زمینه های فرهنگی و اجتماعی فرقه گرایی در صدر اسلام
برای تحلیل جریان‌های فرقه‌ای در طول تاریخ اسلام باید زمینه‌ها و موارد نخستین آن را فهمید تا خلأ تاریخی بر پژوهش راه نبندد.هرچند غالب پژوهشگران شکل‌گیری رسمی و تمایز فرقه‌های اسلامی به‌ویژه از نوع سیاسی را از زمان قتل عثمان می‌دانند، ولی برای شناخت این مهم باید به زمینه‌های فکری و حوادث و جریان‌های تاریخی قبل از آن نیز توجه کرد؛چراکه جست‌وجو دربارهء علت پیدایی هرحادثهء سیاسی و شناخت چگونگی و خاستگاه هرتفکری،بدون آگاهی از سلسله حوادث و جریانات قبلی آن نتیجهء روشنی خواهد داشت.این نوشتار پس از گزارش و بررسی برخی از ویژگی‌های عصر پیامبر(ص)،به مطالعهء ویژگی‌ها و اختلافات سیاسی و فکری در عصر صحابه و تابعان و چگونگی ظهور و بروز فرقه‌های اسلامی و محورهای کلامی مورد اختلاف آنها می‌پردازد.پس از آن تأثیر اختلافات و تحولات سیاسی را بر فرقه‌گرایی بررسی می‌کند و در پایان نیز فهرستی از مهمترین محورهای فکری اختلاف فرقه‌ها ارائه می‌کند.شاید در پرتو چنین مباحثی ارتباط سلسله‌وار حوادث فرهنگی و فکری و نیز مشابهت کشمکش‌های فکری و پیشینیان و معاصران آشکارتر شود.
زمینه های بنیادگرایی اسلامی در آسیای مرکزی
پس از فروپاشی اتحاد شوروی بنیادگرایی اسلامی در آسیای مرکزی از اهمیت قابل توجهی برخوردار شده است.گروه های اسلامی از بازیگران تحولات دهه 1990 در آسیای مرکزی بوده اند.این گروه ها با بهره گیری از ریشه های عمیق باورها و تمایلات اسلامی در منطقه، تلاش های وسیعی را سازمان داده اند.ظهور طالبان در افغانستان و پیوندهای قومی این کشور با جمهوری های آسیای مرکزی، اثرپذیری منطقه از تحولات سیاسی-نظامی افغانستان را شدت بخشید.اما استقرار طالبان به نوبه خود به تحکیم روند صلح در تاجیکستان کمک کرد.مجموعه ای از عوامل بیرونی و درونی اسلام گرایی در آسیای مرکزی را تقویت کرده است.تحولات اخیر به خوبی اثبات کرد، اسلام در منطقه دارای اهیمت ویژه، و در شکل گیری هویت جدید منطقه بسیار مؤثر بوده است.در شرایط پس از 11 سپتامبر، این عنصر از تأثیر بیشتری برخوردار شده است.نخبگان سیاسی آسیای مرکزی نیز اسلام سیاسی را مهم ترین رقیب سیاسی خود برآورد کرده اند. این مقاله به ریشه های توسعه بنیادگرایی اسلامی در منطقه آسیای مرکزی می پردازد.
زمینه های اجتماعی رشد بنیادگرایی و سلف گرایی در عصر مدرن در جهان اسلام
در این مقاله به طور عام جنبش هایی از جهان اسلام که مدعی فهم تعالیم ناب دینی با مراجعه مستقیم به متون و منابع اصلی (قرآن و سنت) و به دور از چارچوب های مرسوم علمای سنتی قرون میانه اسلامی اند، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
ریشه یابی رویکرد ظاهر گرایانه در فهم قرآن
ظاهرگرایی جریانی مقطعی و زودگذر در تاریخ تفکر اسلامی نبوده، بلکه حرکتی پرشتاب و تأثیرگذار بوده است که از دوران پس از پیامبر(صلی الله علیه وآله) آغاز شده و تا به امروز ادامه داشته و در این میان، سهم اهل سنت در بهره گیری از این سفره نامبارک بسیار بیش تر از شیعه بوده است. در میان اهل سنت، اهل حدیث و مدرسه حدیثی حجاز پرچمدار این تفکر بودند.
راههای تقریب بین مذاهب اسلامی و وحدت مسلمانان
در این مقاله به بررسی راههای تقریب بین مسلمین پرداخته شده است. مؤلف دو جنبه را مورد تإکید قرار داده ، یکی طرحهای سیاسی برای تقریب، که در این رابطه طرحهایی را از جمله: حکومت واحد اسلامی، تشکیل اتحاد جماهیر اسلامی، وحدت رهبری یا شورای رهبری، قرار دادهای تعاون مطرح می سازد. ودیگری طرحهای علمی برای تقریب است که از آن جمله تأکید بر مشترکات وتکیه بر مرجعیت علمی اهل بیت(ع) می‌باشد.
رابطه زعامت دینی و حکومت از دیدگاه وهابیت
حکومت و حکومتداری یکی از مباحث ریشه‌ای و بنیادی در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی است این مباحث بدلیل نیازهای مادی بشر به حکومت مورد اهتمام مسلمانان قرار گرفته است بلکه تصریح و تاکید شارع مقدس اسلام مسلمانان را برآن داشته تا از روز نخست اهتمام کافی بدان مبذول دارند پیامبر اکرم صلوات الله و سلامه علیه خود پایه گذار اولین حکومت اسلامی در جهان بودند. همین حکومت بود که شکل مثالی سلطه مندی درنزد مسلمانان را فراهم آورد. همه فرمانروایان اسلامی خود را به نوعی پیرو پیامبر گرامی در تشکیل و اداره حکومت می‌دانستند. با این حال اشکال مختلف سلطه درتاریخ جهان اسلامی جیزی نیست که بتواند مورد نفی و انکار قرار گیرد. درحقیقت جوهر اصلی اختلاف درهمه این حکومتها رادر یک کلام می‌توان تفاوت دوری و نزدیکی آنها نسبت به اصول اسلام دانست با چشم پوشی از اختلافات جوهری حکومت مثالی اسلامی با سایر انواع شناخته شده حکومت مطلبی که نباید نادیده گرفته شود وجود یک سلسله اصول ثابت دراین باب در اسلام است در هر حال اعتقاد و ایمان راسخ افراد امت اسلامی همیشه باعث بود تا حکام جرات و جسارت تظاهر به بی دینی را نداشته باشند. همین امر خود سبب بوده تا کلیه حکومتهای جهان اسلام خود را حکومت مورد نظر اسلام ندانسته وبرای اثبات این مدعا دست به فراهم آوری اسناد مقبول زنند. اما روی هم رفته چیزی که همیشه موجب آزردگی و رنجش پیروان ثابت قدم اسلام را فراهم آورده دوری متزاید قدرتهای اسلامی از مطلوبهای اسلام است این امرخصوصا باعث پیدایش فرق و دسته های مستقل گشته که تنها به ابداع نظریات جدید درباره حکومت اکتفا نکرده بلکه پاره ای ثوابت عقیدتی راهم دستخوش ساخته اند نزاع برای اصلاح تصحیح حکومتها همیشه ادامه داشته و ادامه نیز خواهد داشت. آخرین حرکت و شاید قویترین حرکتی که در این زمینه رخ داده انقلاب اسلامی ایران است که به صراحت برای سرنگون سازی رژیم سلطنتی استبدای آغاز شد و پس از مستقر نمودن حکومت اسلامی در یک منطقه مهم ازجهان اسلام به صورت قدوه و نمونه‌ای برای ساکنان دیگر مناطق این جهان درآمد. یکی ازعوامل مهم نوسانات این سیر مقدار نزدیکی و دوری حکومتهای جهان اسلام با جریان دینمدار و شریعتمدار بوده است بدون شبهه یکی از مهمترین عوامل پیشرفت یک حکومت در جهان اسلام تایید علما و متدینان از آن حکومت بوده است غالب حکومتهای این امت خود با توجه به این حقیقت در پی کسب این عامل سرنوشت ساز برای خود بوده اند. در این راه بسیاری از توفیق ارتباط می‌یافته است و آن مقدار تناسق و هماهنگی ساختاری و یا ظاهری این حکومتها با جریان مزبور بوده است. عملکردهای یک حکومت بطور طبیعی در پیدایش این تصور که این حکومت یک حکومت دینمدار است نقش موثر و اساسی دارد. شرایط پیدایش یک حکومت هم ازعوامل مهم دیگریست که در ایجاد و تقویت این تصور بسیار موثر و بنیادی است مادام که حکومتی فاقد این تناسق و تجانس ولو ظاهری با جریان دینمداری و دینمداران باشد نمی‌تواند انتظار بهره‌گیری فعال از این عامل تقویتی را داشته باشد. و این خود مبحثی مهم و اصولیست که باید بدقت مورد فحص و عنایت قرار گیرد موضوع این رساله یکی از مهمترین و برجسته ترین نمونه های این امراست. از سوی دیگر چگونگی دستیابی سیاستمداران و یا به تعبیر دیگر سایست بازان غیر متدین به بالاترین قله قدرت از طریق سوء استفاده از جریانات و احساسات متدینانه خود مقوله ای است مهم و باید مورد ریزنگری واقع شود. در همین جا نیز باید تاکید کرد که حکومت کهنه سال سعودی در اینمورد نیز یکی از بهترین و برجسته ترین مثالهاست.
دست انداز در برابر تقریب
تفرقه برای یک جامعه، عامل عقب ماندگی و محرومیت می‌باشد. در جوامع اسلامی یکی از عوامل تفرقه، وجود فرقه‌ها و گروههای تندرو و افراغطی می‌باشد. وهاببیت یکی از گروههایی است که عامل تفرقع در بین مسلمین می‌باشد. بنیانگذار این تفکر، محمد بن عبد الوهاب، فردی با عقاید متأثر از افکار افراطی ابن تیمیه بود که با اتحاد بین او و ال سعود به تکفیر مسلمین پرداخته و به قتل انها حکم جواز داد. وهابیت همچنین از القاب و الفاظی مانند «سلفی» سوء استفاده نموده و با افکار تحجر آمیز خود به مقابله با مخالفان خود که همه از مسلمانان شیعه و سنی بودند پرداختند. در زمانی که شیعه و اهل سنت درست برادری به هم داده بودند این گروه در پی تکفیر هر دو بر آمد و آتش تفرقه را شعله ور
در آمدی بر مناسبات وهابیت و علم کلام
تفاوت های وهابیت با دیگر مذاهب اسلامی را باید در دل مباحث کلامی و اعتقادی جست. شبهات وهابیت نیز پیش فرض های اعتقادی دارد و هر چند گاهی در قالب گزاره های فقهی مانند احکام حلال و حرام بیان شده است، اما ریشه یابی آن ها در عرصه ی فقه و دیگر علوم اسلامی، به بی راهه رفتن است. اما هرگز نمیتوان وهابیت را به عنوان مکتبی در کنار دیگر مکاتب کلامی اهل سنت قرار داد زیرا هنگامی یک مکتب در کنار مکاتب دیگر قرار می گیرد که در مبانی و اصول، قدر مشترکی داشته باشند؛ اما اگر مکتبی پیروان دیگر مکاتب را کافر و مشرک بداند و بر اساس آن، جان و مال و نوامیس آن ها را مباح بشمارد، دیگر قدر مشترکی برای گفت و گو و تعامل میان آن اندیشه و دیگر مذاهب یک دین باقی نمی ماند. در ادامه به بررسی علم کلام و دیدگاه وهابیت به این علم پرداخته خواهد شد.
خاستگاه، باورها و پیامدهای اندیشة خوارج
یکی از نتایج جنگ صفین پیدایش و شکل گیری جریان خوارج بود که با اعتقادات و باورهای سخیف و به-دور از عقلانیت خود مشکلات و بحران های فراوانی را فراروی جامعة اسلامی پدید آوردند. این رساله به تبیین و بررسی خاستگاه، باورها و پیامدهای خوارج از زمان پیامبر تا پایان حکومت امویان پرداخته، و بسترهای اجتماعی شکل گیری جریان خوارج، و مبانی فکری آن ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. تفکر خارجی گری در زمان پیامبر اسلام، و میان برخی از قبایل چون بنی تمیم به وجود آمد و پس از رحلت پیامبر و شکل گیری جریان سقیفه ـ که می توان از آن به عنوان اولین چالش کلان سیاسی و اجتماعی که موجب زنده شدن تعصبات قبیله ای و تفاخرات قومی گردید، یاد نمود ـ پدیدة خارجی گری به شکل خطرناکی گسترش یافت و بعدها عواملی چون زندگی قبیله ای، ساختار ناهمگون شهر کوفه، عصبیت ها، ضعف اعتقادی و بازگشت به ارزش های جاهلی موجب رشد بیشتر آن شد. باورها و اصول خوارج با تأکید بر نگرش کلامی و اعتقاد به این امر که «حکم تنها از آن خداست» در جریان حکمیت تبلور یافت و شکل تعصب سخت و قشری گرایی به خود گرفت و با شعار «لا حکم الا لله»، امامت را به کلی نفی نمود. خوارج نظرات متفاوتی دربارة خلافت و احکام دینی ارائه دادند. دیدگاه های فقهی خوارج در خشونت و سخت-گیری، کمتر از دیدگاه کلامی آنان نیست. آنان قتل کودکان و زنان مخالفین را حلال، و مسلمانان غیرخارجی را مرتد و واجب القتل می پنداشتند، و شورش علیه والی ستمگر را وظیفة هر خارجی قلمداد می کردند. تفکرات آنان در عرصه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پیامدهای زیان باری داشت که بدعت گرایی و سنت ستیزی، گسترش گمراهی، فروپاشی ارزش ها، خشونت گرایی و گسست جامعة اسلامی از جملة این پیامدهاست.
جهاد؛ از ابن تیمیه تا بن لادن (2)
بعد از حملات تروریستی 11 سپتامبر به برج های دوقلوی سازمان تجارت جهانی از سوی القاعده، واژه «جهاد» به طور وسیعی در رسانه های غرب به کار رفت که در اغلب موارد، معنای واقعی آن تحریف شده و بعضاً اسلام را مترادف با خشونت نشان می داد. این مقاله به سیر تکوینی معنای «جهاد» از صدر اسلام تا عصر حاضر و بیشتر به معنای «جهاد» در گروه های اسلام گرای نظامی تکیه خواهد کرد. در این مقاله این مطلب تبیین شده است که برداشت کسانی از قبیل اسامه بن لادن از جهاد با معنای آن در میان شیعه متفاوت است.
جهاد: از ابن تیمیه تا بن لادن (1)
این مقاله نگاهی به سیر تکوینی معنی «جهاد» از صدر اسلام تا عصر حاضر خواهد داشت، و بیشتر بر معنی «جهاد» در گروههای اسلام گرای نظامی تکیه خواهد کرد. زیرا برداشت رهبران تندرویی از قبیل اسامه بن لادن از جهاد با معنی واقعی آن در سنت و قرآن و به ویژه در میان اهل شیعه متفاوت است. بعد از حملات تروریستی 11 سپتامبر به برجهای سازمان تجارت جهانی از سوی القاعده، واژه «جهاد» یه طور وسیعی در رسانه های غرب به کار رفت. در اغلب این موارد معنی واقعی جهاد تحریف شده و بعضاً اسلام مترادف با جهاد و خشونت دانسته شده است. این مقاله نگاهی به سیر تکوینی معنی «جهاد» از صدر اسلام تا عصر حاضر خواهد داشت، و بیشتر بر معنی «جهاد» در گروههای اسلام گرای نظامی تکیه خواهد کرد. زیرا برداشت رهبران تندرویی از قبیل اسامه بن لادن از جهاد با معنی واقعی آن در سنت و قرآن و به ویژه در میان اهل شیعه متفاوت است.
جنبشهای اسلامی و خشونت در خاورمیانه
توسل گسترده برخی از جنبشهای اسلام گرا به خشونت وعملیات تروریستی در نیمه دوم دهه 1990 تحولی مهم در تاریخ فعالیتهای اسلام گرایانه محسوب می شود. چرا که این بار غیرنظامیان نیز هدف قرار می گرفتند. به نظر می رسد که این مسئله نتیجه ترکیب دو جریان اسلام گرای مغرب و مشرق عربی بوده است که موجب شده دو گونه خشونت واکنشی و خشونت ایدئولوژیک جای خود را از ابتدای دهه 1990 به خشونت فرقه ای بدهد. این ترکیب در افغانستان و در خلال سالهای نبرد با نیروهای شوروی صورت گرفت و طی آن جنبشهای رادیکال مغرب عربی مهارتهای سازمانی و تشکیلاتی خود را در اختیار اسلام گرایان سعودی قرار دادند و در مقابل هم از کمک مالی آنان بهره گرفتند و هم از دیدگاههای فرقه گرایانه وهابی ها اثر پذیرفتند.
