جايگاه حضرت فاطمه و مريم علیهما السلام در آيات و روايات(2)
مقايسه ميان حضرت زهرا عليهاالسلام و حضرت مريم(س) نيز روشن مىنمايد كه اگر حضرت مريم(س) به خاطر صفاتى كه در قرآن آمده مقدس بود، فاطمه زهرا عليهاالسلام به طريق اولى مقدستر است. قرآن نزديك به بيست ويژگى براى حضرت مريم بيان كرده و روايات اسلامى آنها را به نزديك چهل ويژگى رسانده است. در قرآن، روايات و تاريخ اسلامى همين چهل ويژگى در رتبه بالاتر و شدت بيشتر براى فاطمه عليهاالسلام ثبت شده است.
امام على عليه السلام پايه گذار علوم قرآنى
درباره علوم قرآنى, تعريفهاى گوناگونى ارائه شده است, زرقانى دراين باره مى نويسد:
(علوم قرآنى, دانشهاى مربوط به قرآن كريم است از جنبه نزول, ترتيب, كتابت, قراءت, تفسير, اعجاز, ناسخ و منسوخ و رفع شبهه ازاين كتاب الهى و علوم مانند آن. موضوع علوم قرآنى, قرآن كريم است.)1
دكتر صبحى صالح نيز در تعريفى نزديك به اين مضمون مى نويسد:
(علوم قرآنى عبارت از مجموعه مسائلى است كه درباره احوال قرآن كريم بحث مى كند. اين چگونگى ها از حيث نزول قرآن, تلفظ, كتابت, جمع و ترتيب آيات در مصاحف و تفسير و تبيين ويژگيها و اهداف كتاب الهى است.)2
بنابراين علوم قرآنى در مجموع, دانشهايى را شامل مى شود كه مباحث كلى شناخت قرآن را تبيين مى كنند و به گونه اى مى توانند پيش نياز تفسير و شناخت قرآن باشند.
زرقانى مى نويسد:
(اصطلاح علوم قرآنى به شكل امروزى در زمان پيامبر(ص) وجود نداشته است, گرچه رسول خدا(ص) و اصحاب او نسبت به معارف و دانشهاى قرآنى, آگاهى و احاطه داشته اند و آگاهى آنان به اين علوم, بيش از دانش علماى پس از خود بوده است. همه اين علوم در زمان پيامبر(ص) به شكل مدوّن جمع آورى نشده بود; زيرا اصحاب به تدوين و تأليف آنها نيازى نداشتند. رسول خدا(ص) معارف و دانشهاى قرآنى را براى اصحاب خود تبيين مى نمود و آنان با توجه به قدرت حافظه و فهم و درك فراوان خود, اين دانشها را بخوبى مى آموختند; ولى به شكل مدوّن آنها را جمع آورى نمى كردند.)3
اين سخن به اين معنى نيست كه احاديث و سخنان پيامبر(ص) و ديگر معصومان(ع) به هيچ روى تدوين نمى شده است; بلكه اقوال و افعال رسيده از اين بزرگواران در تأييد كتابت و تدوين حديث, مؤيد اين است كه حديث در زمان پيامبر(ص) و ديگر معصومان, نگاشته مى شده است. علاوه بر آن وجود صحيفه ها و كتابهاى حديثى گزارش شده از زمان رسول خدا(ص), تأييد ديگرى بر اين مدعاست.
از جمله اين صحيفه ها, مى توان به صحيفه على(ع) اشاره كرد كه رسول خدا(ص) آن را بر امام(ع) املا كرده بود. اين مجموعه حديثى به نامهاى (كتاب على(ع), (جَفر) و (جامعه) گزارش شده است. از ديگر نوشته ها و مجموعه هاى حديثى منتسب به على(ع), (كتاب السنن و القضايا و الاحكام) و (كتاب فى علوم القرآن) است4 كه در اين مجال بر آن هستيم تا كتاب اخير را مورد بررسى قرار دهيم.
فرزندان امام کاظم علیه السلام
این نوشتار موضوع فرزندان امام کاظم علیه السلام را مورد واکاوی قرار داده است.
فرزندان امام كاظم علیه السلام
حضرت امام كاظم (ع) دارای فرزندان پسر و دختر فراوانی بوده‌اند كه اطلاعات چندانی از بیشتر آنها در دست نیست. در منابع و كتب تراجم ائمه (ع)، در تعداد و اسامی این فرزندان اختلاف‌نظر وجود دارد و شمار آنها بین سی تا شصت فرزند تعیین شده است. در این نوشتار، ابتدا بر اساس منابع درجه‌یک تاریخ و مناقب ائمه (ع)، نظیر «ارشاد» شیخ مفید، «اعلام‌الوری» شیخ طبرسی، «الهدایه‌الكبری» خصیبی، «دلائل‌الامامه» طبری، «مناقب» ابن شهرآشوب، «تاریخ ابن خشاب» و «تذكره‌الخواص» سبط‌ابن‌جوزی، و نیز كتب انساب نظیر «لباب‌الانساب» بیهقی، «شجره‌المباركه» فخر رازی و «عمده‌الطالب» ابن‌عنبه، اسامی فرزندان امام كاظم (ع) و موارد اختلاف میان این منابع استخراج شده است. هم‌چنین کوشیده تا آگاهی‌های پراكنده موجود درباره برخی فرزندان آن حضرت، از سایر منابع معتبر استخراج گردد.
شرح‌حال پنج‌تن از فرزندان امام کاظم علیه السلام
در مـورد فرزندان ذکور امام کاظم (ع)، پژوهش‌های درخور توجه انجام نگرفته است. تحقیقات موجود، بیشتر تک‌نگاری است که ایـن تک‌نگاری طبیعتاً همه فرزندان ذکور را شامل نیست، بلکه به فرزندان معروف آن حضرت مانند احمد بـن موسی (ع)، حمزه، هارون و حـسین بـن موسی (ع) پرداخته است؛ ازاین‌رو سؤالات زیادی در مورد آنان باقی می‌ماند که باید به آنها پاسخ داده شود. یکی از سؤالات مطرح‌شده درباره آنان، گنبد و بارگاه‌های آن‌هاست که بیشتر در ایران قرار دارند و گاهی برای یکی از فرزندان امام کـاظم (ع) چند بارگاه جداگانه در چند شهر ایران وجود دارد، مثل امام‌زاده هارون، حمزه، محمد، حسین و عبدالله. در این تحقیق، شرح‌حال پنج‌تن از فرزندان امام کاظم (ع) بیان‌شده و بارگاه‌هایی که در ایران و عراق و جاهی دیگر بدان‌ها منسوب‌اند، بررسی گـردیده است.
زيد بن موسی
زید یکی از فرزندان امام کاظم (ع) می‌باشد که درباره وفات وی اقوال مختلف ابراز شده است و دو بارگاه در ایران به وی منسوب است. یکی در افریزقارن خراسان و دیگری در صلهد اصفهان. مهم‌ترین مسأله درباره زید، زندگی سیاسی وی است که در قیام بزرگ محمد بن ابراهیم طباطبا در دوره مأمون، شرکت داشت. زید بعد از مرگ محمد بن ابراهیم از جانب محمد بن محمد بن زید به ولایت بصره گمارده شد و آنجا را از چنگ عباسیان درآورد. بعد از سرکوبی قیام و شکست آن، زید دستگیر شد و او را به مرو نزد مأمون بردند. مأمون کار او را به امام رضا (ع) واگذار نمود. امام رضا (ع) زید را در ظاهر مورد توبیخ قرار داد و او را آزاد نمود.
بررسی تاریخی و آماری فرزندان امام کاظم علیه السلام
تعداد و اسامی فرزندان امام کاظم (ع)، یکی از مسائل اختلافی بین تاریخ‌نگاران و سیره‌نویسان است که گاه شاهد ارائه آمار بسیار متفاوتی در این زمینه هستیم. پژوهش حاضر با مراجعه و بررسی 33 کتاب تاریخی، روایی و انساب بین قرن سوم تا دوازدهم هجری، تمام نام‌های ذکرشده برای فرزندان ایشان را که 90 تن هستند، به تفکیک دختران و پسران استخراج و به ترتیب حروف الفبا و ذکر منبع بیان نموده است. در ادامه فراوانی هر نام در منابع گوناگون مشخص گردیده و سیر تطور آماری فرزندان بررسی شده است. تأثیر مذهب، اعتقادات و سلایق دینی نویسندگان و تاریخ‌نگاران شیعه و سنی و تصحیفات و اشتباهات نسخه‌نویسان، ازجمله مسائلی است که در این نوشتار بدان پرداخته‌شده است. در بخش پایانی این نوشتار، با جمع‌بندی اطلاعات، نظری بیان‌شده با واقعیت تطابق بیشتری دارد.
بررسی تاریخی دختران امام کاظم علیه السلام
درباره تعداد دختران امام کاظم (ع) اختلاف زیادی وجود دارد. آنان عموماً دارای فضل و دانش بوده‌اند، در میان آنان، فاطمه معصومه (س) که در شهر قم مدفون است از ویژگی خاصی برخوردار است، درباره فضیلت زیارت آن حضرت، چند حدیث از امام رضا (ع) و امام جواد (ع) بیان‌شده است، به‌جز فاطمه معصومه (س) که مختصر شرح‌حال وی در منابع تاریخی و حدیثی آمده، شرح‌حال سایر آنها مشخص نیست. در بسیاری از شهرهای ایران بارگاه‌هایی به آنان نسبت داده‌اند که مدرک معتبر ندارد؛ این بارگاه‌ها در قرون متأخر به آنان نسبت داده‌شده است. تنها بارگاه معتبر از دختران امام هفتم (ع)، بارگاه فاطمه معصومه (س) است که در شهر قم وجود دارد. این نوشتار درصدد بررسی انتساب این بارگاه‌ها به آنان است.
ازدواج دختران امام کاظم علیه السلام
گفته می‌شود دختران امام کاظم (ع) ازدواج نکردند. این به دلیل وصیت آن حضرت بود. منشأ این سخن، گزارشی از یعقوبی مورخ است که در این مقاله به نقد و بررسی آن می‌پردازیم. آن‌گونه که از مجموع گزار‌ش‌های تاریخی و روایات منابع اسلامی برمی‌آید، می‌توان سخن یعقوبی را تأیید کرد؛ هرچند امام معصوم برخلاف سنت نبوی وصیت نفرموده، بلکه آن حضرت بر اساس روایتی، به ازدواج کردن فرزندانش تأکید می‌کنند.
مناسبات امام کاظم علیه السلام با ایرانیان (با تکیه بر برمکیان)
فرایند و چگونگی مناسبات هر یک از اهل‌بیت (ع) با ایرانیان، از مباحث مهم و اساسی در تاریخ ایران دوره اسلامی است. در این میان، امام کاظم (ع) نیز به‌رغم محدودیت‌های بسیار، با شیعیان ساکن در ایران و نیز ایرانیان ساکن در عراق مانند کوفه و بغداد از طرق مختلف ارتباط داشتند. مقاله حاضر، این مهم را در محورهایی چون مناسبات امام با ایرانیان در مدینه، عراق و نیز به‌طور خاص مناسبات آن حضرت با برمکیان بررسی و واکاوی می‌کند و به این پرسش پاسخ می‌دهد که مناسبات امام کاظم (ع) با ایرانیان چگونه بود؟ تحقیق حاضر به دلیل نگاه خاص و ریز به موضوع و گزارش اجمالی از سیر مناسبات امام کاظم (ع) با ایرانیان، می‌تواند برای شیفتگان آن حضرت مفید تلقی شود.
سبک زندگی و سیره اخلاقی امام کاظم علیه السلام
مباحث مربوط به سبک زندگی و سیره اخلاقی معصومان امروزه اهمیتی دوچندان یافته است؛ زیرا انسان‌ها برای درست زندگی کردن در فضای آلوده این عصر، نیازمند الگوهای مطمئنی هستند تا اساس زندگی خود را بر پیروی از آنان بنا نهند و مسیر خود را با اطمینان خاطر برگزینند. سیره، به مفهوم اصولی ثابت است که در همه زمان‌ها و مکان‌ها قابلیت تبعیت دارد و برای استنباط آن اصول، باید به قواعدی ملتزم بود. ابعاد بحث درباره سیره، در تقسیمی منطقی، به سلوک معنوی و عبادی، فردی و زیست‌محیطی، خانوادگی و اجتماعی قابل‌طرح است. درباره سیره امام کاظم (ع) هرچند تاکنون آثاری ارزشمند تدوین‌شده، به‌جرئت می‌توان گفت هنوز اثری جامع و ناظر به محورهای یادشده، با تتبع کامل در متون روایی و تاریخی و منطبق با تعریف یادشده از سیره فراهم نگشته است. مقاله حاضر، مدعی انجام دادن این رسالت نیست که تحقق آن مستلزم کاری فراتر از یک مقاله است؛ اما در این نوشتار، تلاش شده که چارچوب بحث ارائه گردد و نمونه‌هایی عرضه شود.
راهبرد و مواضع سیاسی امام کاظم علیه السلام در مقابل خلفای عباسی
هدف از نگارش این مقاله، راهبرد و مواضع سیاسی امام کاظم (ع) در مقابل خلفای عباسی و اثبات حق زمامداری ایشان در مقابل حاکمان وقت است. برای رسیدن به این مهم، بر اساس روش توصیفی ـ تاریخی، در آغاز اصول کلی اندیشه سیاسی امامان شامل تربیت جامعه برای تشکیل حکومت دینی، اعتراض به حکومت‌های زمانه، کناره‌گیری مدبرانه و در مواردی همکاری با خلفای زمان برای حفظ اصل اسلام، به‌عنوان پیش‌درآمد خط‌مشی سیاسی امام کاظم (ع)، تبیین می‌شود. در ادامه، مواضع سیاسی حضرت در برابر خلفای عباسی، مانند موضع آشكار برای اثبات حق زمامداری خود در احتجاج با حاكمان عباسی، توصیه شیعیان به قطع رابطه با حکومت و نفوذ دادن برخی از یاران در بدنه حاکمیت طرح می‌گردد؛ و سپس به سیاست‌های ایشان در برابر فرقه‌ها و گروه‌های سیاسی شیعی مانند رهبری و نظارت مستقیم بر امور شیعیان، راهنمایی آنان ازنظر عقیدتی ـ فكری، سازمان‌دهی برخی از گروه‌های شیعه، نظارت مستقیم بر پیروان خود و بیدار كردن وجدان انقلابی امت، پرداخته می‌شود تا آنجا که اتخاذ این مواضع، از دلایل زندانی شدن حضرت برشمرده شده است. در بخش نتیجه، بر اساس شواهد تاریخی، مجموعه این سیاست‌ها، در جهت اثبات حق حاکمیت امام معصوم و احیای نظریه امامت منصوص الهی ارزیابی می‌گردد.
