخ كلينى از آنان اندك است؛ از جمله: ابنبابويه، ابوبكر حبّال، علی ّبن موسى و حسن بن خفيف. راويان مكثّر نيز شامل راويان و مشايخي‌اند كه شيخ كلينى احاديث زيادى از آنان نقل كرده است. از جمله آنها می توان به احمدبن ادريس، حميدبن زياد، محمّدبن يحيى و علی ّبن محمّد كلينى اشاره كرد.
نمایه احادیث علم امام در کتاب الحجه اصول کافی
مرحوم كلينى علم الاهى امام معصوم (ع) را در كتاب الحجّه، در ذيل 93 باب و 348 حديث آورده است. اين احاديث، مستقيم يا غيرمستقيم، به علم امام (ع)، حجّيّت، عصمت و واجب‌الطاعه بودن امام (ع) اشاره دارند. حجّيّت امام (ع) در قول و فعل، رافع مشكلات و اختلافات است كه همان نور علم است.
توفيق و تسديد الاهى در عصمت، نقش خاصّى دارد كه از طريق افاضه علم است و عصمت بدون علم ممكن نيست و چون امام واجب الطاعه است، پس لازم است ريشه و اساس علم نزد او باشد. احاديثي كه به نحوى، بر علم الاهى امام دلالت دارند، در قالب جدول، شامل 364 رديف، محتواى حديث، نحوه دلالت و نشانى حديث (شماره باب، صفحه، شماره حديث) ارائه شده است. دلالت حديث بر علم امام (ع) با علائم اختصارى: الف: احاديث مستقيم، ب: اشاره به علم امام (ع) ج: احاديث غيرمستقيم، ج/:1 حجيت امام (ع)، ج/:2 عصمت امام (ع)، ج/:3 وجوب اطاعت امام (ع) ابواب 93 گانه در موضوع علم امام (ع) به ترتيب شماره باب، عنوان و تعداد احاديث مربوط، ارائه شده است. مدخلهاى اصلى اين نمايه عبارت‌اند از: ويژگيهاى امام (ع) به طور كلّى، ويژگيهاى امام (ع) از ديدگاه علم، ويژگيهاى علم امام (ع) در پيوند با امامت او، ويژگيهاى علم امام (ع) به طور كلّى، منابع علم امام (ع) و حيطه علم الاهى امام (ع).
قرآن کریم در آیینه روایات «اصول کافی»
نويسنده در اين گفتار، مطالب مربوط به قرآن را بر اساس دو باب از كتاب اصول كافى، نوشته ثقة الاسلام كلينى، در سه محور بررسى می كند: اعتقادات و مفاهيم برگرفته از قرآن، پرورش احساسات در قرآن، الگوى رفتارى در قرآن. تأكيد در بخش اوّل، بر توحيد و نتايج آن در باب معرفت و درك درست است.
در بخش دوم، پرورش احساسات انسانى در پرتو قرآن را می بينيم. و در بخش سوم، معيار برخوردهاى انسانى بر اساس قرآن بحث مىشود. پايانبخش مقاله، بررسى تهمت نسبت تحريف قرآن به نويسنده كتاب كافى است كه نويسنده مقاله، نادرستىِ اين نسبت را نشان مي‌دهد.
ضوابط ارزيابى احاديث از ديدگاه علّامه وحيد بهبهانى
وحيد بهبهانى يكى از بزرگترين علماى شيعه در قرن دوازدهم و سيزدهم هجرى است كه حق عظيمى بر دانشمندان بعد از خود دارد. عظمت علمى او به اندازهاى است كه به وى لقب تجديدكننده مذهب جعفرى در قرن دوازدهم دادهاند :
انسان در عالم اظلّه و ارواح
خلقت روح قبل از بدن، از مباحث مهمّى است كه بسيارى از دانشمندان بزرگ شيعى درباره آن به بحث و بررسى پرداخته‌اند. آراء و نظريّههاى 12 نفر از انديشمندان شيعه از قرن 11 (ميرداماد 1041ق) تا قرن 13 (ملّا هادى سبزوارى) با استناد به احاديث خلقت ارواح قبل از ابدان، بيان و در مواردى نيز به اجمال، بررسى شده است.
حقيقت نفسى كه انسان با «أنا» به آن اشاره مىكند، جسمانيّة الحدوث بودن نفس و جهت نورانى و روحانى داشتن آن، ميثاق بر ولايت، ازلى بودن ارواح، تقدّم ذاتى نفس بر بدن و حدوث نفس با حدوث بدن، از جمله مباحثى است كه با توجّه به نظريّات دانشمندان، مطرح و بررسى شده است.÷
سیزده نکته درباره قرآن
در موضوع قرآن و علوم قرآنى، مباحث مختلفى مطرح شده است. در اين مقاله، با نگاهى متفاوت، مباحث و موضوعات مرتبط با قرآن به تفصيل، بيان شده است:1. نزول قرآن به دو صورت: جمعى جملى و تدريجى. 2. تناسب معجزات پيامبران با شأن همان پيامبر و بی نظير و بی شبيه بودن قرآن به دليل شأن پيامبر (ص) كه بی نظير و بی شبيه است.
3. كلام متكلّم تجلّى متكلّم است و قرآن تجلّى خداوند است و تجلّى قرآن بر پيامبر(ص) به خاطر عبوديّت اوست. 4. وحى بر دو گونه است: وحى لفظ، وحى مضمون. 5. قرآن كلام خداست و مدّعاى آورنده قرآن صحيح است و نبوّت پيامبر بر اساس الاهى بودن قرآن ثابت مىشود. 6. خاتميّت و ارتباط آن با ظاهر و باطن قرآن؛ از ادلّه خاتميّت‌افضليّت پيامبر(ص) و كامل بودن دين اوست. 7. حجّيّت جمعيّه قرآن نياز به تفسير دارد و به استناد حديث ثقلين، كتاب در كنار حامل آن حجّت خداست. 8. تحدّى قرآن فقط به ظاهر نيست؛ بلكه باطن، تأويل، مطلع، رمز، سرّ، اشاره، ضرب مثل، محكم و متشابه از مؤلّفههاى تحدّى قرآن است. 9. قرآن به ترتيب نزول، جمع و تدوين نشده؛ ولى در كل، مجموعه‌اى از گوهرهاى پراكنده است كه هر آيه درخشش خود را دارد. 10. قطب الخطاب قرآن، پيامبر(ص) است. 11. علوم قرآن شامل جمعى جملى يا جوامع المعانى، مفصّلات علوم و مجملات علوم، مثل سوره توحيد است. 12. اخلاق از علوم قرآن است. تهذيب نفس براى رفع نقص و رسيدن به كمال است. عبوديّت بنده مولويّت خدا را نشان مي‌دهد. رياضت گاهى استغناى باطنى ايجاد مىكند. 13. علوم نحو، طبّ، اخلاق، اقتصاد و طبيعيّات، در قرآن، مطرح شده و قرآن محكم است و مفصّلاتى در باطن خود دارد.
