مبلغ؛ نه پیامبر
چند سال پیش در یادداشت کوتاهی کتاب کشف الشبهات، نگاشته شیخ محمد بن عبدالوهاب را نقد کردم و پس از مدتی در آن تجدید نظر کرده، بعد از تصحیح آن و گردآوری مطالب جدید، دریافتم که با مطالب گردآمده می‌توان مسلک تکفیری شیخ را نقد کرد. از این رو تصمیم گرفتم در برهه‌ای که پرس و جو و سخن درباره شخصیت، مسلک و پیروان شیخ فزونی یافته، آن مطالب گردآوری شده را پس از بازبینی و اصلاح، به صورت کتاب منتشر کنم، تا روشن شود آیا در مسلک شیخ محمد مطلبی دالّ بر تکفیر مسلمانان وجود دارد یا این مسئله تهمتی است که دشمنانش در حق او روا داشته‌اند؟ یا برخاسته از کژفهمی و برداشت نادرست از کلام اوست؟ پیش از پرداختن به اصل مطلب، لازم است در مقدمه، برای رفع هر گونه شبهه و تبیین هر چه بیشتر هدف این نوشتار، چند مسئله را یادآوری کنم، سپس اصل موضوع، به استناد نوشته‌ها و گفته‌های شیخ محمد در پی خواهد آمد.
علل و عوامل موفقیت محمد بن عبدالوهاب در تأسیس فرقه وهابیت
تاریخ اندیشه اسلامی همواره شاهد به وجود آمدن فرقه ها و مذاهب گوناگون و با انگیزه ها و مبانی مختلفی بوده و برخی از آنان پس از چندی به فراموشی سپرده شده اند. در این میان، فرقه وهابیت با اینکه از اندیشه های دینی محکمی نیز برخوردار نیست اما همچنان پا برجاست. در این مقاله علل و عوامل موفقیت در پیدایش این فرقه بیان خواهد شد.
پاسخ به شبهات محمد بن عبدالوهاب
محمد بن عبد الوهاب در کتاب خود به نام «الرد علی الرافضه» مطرح می‌کند که آنچه که شیعه گفته‌اند پیامبر از مطرح کردن امامت حضرت علی(ع) در غدیر خوف داشته است، و خدا به او دلداری داده، درست نیست و توهین به پیامبر است، در این مقاله به این شبهه پرداخته شده که آیا انبیاء خوف دارند یا نه؟ و آیا خوف داشتن پیامبر خدا در غدیر دست است یا خیر؟ با بررسی آیات قرآن و روایات و تاریخ به این نتیجه رسیدیم که پیامبر (صلوات الله علیه واله) برای معرفی کردن علی بن ابی طالب (سلام الله علیه) در روز غدیر خوف و ترس داشته منتهی ترس حضرتش به خاطر امتش بوده نه چیز دیگر.
بنیانگذاران عقاید وهابیت
محمد بن عبدالوهاب مبتکر و به وجود آورنده عقائد وهابیان نبود، بلکه قرن ها قبل از او این عقائد یا قسمتی از آنها توسط بعضی از علمای حنبلی اظهارشده ولی به صورت مسلک جدید درنیامده بود. در این مقاله به بعضی از کسانی که قرن ها قبل از «محمد بن عبدالوهاب» این عقائد را اظهار داشته اند، تاریخچه و زندگی نامه محمد بن عبدالوهاب بنیانگذار مسلک وهابیت، روابط وهابیت و آل سعود و برخی از عقاید وهابیت و علل موفقیت محمد بن عبدالوهاب اشاره خواهد شد.
بررسی انتقادی دیدگاه های محمد بن عبدالوهاب در خصوص اصول و اعتقادات اسلامی
در این پژوهش تلاش کرده ایم تا ضمن تبیین زمینه های ظهور محمد بن عبدالوهاب با بررسی شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی عربستان و جوامع اسلامی تحت سلطه ی امپراطوری عثمانی در قرن 17 میلادی، به شناخت دیدگاههای وی دست یابیم. همچنین برای ریشه یابی افکار و آرای ابن عبد الوهاب و تأثیر پذیری او از علمای برجسته اهل سنت به معرفی مختصر آراء این علماء پرداخته ایم. علاوه بر این، چگونگی شکل گیری جنبش اصلاحی وهابیت و رشد و گسترش آن در سرزمین های اسلامی را مورد تحقیق قرار داده ایم. سپس ضمن بیان آرا و عقاید و عملکرد محمد بن عبدالوهاب و پیروانش، با بهره گیری از متون انتقادی و ردیه هایی که از سوی علمای اسلام اعم از اهل سنت و شیعه اثنی عشری علیه وهابیت نوشته شده است، به نقد اندیشه های این جریان پرداخته ایم.
اظهار ندامت و پشیمانی وهابیان
در این مقاله نمونه هایی از اعترافات علمای تندروی وهابی که از عملکرد خود پشیمان شده اند، ذکر خواهد شد.
شخصیت احمد ابن حنبل
أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حَنْبَل بن هلال، یکی از امامان چهارگانه فقهی اهل سنت است، او نیز مانند دیگر بزرگان عامه مورد تعریف از طرف هواداران و مورد جرح و سرزنش از طرف مخالفان شده است. وی در جریان قدم و حدوث قرآن رهبری قائلین به قدم قرآن را به عهده گرفت و به خاطر این مسأله زندانی شده و بعدها مورد حمایت متوکل قرار گرفت، و بر اعتقاد به تربیع (چهار خلیفه) در بین اهل سنت نقش مهمی داشت.
احمد بن حنبل، تبار او
أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حَنْبَل بن هلال، یکی از امامان چهارگانه فقهی اهل سنت است، او نیز مانند دیگر بزرگان مورد مدح از طرف هواداران قرار گرفته که در برخی موارد غلو کرده وافسانه‌هایی را در مورد او ساخته اند. از طرفی وی مورد جرح و سرزنش مخالفان نیز شده است. وی در جریان قدم و حدوث قرآن رهبری قائلین به قدم قرآن را به عهده گرفت و به خاطر این مسأله زندانی شده و بعدها مورد حمایت متوکل قرار گرفت، و شهرت او بعد از این جریان زیاد شد. احمد برای اخذ و نقل حدیث به شهرهای مختلف سفر کرده و از اساتید بزرگی بهره گرفت، مهمترین اثر وی کتاب «المسند» است که یکی از منابع حدیثی می‌باشد. مکتب فقهی وی نیز یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت می‌باشد.
احمد بن حنبل
أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حَنْبَل بن هلال، یکی از امامان چهارگانه فقهی اهل سنت است، او نیز مانند دیگر بزرگان مورد مدح از طرف هواداران قرار گرفته که در برخی موارد غلو کرده وافسانه‌هایی را در مورد او ساخته اند. از طرفی وی مورد جرح و سرزنش مخالفان نیز شده است. وی در جریان قدم و حدوث قرآن رهبری قائلین به قدم قرآن را به عهده گرفت و به خاطر این مسأله زندانی شده و بعدها مورد حمایت متوکل قرار گرفت، و شهرت او بعد از این جریان زیاد شد. احمد برای اخذ و نقل حدیث به شهرهای مختلف سفر کرده و از اساتید بزرگی بهره گرفت، مهمترین اثر وی کتاب «المسند» است که یکی از منابع حدیثی می‌باشد. مکتب فقهی وی نیز یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت می‌باشد.
نقد مبانی و آرای وهابیت از دیدگاه محمد سعید رمضان البوطی ،حسن بن فرحان مالکی،محمد بن علوی مالکی،حسن سقاف
جریان وهابیت افراطی با همه ی تبلیغاتی که برای مطرح نمودن خود به عنوان نماد اسلام حقیقی به راه انداخته هنوز نتوانسته است جامعه اهل سنت از گذشته تا به امروز ،آشکارا به مخالفت با عقائد افراطی این فرقه چندان که گروهی از عالمان اهل سنت ،از گذشته تا به امروز آشکارا به مخالفت با عقائد افراطی این فرقه برخاسته اند.عطف به وجود چنین فضایی ،در رساله پیش رو ،برای نقد مبانی و آرای فرقه ی وهابیت ،از آثار چهار اندیشمند معاصر اهل سنت و وهابیت معتدل بهره برده ایم: حسن بن فرحان مالکی دانش آموخته ی دانشگاه محمدبن سعود است .در حالی که خود را سلفی می داند و برای شخصیت محمدبن عبدالوهاب احترام قائل است پای در رکاب منتقدان جریان سلفی نهاده است .«داعیه و لیس نبیا»کتابی از اوست در نقد مفاهیم توحید و شرک از دیدگاه محمد بن الوهاب .فرحان مالکی در کتاب یاد شده اثبات می کند که ابن عبدالوهاب و پیروانش تبیین دقیقی از این مفاهیم ندارند و تنها با ابهام افکنی و بی اعتنایی به ظوابط و موانع تکفیر همچون:جهل ،تاویل و عذر،به تکفیر مخالفان عقائد خود پرداخته اند.اهمیت دیگر فرحان باز خوانی وی از مفهوم صحابه و صحابی در قرآن ،حدیث و تاریخ است که نتایج جالبی به دست داده است. محمدبن علوی مالکی: از علمای اهل سنت ساکن مکه بوده کتاب های متعددی در رد عقائد وهابیان نوشته که از مهمترین آنها«مفاهیم یجب ان تصحح » است وی در این کتاب وهابیان را به سبب گزافه گویی هایشان در تکفیر مخالفان ملامت کرده است علوی مالکی مباحثی همچون :مشروعیت توسل ،استغاثه ،شفاعت ،واسطه بین خالق و خلق و بدعت به صورت مفصل بیان نموده و به شبهات مطرح در این خصوص پاسخ داده است. محمد سعید رمضان البوطی :از علمای برجسته ی سوریه بلکه جهان اسلام است وی در کتاب مشهورش «السلفیه مرحله زمینه مبارکه لا مذهبه الاسلامی» سلفیه را بدعتی قلمداد می کند که از قلب جماعت اسلامی سر بر آورده و در جامه مذهب ظاهر شده است در نگاه وی،مهم ،تبعیت از اسلوب سلف در فهم کتاب و سنت است نه پیروی از فهم آنان. حسن بن علی سقاف :اهل اردن و شافعی مذهب و عمر خود را در راه نقد و مبارزه با تفکر وهابیت گذاشته است وی در آثارش به تحلیل ریشه های فکری این فرقه نشسته است سقاف تشبیه و تجسیم ،ناصبی گری و… را از بارز ترین انحراف های وهابیان می شناسد.
معرفی آثار منتشر شده علمای اهل‌سنت در سده 12 و 13 قمری در نقد فرقه وهابیت
از ابتدای ظهور وهابیت در سرزمین حجاز، گروهی از علمای اهل سنت با هوشیاری به مقابله با این فرقه و نقد تفکرات مؤسس آن محمد بن عبدالوهاب روی آوردند و کتاب های متعدد در ردّ وی نوشتند و نامه هایی برای او فرستادند تا وی را از اندیشه تکفیر مسلمین بازدارند و با بازگشت به سنت پیامبر (ص) سعی در تصحیح خطاها و تبیین برداشت های نادرست این فرقه از دین نمودند. در ادامه آثار منتشر شده علمای اهل سنت در سده 12 و 13 قمری در نقد فرقه وهابیت بیان می شود.
کتاب شناسی توصیفی تألیفات علمای شیعه در پاسخ به شبهات و کتاب های اهل سنت از صفویه تا عصر حاضر
با آغاز دوران غیبت کبری، علمای شیعه به عنوان مرزبانان عقیده و ایمان مردم، هرگاه کتابی در رد اسلام یا عقاید مذهبی تشیع نوشته می شد، از طریق مناظره یا تألیف کتاب و رساله، به معاندان یا مخالفان پاسخ می-دادند. این رساله به بررسی کتب و رسائلی که از دوره صفویه تا عصر حاضر و به مدت حدود شش قرن، در رد آثار مخالفان دینی و مذهبی توسط علمای شیعه نوشته شده، و بالغ بر 314 کتاب می باشد پرداخته، و آن ها را مورد بررسی و نقد قرار داده است. البته سنت تألیف و تدوین آثار مختلف برای پاسخ گویی به شبهات غیرمسلمانان یا مخالفان مذهبی، از سده های نخستین هجری در میان علما و دانشمندان شیعه متداول بوده است؛ و خصوصاً از قرن سوم تا دهم هجری این سنت، بسیار چشم گیر بوده است. مهم ترین آثاری که در این زمینه تدوین یافته است، مربوط به پاسخ علمای شیعه به شبهات ابن تیمیه می باشد. در قرن دهم هجری که صفویان موفق به تشکیل حکومت در ایران گردیدند، آموزه های شیعی به شدت مورد توجه قرار گرفته و مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی ایران تعیین گردید. در مقابل، دولت عثمانی به عنوان پرچم دار مذاهب اهل سنت عمل می‌کرد. در این دوران، بیش از 28 کتاب توسط علمای شیعه در رد کتب علمای اهل سنت نوشته شد، که در این رساله علاوه بر بررسی کتب مذکور، به زندگی نامه و حوادث عصر مؤلفین نیز اشاره شده است. در قرن سیزدهم هجری نیز بیش از 130 کتاب شناسایی شده، که از مشهورترین کتب ردود در این قرن، 55 کتابی است که در رد کتاب «تحفه اثنی عشریه» نوشته شده است. از آثار قرن چهاردهم نیز بیش از 61 اثر مورد بررسی قرار گرفته، که برخی از آنها توسط علمای شیعه هند نوشته شده است. 100 اثر علمی نیز در قرن پانزدهم شناسایی شده که بیشتر آن ها به زبان عربی و اردو می باشد، در حالی که غالب آثار پیشین به زبان فارسی بود.
